Պըլը Պուղի. Արցախցի հանճարեղ զվարճախոսը

Մի անգամ Մելիք Շահնազարը հարցնում է Պուղուն, թե մարդու տունը ինչի՞ց է քանդվում: –Ներսի թշնամուց,- պատասխանում է Պըլը Պուղին

Պըլը Պուղին, կամ Պել (խենթ, ծուռ) Պողոսը Արցախի այն եզակի կերպարներից է, որ արդեն երրորդ դար ապրում է յուրաքանչյուր արցախցու ընտանիքում իր զվարճախոսություններով և բարոյախրատական առակներով։ Թե՛ ուրախ և թե՛ տխուր առիթներին, Պուղին միշտ «օգնության է հասնում» իր խրատներով։

Պըլը Պուղին ծնվել է 1731 թվականին Վարանդայի Շոշ գյուղում, ապրել Ավետարանոցում։ Նրա զվարճախոսությունների ու սրամտությունների համբավը հասել էր նաև Վարանդայի Մելիք Շահնազարին ու փաստորեն սրամիտ զվարճախոսելու բացառիկ շնորհը բացել է Պուղու ճանապարհը դեպի մելիքական պալատ։ Ռամիկ Պողոսը Մելիքի մոտ ծառայելով, նրա ծառան չդարձավ, մի բացառիկ երևույթ, որ դժվար է հանդիպել մեր ժամանակներում։

Պըլը Պուղին հորինել է զվարճալի զրույցներ ու առակներ, որոնք, ժողովրդի մեջ տարածվելով, երբեմն վերափոխվել ու լրացվել են և նրա անունով բանավոր հասել մինչև մեր օրերը։ Նրա զվարճախոսությունների առանցքային կերպարը հիմնականում Մելիք Շահնազարն է։ Մելիքների ապարանքում Պըլը Պուղին եղել է ավելին, քան սովորական պալատական ծաղրածուն, նա ավելի շատ զվարճախոս – խորհրդատու էր և միշտ ներվում էր Մելիքի կողմից, եթե անգամ խստագույնս քննադատում էր նրան։

Պըլըպուղի, մեր մելիքությունում ինչքան հիմար մարդ կա՝ ցուցակը գրի, բեր

Ասում ա՝ աչքիս վրա

Մի քիչ հետո ցուցակը բերում ա՝ առաջինը մելիք Շահնազարի անունը գրած

_ Պըլըպուղի՛, շաշվել ես, էս ինչ ես գրել, բա ես հիմա՞ր եմ

_ Որ հիմար չլինես, պարսկաստանի շահին մի իշաբեռ ոսկի կտա՞ս

_ Դե դա վերադարձնելու ա

_ Որ վերադարձնի, քո անունը ջնջելու եմ, իրանը գրեմ։

Մելիք Շահնազար – Պըլը Պուղի հակամարտությունը կարմիր թելի պես ձգվում է զվարճապատումներում ու չնայած այդ հակամարտությանը, նրանք ժողովրդի հիշողության մեջ մնացին որպես անբաժան միասնություն։ Հատկապես հիացմունքի է արժանի ռամիկ Պողոսի տիրոջը երբեք չքծնելու  ու միշտ ճշմարտության արդարության կողմը լինելու երևույթը։

• «– Մելի՛ք, տու մինակ միլըքութիւնը պահպանելու եըրայ ըս մտծես: Հայոց Ազգը պահպանելու յըրայ իսկի մտծես չըս» (Պըլը-Պուղի 1883):

Պուղու երգիծական ժառանգությանն առաջինն անդրադարձել է բանահավաք Գալուստ Շերմազանյանն իր 1878 թվականին Թիֆլիսում լույս տեսած 198 էջանոց «Անեկդոտներ, զվարճալի զրույցներ, համառոտ դեպքեր և առակներ` մեծ մասամբ ազգային կյանքից առած» վերնագրով ժողովածուում, որտեղ ներկայացված են շուրջ 15 միավոր առակ – զվարճապատում։

Ահա թե ինչպես է ներկայացնում առակախոսին Գ․ Շերմազանյանը․ «Պըլը Պուղին սոցիալական կերպար է` իր պարզ կենցաղավարությամբ, նրա ողջ ունեցվածքը տեղավորվում է մի խուրջինում, գրաճանաչ չլինելու հանգամանքով, սակայն նրա զվարճապատումները իրենց մեջ առաքինության ու ժողովրդական շրջահայացության դասեր են պարունակում»:

Երկրորդ համապարփակ անդրադարձը կատարել է բանահավաք Մակար Բարխուդարյանը, ով 1883 թվականին հրատարակել է Պըլը-Պուղու զվարճախոսությունների ու առակների մի ամբողջական հատորյակ՝ իր մշակումներով։ Նա Ղարաբաղի ծերունիներից գրի է առել 189 զվարճախոսություն – առակ, որով և անչափ կարևորվում է ժողովածուն, որովհետև չի բացառվում, որ գրի է առել նաեւ ղարաբաղյան այն երկարակյաց ծերունիներից, ովքեր գուցե եւ հանդիպել են Պըլը-Պուղուն, կամ ում ծնողները անձնապես ճանաչել են  նրան ու զրույցները լսել են հեղինակից։ Հետագայում նոր գրառումներ են հրատարակել այլ բանահավաքներ Ս․ Իսրայելյանը, Մ․ Գրիգորյան-Սպանդարյանը, ազգագրագետ Ա․ Ղազիյանը, գրողներ Ս․ Խանզադյանը, Հ․ Բեգլարյանը և ուրիշներ։

Հայ մեծ գրող Սերո Խանզադյանն իր գրքում Պըլը-Պուղու մեջ տեսնում է հայկական Եզոպոսին․ «…Պըլը-Պուղին մնաց իմ հոգում, իմ էության մեջ, գահ դրեց իմ անձնաշխարհի ամենանվիրական տեղում։ Ես սկսեցի շատ հաճախ վերհիշել Պըլը-Պուղու առակները, զվարճաբանությունները, որ լսել էի գրեթե օրորոցից ու հիմա՝ այս պահին էլ լսում եմ։ Մի քանի անգամ գնացի նրա ծննդավայր Հայոց Ղարաբաղ աշխարհը, համբուրեցի մեր նախնիների այն հողը, որ մեզ, շատ թանկ բաների հետ, պարգեւել է նաեւ հայկական Եզոպոս՝ Պըլը-Պուղի»։

Պըլ Պուղին մահացել է 1810 թվականին` իր կտակի համաձայն թաղվել Շոշ և Մխիթարաշեն գյուղերի միջև ընկած քարայրում, որը հետագայում կոչվել է Պուղուն Կարան։ Այստեղ 1976 թվականին կանգնեցվել է Պուղու հուշաքարը, որը կանգուն էր մինչև 2023 թվականի Ադրբեջանի կողմից Արցախի բռնազավթումը։

-Պուղի աշխարհի ամենալավ շենը ո՞րն է։

Պուղին նայում է Մելիքի դեմքին եւ հասկանում, որ հարցը տրվել է միայն փառասիրական մղումով, ակնկալիքով, թե Պուղին քաղցր մի պատասխանով կշոյի Մելիքի լսողությունը՝ տալով Մելիքի ծնած շենի անունը, բայց Պուղին մնում է Պուղի։

-Մելիքն ապրած կենա,- ասում է առակախոսը,- աշխարհի ամենալավ շենն ամեն մարդու համար էն է, ուր ինքը ծնվել է։

-Պուղի, ավելի կոնկրետ չե՞ս կարող ասել,- խորամանկ ժպտում է Մելիքը։

-Կասեմ, ինչո՞ւ չեմ ասի,- կարճ կապում է Պուղին,- ամենալավ շենը աշխարհիս երեսին, Շոշն է։

-Ինչո՞ւ։

-Որովհետեւ ես ծնվել եմ այնտեղ։

-Իսկ եթե ես էլ ծնվեի Շոշո՞ւմ։

-Այդ դեպքում,- «կողքին չի ընկնում» Պուղին,- նախ քո ծնվելը կլիներ պատահական, երկրորդն էլ մեր շենը կկոչվեր ոչ թե Շոշ, այլ Մըննաշոշ» («Մըննաշոշ», դա Արցախի բարբառով նշանակում է՝ մատի թարախակալած վերք)։

Եթե մեր երկիրը զերծ լիներ Մըննաշոշերից։

Արմինե Հայրապետյան

Պըլը Պուղու մատիտով ուրվանկար, հեղինակ Հրաչյա Ռուխկյան