Լեմկինի ցեղասպանության կանխարգելման ինստիտուտը երբեք թույլ չի տա, որ այսօրվա համաշխարհային առաջնորդները մոռանան իրենց մեղսակցությունը Արցախում 4000-ամյա ժողովրդի և քաղաքակրթության ոչնչացմանը։

«Ո՛չ ԱՄՆ-ը, ո՛չ ԵՄ-ն, ո՛չ ՆԱՏՕ-ն, ո՛չ էլ ՄԱԿ-ը «ցեղասպանության կանխարգելում» չունեն՝ չնայած բոլոր դասընթացներին, սիմպոզիումներին, գրքերին և ելույթներին։ Մենք հույս ունեինք, որ այս մեկ օրինակում, ցեղասպանությունը կանխելու այս կատարյալ փոթորկի մեջ, լուրջ ուժ ունեցող խիզախ ձայնը կգործի ճիշտ:

Բայց այսօր աշխարհում իրական առաջնորդներ չկան։ Նրանք մտավախություն չունեն, որ մի օր դառնալու են այս սարսափի թիրախը, ուստի իրենց այնքան էլ չի հետաքրքրում։ Նրանք քնում են ինքնագոհ հարմարավետության մեջ: Իրականում աշխարհի հասարակ մարդկանց խնդիրն է միավորվել և վերջ տալ իշխանության և ռեսուրսների այս անսահման ծարավին, որն իր ճանապարհին ոչնչացնում է ամեն ինչ։

Ոչ մի ժողովուրդ չի շահել ցեղասպանությունից. Այս լուսանկարում պատկերված ծերունու վիշտը աշխարհում ոչ մի սովորական մարդու ձեռնտու չէ… Ի՞նչ են նրանք շահել՝ զատությո՞ւն, արժանապատվությո՞ւն, իրավունքնե՞ր, թափանցիկությո՞ւն, լավ ղեկավարությո՞ւն, բարոյականությո՞ւն։ Բոլոր վերոնշյալնե՞րը: Ոճ, նրանք րեւէ շահ չեն ստանում:

Բայց աշխարհի մայրաքաղաքներում, կառավարություններում շատ մարդիկ կան, որոնք արդեն օգուտներ են քաղում: Ռեսուրսներ, մուտք, ուժ: Ո՞ւմ է հետաքրքրում, որ 4000-ամյա քաղաքակրթությունը ընդմիշտ անհետանա։

Մենք բոլորս պետք է համախմբվենք՝ փոխելու այս հավասարումը, և մենք պետք է դա անենք արագ», – ասվում է ինստիտուտի միկրոբլոգ X-ի հաղորդագրության մեջ:

Հայաստանում ապաստան գտած արցախցիները, որոնք ստիպված լքել են իրենց տները, թողնելով դրանք «ադրբեջան» կոչվող ցեղասպան, ֆաշիստական, ահաբեկչական կազմակերպության ներկայացուցիչներին, այսօր կրկին ապրում են երեք տարի առաջվա շոկը։

Ըստ ամենայնի, Աստված որոշեց նրանց ենթարկել նոր խոշտանգումների. հադրութցիները, շուշեցիները, քաշաթաղցիներն ու քարվաճառցիները այսօր անհանգստացած են ոչ միայն իրենց հայրենիքի լիակատար կորստով, այլև իրենց հարազատների, ընկերների, համագյուղացիների կյանքով, ովքեր մնացել են Արցախում։

Կարծես ոչ ոք չէր կասկածում, որ գալու է այս օրը, երբ նորից Հայաստան է լցվելու փախստականների հոսք՝ բացարձակապես ամեն ինչ կորցրած մարդիկ, ովքեր ստիպված են լինելու նորից սկսել իրենց կյանքը զրոյից։

Եկեք երեք տարի հետ գնանք։ Բռնի տեղահանվածներն ի սկզբանե հայտնվեցին կառավարական և հասարակական կազմակերպությունների, կամավորների ուշադրության կենտրոնում, ովքեր օգնում էին մարդկանց, տեղավորում հյուրանոցներում, պանսիոնատներում, ֆինանսական, նյութական, սննդով և բժշկական օգնություն ցուցաբերելով։

Բայց այս ամենը տեւեց 6 ամիս, հետո մարդիկ ստիպված էին իրենք իրենց հարցերը լուծեն։ Շատերին հաջողվել է աշխատանք գտնել և բնակարաններ վարձել։ Վերաբնակներից ոմանց հնարավորություն է տրվել վարսահարդարների և մատնահարդարների անվճար դասընթացներ անցնել, իսկ երիտասարդ կանանց տրամադրվել են կարի մեքենաներ։ Հետագայում Միջազգային Կարմիր Խաչի միջոցով մարդկանց հնարավորություն տրվեց հիմնել փոքր բիզնեսներ և փոքր տնտեսություններ (հիմնականում մեղվաբուծություն):

Բայց ներգաղթյալների խնդիրը չի սահմանափակվել միայն սոցիալ-տնտեսական ինքնաբուխ լուծումներով։ Արցախից տեղահանվածների ամենամեծ խնդիրը նրանց կարգավիճակն է։

Ինչպես գիտեք, Արցախի բոլոր բնակիչներն ունեն հայկական անձնագրեր, այսինքն՝ «քաղաքացիություն» սյունակում գրված է՝ «Հայաստանի Հանրապետություն»։ Սակայն 150 հազար հայերի համար հպարտություն պատճառող այս անձնագիրը նրանց համար յուրօրինակ «սահմանափակող» հանգամանք է դարձել։

Արցախից տեղահանվածները Հայաստանում չեն կարողացել փախստականի կարգավիճակ ստանալ, քանի որ նրանք դե ֆակտո Հայաստանի քաղաքացիներ են և չեն կարող համարվել փախստական, քանի որ միջազգային իրավունքի համաձայն նրանք չեն հատել այլ պետության սահմանը։ Նրանք ներքին տեղահանվածներ չեն ճանաչվել, քանի որ ՀՀ օրենսդրության մեջ նման կետ չկա։ Անգամ 2022 թվականի սեպտեմբերին Ջերմուկի և Վարդենիսի դեպքերից հետո, երբ շուրջ 7000 մարդ լքել է իրենց տները և ճանաչվել ներքին տեղահանվածներ, արցախցի տեղահանվածները կրկին մնացել են օդում։

Շատերը չցանկացան փոխել Արցախում ստացած անձնագրերը, քանի որ հենց այս անձնագրի կնիքն էր, որտեղ նշված էր իրենց բնակության և գրանցված տան հասցեն, վկայում, որ նրանք այս կամ այն Արցախի շրջանի կամ քաղաքի բնակիչներ են։

Թե ինչ կլինի արցախցիների հետ, ովքեր առաջիկայում կտեղափոխվեն Հայաստան, ցույց կտա ժամանակը։ Ներկայիս միգրանտները լինելու են Արցախի բնակիչներ՝ հայկական անձնագրերով, ովքեր լքել են այն տարածքը, որը Հայաստանը ճանաչել է որպես ադրբեջանական տարածք։

Երկու փաստացի հայկական հանրապետությունների միջև 30-ամյա քաղաքական և իրավական խառնաշփոթը  բացահայտվել է իր ողջ մերկությամբ։ Եվ դրա պատասխանատվությունը կրում են բոլորը՝ Հայաստանի և Արցախի նախագահները վերջին 30 տարիների ընթացքում, բացի Արթուր Մկրտչյանից։

Մարգարիտա Քարամյան