Արցախցիներն իրենց պատմությունը, փաստաթղթերն այրեցին ու հեռացան

2023թ. սեպտեմբերի 19-ի կեսօրին սկսած հրետակոծությունը շարունակվել է մինչեւ լույս 20-նն առանց 5 րոպե դադարի (առանց չափազանցության): Պարզ էլ չէր, ով ում վրա է կրակում եւ ինչ տեսակի զինատեսակներից: “Թարսի պես” էլ հենց այդ ժամանակ BBC-ից զանգում են հարցնում, իբր կարո՞ղ եմ բացատրել, թե ի՞նչ է կատարվում: Ես հեռապոսը բռնած ձեռքս հանում եմ պատուհանից ու առաջարկում` ավելի լավ է ինքներդ լսեք: “Go to a safe place, please”, ասում է իմ կոլեգան: Լսվում էին բոլոր հնարավոր զենքերի ձայներ` դրոններից մինչեւ ավտոմատներ: Մի տեսակ անիմաստ էր դարձել նկուղներ գնալ անգամ:

Հիշում եմ, Արցախ թաղամասում մի աղջիկ նստել էր բեսեդկայում, ու ինչ-որ անորոշ բաներ էր ասում ու լացում. “ինձ համար մեկ է այլեւս, կրակում են` թող կրակեն” – ասում էր նա: Հարեւաններից մեկն ասում էր՝ ցնորվել է, մեկը պնդում էր՝ ալկոհոլի ազդեցության տակ է, մեկն ասում էր՝ ամուսինն է զոհվել:

Նույն թաղամասի նկուղներում իսկական քաոս էր. մայրերը երեխաների տրտունջն ու լացը զսպելու ոչ մի ելք չգտնելով, ստիպված միանում էին նրանց. “Աստված իմ…”: Ամեն նկուղում զենքով մի տղամարդ կար․ մարտերն արդեն քաղաքում էին եւ ոչ մի երաշխիք չկար, որ Շուշիից ադրբեջանցի զինվորները քաղաք չեն մտել (բոլորի մտքում էլ հենց դա էր, չնայած հոսանքից էին խոսում):

Լսելով, որ հարակից կիսակառույցի նկուղում “քաղաքացիական պաշտպանության ջոկատ” է ձեւավորվել եւ որ այնտեղ գեներատոր կա, ես որոշեցի գնալ այնտեղ եւ հեռախոսս լիցքավորել: Այստեղ նույնպես քաղաքացիական հագուստով ու զենքով մի երիտասարդ կար: Զորամասային մահճակալներին տեղ չկար. տատիկներ, կանայք ու աղջիկներ վերմակներով փաթաթված նստած քնել էին, իսկ արթունները ջուր էին եռացնում դիզելային գեներատորից ստացած հոսանքով, սեղանին կիսադարակ ջեմի, մուրաբաների, մեղրի տարաներ էին, որ հավանաբար գյուղացիներն էին քաղաք բերել: Աղջիկները թեյ չեն հյուրասիրում, կարիք էլ չկար խնդրել, պարզ է, որ “պարենային մթերքները” միայն ներսի անձնակազմի համար էր: YouTube-ում ես մի միքս էի հանդիպել, որի հեղինակը հրետանու ձայներից երաժշտություն էր ստեղծել, իսկ Ստեփանակերտում դրա “live” էր գնում ըստ էության: Ցեմենտաբետոնի շերտերի տակ “երաժշտությունն” աղոտ էր լսվում, բայց երբ դուրս եկա` “համերգի” իսկական մասնակից դարձա: “Պա՛տի տակ, պա՛տի տակ”, ասում եմ ես մորաքրոջս որդուն:

Տուն հասնելով, ես նրան մի զվարճալի պատմություն պատմեցի առաջին ղարաբաղյան պատերազմից, թե ինչպես էր այն ժամանակ մեր հարեւաններից մեկը պիդջակով գլուխը ծածկել, երբ գրադը սկսել էր խփել: Մեր նկուղում ոչ տեղ կար, ոչ էլ իմաստ անյնտեղ մնալ: Այսպես մենք որոշեցինք երրորդ հարկում քնել` ինքներս մեզ հույս տալով, որ մերոնք են կրակում: Հուժկու ձայները շատ մոտիկ էին լսվում, բայց քունը մեզ հաղթեց:

Սեպտեմբերի 21-ին Եվլախում Ադրբեջանի եւ Արցախի ներկայացուցիչների միջեւ հանդիպումից հետո հոսանքը քաղաքում վերականգնվել եւ իրավիճակի կարգավորման մասին սուտ լուր էր տարածվել: Ի՞նչ լավ լուրի մասին կարող էր խոսք լինել, երբ մարդիկ արդեն կապում էին իրերը::

Չնայած արդեն հոսանք կար, չնայած երեխաները նկուղներից բակ էին դուրս եկել, բայց կանայք փայտե վառարանների վրա էին թեյ տաքացնում, ճաշ պատրաստում, որին մի տհած հոտ էր միախառնվել:

Վառարաններից զատ ինչ-որ խարույկներ էին բակերում: Ես չէի հասկանում, մինչեւ տիկին ֆլորան չպարզաբանեց. “փաստաթղթերն ու զինվորական համազգեստներն են վառում” (Արցախ թաղամասում հիմնականում զինվորականների ընտանիքներ էին բնակակվում):

Կրակի այս “պաշտամունքը” դեռ գիշերն էր սկսվել, երբ մարդիկ վառում էին իրենց սովետական սեւ-սպիտակ լուսանկարները (ձեզ ո՞վ է ճանաչելու այդ լուսանկարներում), հիմնարկներն՝ իրենց արխիվները: Ամենամեծ “խարույկը” Արցախ թաղամսում էի նկատել նույն գիշերը եւ զանգել Փրկարար ծառայունթյուն, մտածելով որ թաղամասը տաքացնող ջերմակայանում է հրդեհ բռնկվել:

Անգամ այդ քաոսի մեջ Արցախի փրկակարար ծառայությունից հենց առաջին զանգից հետո պատասխանեցին եւ ասացին, որ հասնում են: Բանակի արխիվները վառելու ամենահարմար տեղն Արցախ թաղամասի կաթսայատունն էր եւ բոցն էլ հենց դրանից էր բորբոքվել: “Վտանգավոր բան չկա”, հավաստիացրին փրկարարներն ու գնացին, չնայած եռման ջուր էր ֆշշացնում խողովակներից եւ թվում էր թե, ուր որ է պայթյուն կլինի:

Այս օրերին ես արտասահմանյան մի լրատվամիջոցի ասել էի, որ եթե այսպես շարունակվի, սա “վերջի” “սկիզբ” է նշանակելու Արցախի համար: Արցախցիներն իրենց պատմությունը, փաստաթղթերն այրեցին ու հեռացան: Բուլգակովն էլ ասում էր՝ ձեռագրերը չեն վառվում: Արդյո՞ք սա վերջն է:

Մարութ Վանյան