Հադրութի անկումը. Միացումի խորհրդանիշ, թե՞ ճանապարհ դեպի Շուշի

Ավելի քան չորս երկար ու ցավալի տարիներ են անցել Հադրութը ահաբեկչական, ֆաշիստական ​​Ադրբեջանին հանձնելուց հետո։ Բայց հադրութցիների ոչ մի հարցի պատասխան չտրվեց, էլ չեnq խոսում այն ​​մասին, որ Միացումի բնօրրանի կորստի համար ոչ ոք չի պատժվել։

Գաղտնիք չէ, որ Հադրութը միշտ էլ տարբերվել է Արցախի մյուս շրջաններից։ Արցախցիներն իրենք են խոստովանում հադրութցիների մտավոր ուժը, յուրահատուկ մշակույթը և բարբառի յուրահատկությունը։ Հադրութցի կանանց բարձր կազմակերպվածությունը միշտ էլ հայտնի է եղել արցախցիների շրջանում։ Նրանք հմուտ դերձակուհիներ էին, գերազանց տնային տնտեսուհիներ, որոնք համատեղում էին գյուղացի կնոջ տքնաջան աշխատանքը և մտավորական էին աշխատավայրում։ Իսկ թթուների տարբերվող տեսականիներին, թխվածները հայտնի էին ողջ Արցախում։

Բայց 1988-ից հետո Հադրութը հայտնի դարձավ որպես «Միացում» գաղափարախոսության օրրան, քանի որ ազգային-ազատագրական շարժման գրեթե բոլոր առաջնորդները հադրութցի էին։

Ըստ ամենայնի, հենց դրա համար էլ Հադրութը միշտ ոսկոր է եղել հայոց պետականությունը կործանելու ձգտողների կոկորդին։ Դեռ 90-ականներին «Միացում» շարժման առաջնորդ Իգոր Մուրադյանին անվանում էին «ԽՍՀՄ-ը կործանող մարդ», իսկ ինքը՝ Իգորն ասում էր, որ «մեզ դրա համար չեն ների»։

Չներեցին։ Հադրութն այնքան անսպասելի հանձնվեց, որ մինչ օրս չի տեղավորվում «բանակցային գործընթացի» և «Ինքնապաշտպանության ուժերը ԼՂՀ շրջակա տարածքներից դուրս բերելու» տրամաբանության մեջ։

Դեռևս 2016 թվականին սկսեց ուրվագծվել Ռուսաստանի՝ դեպի իրանական սահման վերադառնալու ձգտումը, որտեղ նրա սահմանապահ զորքերը պարեկություն էին անում մինչև 1991 թվականի ապրիլը։ Դեռ այն ժամանակ խոսակցություններ կային, որ Արցախի և Ադրբեջանի շփման գիծն անցնելու է այսպես կոչված «իններորդ կիլոմետրով»։ Եվ այն ժամանակ էլ պարզ էր, որ 1994 թվականին ձեւավորված տարածքի թեկուզ մեկ սանտիմետրը թշնամուն հանձնելը նախ կհանգեցնի Հադրութի կորստին, իսկ հետո՝ ողջ Արցախի։

Ռուսաստանի նպատակը Իրան հասնելն էր։ Բայց այդ տարածքները միայն Ռուսաստանի թիրախը չէր. իրանա-իսրայելական առճակատումը նոր թափ էր ստանում։ Իսրայելն այլեւս չէր թաքցնում իր հետաքրքրությունը Արաքսի հովտի նկատմամբ և Ադրբեջանին ինտենսիվ զինում էր ժամանակակից զինատեսակներով։

Երկու «շահագրգիռ կողմերի» համար էլ կոկորդին ոսկոր էր Արցախի պաշտպանության բանակը, որի վերահսկողության տակ էր իրենց հետաքրքրող ողջ տարածքը։

Քանի որ մեզ հայտնի չեն ռուս-թուրքական-ադրբեջանական եռյակի իրական ծրագրերը, կարելի է միայն ենթադրել, թե ինչու Արցախի ամբողջական բռնազավթումը սկսվեց հենց Հադրութից։

Տարբերակ 1. Հադրութը ոչնչացվել է որպես Միացումի խորհրդանիշ և բնօրրան։

Տարբերակ 2. Հադրութը պետք էր Շուշի տանող ճանապարհի համար։

Երկու տարբերակներն էլ գոյության իրավունք ունեն։ Եթե ​​հիշում եք Ալիևի խոսքերը Շուշին գրավումից հետո, նա ոգևորված բացականչեց. “Վերջ, այլեւս Միացում չկա, մոռացեք Միացումի մասին”։

Այսինքն՝ Ալիևը ակամա հրապարակել է հայկական պետականությունը ոչնչացնելու ծրագիր, որը վտանգի տակ կլիներ Արցախի ամբողջական կորստից հետո։ Այն, որ պարտված Հադրութը ճանապարհ բացեց դեպի Շուշի, կասկածից վեր է։

Այստեղից էլ հաջորդ հարցը՝ ո՞վ խաղաց հանցագործ, նացիստական ​​ռուս-թուրքական-ադրբեջանական եռյակի հետ մեկտեղ։ Ինչո՞ւ չի կազմակերպվել Հադրութի պաշտպանությունը. Չէ՞ որ 90-ականներից դեռ առաջնագծում կային խրամատներ, ու մի երկու օրում հնարավոր էր մարտական ​​դիրքեր տեղադրել, որոնք կփակեին ադրբեջանական զորքերի ճանապարհը դեպի քաղաք։

Թեև, դատելով Հադրութի շրջանի և քաղաքի մերձակա գյուղերի բնակիչների վկայություններից, ադրբեջանական զորքերը և վարձկան դիվերսանտները գյուղեր ու քաղաք են մտել թիկունքից։ Ինչպե՞ս է հակառակորդը հայտնվել մարզի բարձր լեռնային գյուղերում. չէ՞ որ նույնիսկ քայլելու ահռելի արագությամբ մի քանի օրում անհնար կլիներ Արաքսի դաշտի մարտական ​​դիրքերից հասնել Դիզափայտ լեռ, Տումի, Մոխրենես, Մեծ Թագեր գյուղեր, այսինքն՝ դեպի խորը թիկունք եւ այնտեղից իջնել Հադրութ։

Պատերազմի մեկնարկի արդեն երկրորդ-երրորդ օրը բուն Հադրութում անծանոթ մարդիկ հայտնվեցին ահավոր կեղտոտ հագուստով, մազոտ, լուռ, հայերեն մի քանի բառ արտասանելով, ինչը անվստահություն առաջացրեց տեղի բնակիչների մոտ։ Այդ օրերին էր, որ ամբողջ քաղաքով մեկ լուրեր տարածվեցին, որ մեր ուղղությամբ հակառակորդի դիվերսիոն խումբ է շարժվում՝ բաղկացած իրական հրոսակներից։ Թե ով է տարածել այս լուրերը, մնում է անհասկանալի։

Բայց քաղաքով մեկ արդեն լուրեր էին տարածվում, որ ինչ-որ անծանոթներ մտնում են տներ՝ հիմնականում առաջնագծում գտնվող զինվորականների, և աստիճանաբար տեղավորվում։

Նկուղներում թաքնված կանանց ու երեխաների մոր այդ լուրերը շուտով վերածվեցին խուճապի: Քաղաքի բնակչությունը հապճեպ սկսեց լքել այն։ Մարդիկ վախենում էին մտնել սեփական տները և վերցնել ոսկյա զարդերը, փողը, փաստաթղթերը՝ վախենալով այնտեղ հանդիպել խորհրդավոր անծանոթ մարդկանց։

Միաժամանակ, երբեմն-երբեմն առաջնագծից եկած զինվորականներն ասում էին, որ ինչ-որ մարդիկ համոզում են զինվորականներին չդիմադրել, չկռվել թշնամու դեմ, քանի որ «հողերը վաճառվել են, դիմադրությունն անիմաստ է»։ Թե ովքեր էին այդ մարդիկ, ում անունից էին խոսում, ով վաճառեց հողերը, մնաց մի առեղծված, որը չպարզվեց նույնիսկ 4 տարի անց։

Հոկտեմբերի 6-7-ը քաղաքում գործնականում մարդ չէր մնացել։ Ազոխ գյուղ է տարհանվել մի քանի օր հակառակորդի կրակոցներին ենթարկված հոսպիտալը։ Բարեբախտաբար, բժիշկներից և բուժանձնակազմից ոչ ոք չի տուժել։

Քաղաքում մնացած մի քանի տասնյակ խաղաղ բնակիչները լքել են քաղաքը գնդացիրների կրակոցների ներքո։ 23 տղամարդ՝ Հադրութի քաղաքապետի գլխավորությամբ, մարտի մեջ մտան քաղաքի վերին մասում՝ եկեղեցու մոտ, բայց քանի որ ուժերը անհավասար էին, նրանք նույնպես ստիպված էին լքել քաղաքը, քանի որ մեկ մարդ զոհվեց, մի քանիսը վիրավորվեցին, իսկ դիմադրությունն անօգուտ էր։

Թե ինչ եղավ նրանց հետ, ովքեր չցանկացան կամ չհասցրին լքել քաղաքը և մոտակա գյուղերը, հայտնի է գրեթե բոլորին. 23 մարդ դաժանաբար սպանվեց իրենց տներում կամ հողամասերում։ 16 մարդ, այդ թվում՝ 4 կին և երկու երեխա, անհայտ կորած են համարվում։

Հադրութի անկման առեղծվածային պատմությունը մինչ օրս չի արժանացել ոչ պատշաճ վերլուծության, ոչ էլ քաղաքական գնահատականի։ Ընդհանրապես, 2020 թվականի իրադարձությունները երկրորդ պլան են մղվել 2023 թվականի սեպտեմբերի նոր ցեղասպանությունից և Արցախի ողջ բնակչության զանգվածային արտագաղթից հետո։

Եվ այնուամենայնիվ, ինչո՞ւ Հադրութը հանձնվեց։ Որպես Միացումի խորհրդանիշ, թե՞ ճանապարհ դեպի Շուշի։

Մարգարիտա Քարամյան