Փախստականներ Արցախից․ Հայաստանի անիրավ քաղաքացիներ

Հայաստանում փախստականների խնդիրը նոր չէ. 35 տարի շարունակ՝ սկսած 1988 թվականից, Հայաստանում պարբերաբար հայտնվում էին փախստականներ։

88-92-ի փախստականները Խորհրդային Ադրբեջանի հայաբնակ շրջաններից էին, որոնք բռնի կցվել են Ադրբեջանին 1921-ին թուրք քեմալականների և խորհրդային բոլշևիկների որոշումներով։ Այսինքն՝ մարդիկ մահից փախել են խորհրդային մի հանրապետությունից (Ադրբեջան) մեկ այլ խորհրդային հանրապետություն (Հայաստան)։ Արդեն անկախություն հռչակած Հայաստանի տարածքում նրանք փախստականի կարգավիճակ ստացան, քանի որ այդ ժամանակ Հայաստանը ճանաչված էր միջազգային հանրության կողմից։

Փախստականների ներկայիս սերունդը, այսինքն՝ մարդիկ, ովքեր 2020 թվականին Արցախի Հանրապետության դեմ պատերազմի հետեւանքով հայտնվեցին փախստականի կարգավիճակում, տարբերվում են առաջին ալիքից նրանով, որ նրանք Հայաստանի տարածք են ժամանել չճանաչված հանրապետությունից, որը ժամանակին որոշել է վերամիավորվել մայր Հայաստանին և վերջին 29 տարին ապրել է Հայաստանի օրենքներով, ունեցել է նույն արժույթը, նույն տնտեսական, իրավական, դատական ​​դաշտը։ Բայց ամենակարևորն այն է, որ Արցախի Հանրապետության բոլոր բնակիչներն ունեն հայկական անձնագիր, հետևաբար նրանք չեն կարող փախստականի կարգավիճակ ստանալ։ Այսինքն՝ նրանք ֆորմալ առումով Հայաստանի քաղաքացիներ են՝ չունենալով ՀՀ քաղաքացու իրավունքներ։

Սակայն բոլոր սերունդների փախստականներն ու տեղահանվածները փաստացի գտնվում են նույն ծանր տնտեսական և հոգեբանական իրավիճակում։ Ամեն ինչ կորցրած մարդիկ հայտնվում են ֆինանսական ծանր վիճակում, չեն կարողանում աշխատանք գտնել, հատկապես՝ 40-45 տարեկանից բարձր մարդիկ՝ չնայած իրենց բարձրորակ կրթությանն ու նախկին բնակության վայրերում հսկայական աշխատանքային փորձին։

Փախստականների խնդիրները տարիներ շարունակ օդում կախված են պետական ​​ռազմավարության բացակայության պատճառով, որի անբաժան մասը պետք է լիներ փախստականների խնդիրը։ Փախստականների գործոնը երբեք չի դարձել հայկական երկու պետությունների արտաքին քաղաքականության առանցքը և շարունակում է մնալ պետական ​​քաղաքականության տեսադաշտից դուրս։ Փախստականների չլուծված խնդիրները հանգեցնում են նոր խնդիրների հայկական պետության համար թե՛ երկրի ներսում, թե՛ արտաքին ասպարեզում։ Այդ իսկ պատճառով 2023 թվականի ապրիլի 29-ին Երևանում անցկացված Փախստականների համաժողովը ՀՀ կառավարությանը պարտավորեցրեց հնարավորինս արագ ստեղծել պետական ​​մարմին, որը սերտորեն և լրջորեն կզբաղվի փախստականների խնդիրներով։

Ինչո՞ւ դա մինչ այժմ չի արվել։

Չնայած անկախության հռչակմանը, Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի Հանրապետության բոլոր ժամանակների իշխանությունները ոչ թե հայանպաստ, հայակենտրոն քաղաքականություն են վարել, այլ մեր երկրում առաջ են մղել այլ պետությունների շահերը։ Այդ իսկ պատճառով բոլոր ժամանակների հայ փախստականների խնդիրը հետ «մղվեց», քանի որ այն բազմաթիվ խնդիրներ կարող էր ստեղծել այն պետությունների համար, որոնց քաղաքականության պատճառով մարդիկ բռնի ուժով լքեցին իրենց բնակեցված, դարավոր բնակավայրերը և դարձան փախստական։ Հայաստանում փախստականների առկայության փաստի ճանաչումը կնշանակի հայկական շրջանների օկուպացման քաղաքական խնդրի արդիականացում, պատիժ եւ պատասխանատվություն կորցրած ունեցվածքի փոխհատուցման, սպանությունների, բարոյական փոխհատուցման, այս քաղաքների և շրջանների բնակիչների անդամահատման, կատարված հանցագործությունների համար։

Հենց Հայաստանի իշխանությունների անկարողությունը (կամ գուցե չկամությունը) պաշտպանել սեփական երկրի և սեփական քաղաքացիների ու հայրենակիցների շահերը Ադրբեջանի մոտ անպատժելիության և ամենաթողության զգացում առաջացրեց, որն անխուսափելիորեն հանգեցրեց և դեռ կարող է հանգեցնել փախստականների նոր հոսքերի:

Մարգարիտա Քարամյան

“Վերադարձ Դիզակ” ՀԿ նախագահ՝ հատուկ Step1.am-ի համար