Սեւրի պայմանագիր․ Թուրքիայի էքսպանսյան Անդրկովկասում, Արցախը՝ շրջափակման մեջ, Փաշինյանի ծնունդին մնացել է մոտ 60 տարի
- 10:20 12.08.2023
Քարտեզ ըստ Սեւրի պայմանագրի
1920 թվականի օգոստոսի 10-ին ստորագրվեց Սեւրի պայմանագիրը՝ Վերսալ-Վաշինգտոն համակարգի պայմանագրերից մեկը, որն նշանավորեց Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը։ Թուրքիան և Ռուսաստանը կրակի պես վախենում են այս պայմանագրից։ 100 տարի անց տարածաշրջանում ստեղծվել է մի իրավիճակ, երբ առանց միջազգային արբիտրաժի կրկին անհնար է լուծել հարցերը, բայց Ռուսաստանն ու Թուրքիան նորից փորձում են սեպարատ համաձայնագիր կնքել։
Ինչո՞ւ 100 տարի առաջ իրականություն չդարձան Վիլսոնի արբիտրաժն ու Սեւրի պայմանագիրը։ Հայաստանի շուրջ ստեղծված այսօրվա իրավիճակում կա՞ միջազգային արբիտրաժի հնարավորություն։ Արցախցի քաղաքագետ Դավիթ Կարաբեկյանի մեկնաբանությունը Step1.am-ի համար.
Մեզ փորձում են համոզել, որ 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին Սեւրում ստորագրված պայմանագիրը՝ որը Արեւմտյան Հայաստանում զանգվածային բռնությունների ու աքսորի ենթարկված հայերի իրավունքների մասին է, զուտ խորհրդանշական է։ Փաստաթղթում, փաստորեն, ամրագրվել են վեճերը լուծելու և անկախ պետության ստեղծման համար պայքարող երկրների եւ նախկին մետրոպոկիաների, Առաջին աշխարհամարտում պարտվողների և հաղթողների միջև հարաբերությունների կարգավորելու սկզբունքները։
Դա Ազգերի լիգայի ստեղծումից հետո նման ներկայացուցչական միջազգային ձևաչափով կնքված առաջին ակտն էր։ Նոր աշխարհում իրավունքը դարձել էր անվիճելի, և պատահական չէր, որ Թուրքիան ստիպված է եղել ընդունել ոչ միայն Մուդրոսի, այլև Սևրի պայմանագրի պայմանները, և նրանց պահանջները չկատարելու համար դիմել օգնության Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարությանը և Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ, էթնիկ հրեա Արթուր Բոլֆուրին։
Ինչպես հայտնի է, 1920 թվականին Թուրքիայի, բոլշևիկյան Ռուսաստանի, մուսավաթական Ադրբեջանի կողմից եռակի ագրեսիայի և հակակառավարական ապստամբության արդյունքում Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը կրեց մի շարք ծանր պարտություններ և ընկավ՝ կորցնելով վերահսկողությունը երկրի մեծ մասի հանդեպ, այդ թվում Արևելյան Հայաստանի։
Ալեքսանդրապոլի նվաստացուցիչ պայմանագիրը, որը պարտադրվեց այն բանից հետո, երբ կառավարությունը փաստացի հրաժարվեց իշխանությունից, դարձավ Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների իրավահաջորդների միջև տարածքների նոր բաժանման օրինականացման միջոց: Հատկապես հայերի համար շոշափելի էր Կարսի՝ բազմաստիճան պաշտպանությամբ և լավ զինված ամրոցի կորուստը։
Կայսրությունների ճիզվիտական քայլը, որոնց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանը (Խրիմյան Հայրիկ) անվանեց «մահացու հրեշներ, որոնց միջև ընկած է Հայաստանը», պատահական չէր, քանի որ առաջին հանրապետության իշխանությունն էր, որ ճանաչվեց աշխարհի կողմից, հենց դա է ներկա եղել Հայաստանի սահմանների, հայերի իրավունքների և հայկական հողերի կարգավիճակի վերաբերյալ պայմանագրերի կնքմանը։ Ուստի Ռուսաստանին ու Թուրքիային պետք էր մի դաշնագիր, որով ոչ թե Հայաստանի բոլշևիկյան իշխանությունը, այլ օրինական իշխանությունը կհրաժարվեր հայկական տարածքներից։
Ինչպես հիմա, կիրառվեց այն կեղծ թեզը, թե Հայաստանի իշխանությունը վարում է հակառուսական քաղաքականություն, Թուրքիան և Ադրբեջանը Խորհրդային Ռուսաստանի հուսալի դաշնակիցներն են Կովկասում և Սևծովյան-Միջերկրական տարածաշրջանում։
Ինչպես գիտենք, Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը փորձում է սահմանադրական բարեփոխումներ իրականացնել, ըստ որոնց՝ Թուրքիայի սահմանը Արևմուտքում կորոշվի ՌՍՖՍՀ-ի և Թուրքիայի իշխանությունների կողմից Հայաստանին ստիպողաբար պարտադրված Կարսի տխրահռչակ պայմանագրի հիման վրա։ Կարսի պայմանագիրը ստորագրած Հայաստանի բոլշևիկյան կառավարությունը չճանաչվեց աշխարհի կողմից, այն ստեղծվել էր 11-րդ կարմիր բանակի սվինների վրա և միայն ֆորմալ անկախ էր։
Եվ վերջապես, Հայաստանին Բաքվի հետ հաշտության պայմանագիր կնքելու պահանջը՝ որպես Թուրքիայի հետ սահմանների բացման պայման։ Ամեն ինչ ինչպես հարյուր տարի առաջ։
Ուշադրություն դարձնենք այն փաստին, որ հայտնի պատմաբաններն ու իրավաբանները շեշտում էին Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերի ոչ լեգիտիմությունը, դրանք կնքվել են չճանաչված, ուժերով օրինական իշխանությունների բռնի տապալման արդյունքում ու խախտում են գործող միջազգային պայմանագրերը։
Նկատի ունենք Մուդրոսի պայմանագիրը, Սեւրի պայմանագիրը, ԱՄՆ-ի դեմոկրատ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի արբիտրաժային վճիռը Արևմտյան Հայաստանի վերաբերյալ (Աթաթուրքի Անատոլիայի կառավարությունը լեգիտիմություն ձեռք բերեց միայն 1923 թվականին՝ Թուրքիայի Հանրապետության կազմավորմամբ, իսկ ԽՍՀՄ-ը ընդհանրապես ճանաչվեց միայն 1929 թ.):
Հետո եղավ Թուրքիայի փաստացի էքսպանսիան Անդրկովկասում, Արցախը շրջափակման մեջ էր, Հայաստանի ճանապարհներին վխկտում էին մուսավաթական ավազակախմբերը (ինչպես 2020թ. նոյեմբերից հետո), և մինչև Փաշինյանի ծնունդը մնում էր մոտ 60 տարի։
Շուտով պարզ դարձավ, որ Աթաթուրքն ամենևին էլ հեղափոխական և ոչ մի դեպքում հակաարևմտյան չէ… Բայց բոլշևիկներին դա չէր հետաքրքրում… Ի՞նչ կարող ես անել, Ստամբուլը հո հետ չե՞ն դարձնելու Կոստանդնուպոլիս:
Դե, այն ժամանակ էլ ընդունված էր ամեն ինչ բարդել փոքր Հայաստանի վրա, Սերգեյ Լավրովն ու Մարիա Զախարովան ունեին իրենց պատմական նախատիպերը… Այո, այո, կապված Օղակ գործողության և առաջին ղարաբաղյան պատերազմի և ավելի հին պատմության հետ։
Նա, ով քար է նետում անցյալը, ստանում է քարաթափում, ով կրակում է անցյալին, նա պատասխանում է նրան թնդանոթի կրակոցով։ Եվ հիշենք, որ մեզ կործանել փորձող բոլոր կայսրությունները ընկան… Աստծո օգնությամբ մենք կարողացանք կանգնել և հաղթել։