ВВС. «Ապրել հիշողության համար». Ինչպես հայկական ընտանիքը լքեց Լեռնային Ղարաբաղը

Զաքիյանների ընտանիքը խաղաղ ժամանակներում՝ մեջտեղում Գայանեն, լուսանկարում՝ ձախ կողմում ամուսինը, աջում՝ որդին, դուստրը և փեսան

ВВС

Հոկտեմբերի սկզբին Լեռնային Ղարաբաղում գործնականում հայ չէր մնացել, իսկ նախագահ Իլհամ Ալիևը հոկտեմբերի 15-ին ամայի մայրաքաղաք Ստեփանակերտում բարձրացրել է Ադրբեջանի դրոշը։ Տարածաշրջանի բնակիչները սարսափով են հիշում Ղարաբաղում իրենց վերջին օրերը՝ ռազմական գործողությունները, նավթամթերքի պահեստի պայթյունը, հարյուրավոր զոհերը, ողջ բնակչության փախուստը։

Նախկին ստեփանակերտցիներից մեկը BBC-ի հետ կիսվել է փախուստի և հարազատների կորստի իր պատմությամբ.

«Ես ասում էի, որ երբեք չեմ կարողանա ապրել օտար երկրում, հավանաբար անմիջապես կմեռնեմ: Բայց դուք չեք կարող ասել «երբեք»: Ճակատագիրը կարող է այնպես հանկարծակի շուռ տալ ամեն ինչ, որ դուք ոչինչ չկարողանաք անել»,- ասում է Գայանեն, ով փախել է Լեռնային Ղարաբաղից՝ նախքան Ադրբեջանի կողմից տարածաշրջանի լիակատար վերահսկողությունը վերականգնելը:

Զանգվածային գաղթի ժամանակ մայրաքաղաքի մերձակայքում պայթել է վառելիքի պահեստը, ինչի հետևանքով զոհվել է ավելի քան 200 մարդ։ Մահացածների թվում են Գայանեի որդին և փեսան։

Լեռնային Ղարաբաղի գրեթե ողջ հայ բնակչությունը՝ ավելի քան 100 հազար մարդ, Ադրբեջանի կողմից սկսված ռազմական գործողությունից հետո գաղթել է Հայաստան։

2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ից 20-ը տեղի ունեցած ռազմական գործողությունների արդյունքում չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության նախագահը հրամանագիր է ստորագրել 2024 թվականի հունվարի 1-ից լուծարելու պետական ​​բոլոր կառույցները և դադարեցնելու ԼՂՀ գոյությունը։

Ադրբեջանական աղբյուրների համաձայն՝ Ղարաբաղում մնացել է մեկ տասնյակից մի փոքր ավելի հայ։

Գայանե Զաքիյանի ընտանիքը այն տասնյակ հազարավորներից մեկն է, ովքեր ստիպված են եղել Հայաստան մեկնել ավելի քան 24 ժամում։

Նորմալ ժամանակ Ստեփանակերտից Հայաստանի սահմանամերձ Գորիս ճանապարհը տեւում էր երկու ժամ, սակայն տարհանման օրերին փախստականները ճանապարհորդում էին առնվազն 30 ժամ՝ շարժվելով բազմաթիվ կիլոմետրանոց հերթով։ Նրանցից շատերն իրենց հետ տարել են իրենց մահացած հարազատների մարմինները։

BBC-ի հետ զրույցում Գայանեի վզից խաչ է կախված, որը որդին նրան նվիրել է տնից դուրս գալուց առաջ։ Այս օրը Ռոբերտի համար վերջինն էր։

Մինչ Գայանեի երեխաները պատրաստվում էին մեկնել, նա հաց էր թխում ճանապարհի համար։ Առաջին մեկնած մարդկանց փորձից արդեն հայտնի էր, որ ճանապարհորդությունը կտևի առնվազն մեկ օր։

Ամպրոպի ժամանակ հերթական պայթյունը լսելով՝ Գայանեն դրան ոչ մի նշանակություն չտվեց։

«Իմ փեսայի քույրն ինձ ասում է՝ վստա՞հ ես, որ որոտ է։ Ասում եմ՝ դե, դու ռմբակոծություններից ես վախենում, ուղղակի ամպրոպ է։ Նա դեռ պնդում էր, որ դա ինչ-որ այլ պայթյուն է»։

Գայանեի ընտանիքը ծրագրել էր հեռանալ հաջորդ առավոտյան, իսկ որդին ու փեսան գնացին բենզին փնտրելու, որը շրջափակումից հետո սուր դեֆիցիտ էր։

Որդին ու փեսան ծառայել են տեղի բանակում որպես պայմանագրային զինծառայող, մասնակցել մարտերին 2016թ., 2020թ. պատերազմին և ապահով վերադարձել ադրբեջանական սեպտեմբերյան գործողությունից, որը հարյուրավոր կյանքեր խլեց։

«Աղջիկս մի տեղ կարդաց, որ բենզինի պահեստն է պայթել։ Անմիջապես սկսեցի զանգահարել և՛ տղայիս, և՛ փեսայիս։ Ինչքան զանգել եմ, չեն պատասխանել, անհասանելի են։ Միանգամից մտածեցի, որ նրանք այլևս ողջ չեն»։

Սեպտեմբերի 24-ի երեկոյան Ստեփանակերտի մերձակայքում՝ Ստեփանակերտ-Ասկերան ավտոճանապարհին, պայթել է բենզինի պահեստ, որտեղ հազարավոր մարդիկ են հավաքվել՝ փորձելով վառելանյութ գտնել և գնալ Հայաստան։

Տեղի բնակիչների խոսքով՝ տարհանումը քաոսային է եղել, բնակչության շրջանում խուճապ է տիրել, մարդիկ ամեն կերպ փորձել են վառելիք գտնել։

Որդուն ու փեսային որոնելու համար Գայանեն անմիջապես շտապել է տեղի հիվանդանոցներ, որոնք արդեն լի էին պայթյունի հետևանքով զոհերով և վիրավորներով։

«Դա նման էր Պոմպեյի վերջին օրվան: Ես տեսա, թե ինչպես են ամբողջությամբ այրված հիվանդներին բերում։ Բոլորը առաջ էին վազում, որ տեսնեն՝ իր տղան է, եղբայրը, ազգականը…»,- պատմում է Գայանեն։

«Ես չգիտեմ, թե որտեղ է Աստված ինձ այդքան ուժ տվել, որ ես կարողանամ վազել յուրաքանչյուր հիվանդասենյակ և տեսնել այս այրված, ածխացած դեմքերը: Ես ամենուր բղավում էի «Ռոբա», «Սերյոժա», բայց առանց պատասխանի»։

Միայն մեկ օր անց Ադրբեջանը օդային միջանցք տրամադրեց ծանր վիրավորներին շտապ Երեւան տեղափոխելու համար։ Այրվածների մեջ եղել է անհայտ մարդ՝ դաջվածքով՝ ձեռքին խաչ, որով Գայանեն ճանաչել է իր փեսային։

«Ես աղջկաս ցույց տվեցի նրա լուսանկարը։ Նա ուժեղ է, ինձնից ուժեղ: Նրա ամբողջ մարմինն այրվել էր, դեմքը վիրակապված, երեւում էին միայն աչքերը։ Տեսնելով այրվածքների չափը՝ հասկացա, որ դա կյանքի հետ անհամատեղելի է»։

Հաջորդ օրը Սերյոժան մահացավ։

«Դուստրն ամբողջ գիշեր աղոթում էր, որ եթե իր ամուսինը ստիպված լինի այդպիսի այրվածքներով ապրել՝ ամբողջ կյանքում տանջվելով, ապա ավելի լավ է, որ Աստված տանի նրան»։

Իսկ Գայանեի որդին անհայտ կորած է մնացել։

«Այդ օրը ամուսինս ինձ ասաց. Աստված ների ինձ, բայց ես չեմ ուզում, որ իմ տղան ապրի ու տառապի…»:

Նավթի պահեստում տեղի ունեցած պայթյունի զոհերի թիվը հասնում է 220-ի, որոնցից 150-ի ինքնությունը դեռևս անհայտ է։ Հաղորդվում է նաև 50 անհետ կորածների մասին, իսկ ադրբեջանական ռազմական գործողության արդյունքում զոհվել է մոտ 200 հայ զինվորական և ավելի քան 20 խաղաղ բնակիչ, այդ թվում՝ երեխաներ։

Գայանեն իրեն համարում էր «հայրենասեր» և երբեք մտադիր չէր լքել իր տունը։ Նա մեկնել է Հայաստան ամենավերջիններից՝ կանգ առնելով որդու աճյունը գտնելու ակնկալիքով, բայց ապարդյուն։

«Պարտությունից հետո, դեռ իմ տղաների հետ կատարվածից առաջ, ես սկսեցի ինձ օտարված զգալ իմ հողից։ Այս հողից, որի վրա ես մեծացել եմ, որը միշտ պաշտել եմ։ Այս հողը արնախում է։ Մեր տղաների արյունն է խմում, խմում ու չի կշտանում…»,- ասաց Գայանեն։

Կռիվների ընթացքում հարյուրավոր զոհերը և դրան հաջորդած աղետալի պայթյունը միայն սկիզբն էին այն ողբերգության, որը անակնկալի բերեց Ղարաբաղի հայ բնակչությանը:

Նրանց առջև ընկած էր «մահվան ճանապարհը»՝ ավելի քան 30 ժամ մի քանի կիլոմետրանոց ավտոշարասյունով, որը կամաց-կամաց շարժվում էր դեպի Հայաստանի սահմանամերձ Կոռնիձոր։

Մեքենաները երեք-չորս շարքով շարվում էին  միակ նեղ մայրուղու երկայնքով ԼՂՀ փաստացի իշխանությունների փաստացի հանձնվելուց անմիջապես հետո։ Ադրբեջանի իշխանությունները հորդորել են հայերին մնալ իրենց տներում, սակայն գրեթե մեկ տարի շրջափակումից տուժած և վերջին մարտերից հետո Ադրբեջանի նկատմամբ վստահությունը վերջապես կորցրած բնակչությունը գաղթեց:

Նախքան տարհանման սկսվելը, տասնյակ հազարավոր փախստականներ շրջակա բնակավայրերից, որոնք Ադրբեջանը գրավել էր իր գործողության արդյունքում՝ շրջապատելով Ստեփանակերտը, ապաստան գտան մայրաքաղաքում։ Ադրբեջանական հարձակման անակնկալի պատճառով փախստականների մեծ մասը հայտնվեց Ստեփանակերտում՝ բացարձակապես ոչինչ չունենալով, իսկ լավագույն դեպքում՝ միայն անձնական փաստաթղթերի փաթեթը։

Տեղական պատմությունների համաձայն՝ բնակչությանը պատել էր այն վախը, որ ադրբեջանցի զինվորականները պատրաստվում են մտնել մայրաքաղաք։ Բնակչության արտագաղթը սկսվեց ինքնաբուխ, առանց տեղական իշխանությունների միջամտության, հենց որ Ադրբեջանը բացեց Լաչինի ճանապարհը հայերի հեռանալու համար։

Նրանք Հայաստան են տեղափոխվել՝ օգտագործելով տրանսպորտի բոլոր հնարավոր տեսակները՝ հին «Մոսկվիչ» մեքենաներից՝ լցված կենցաղային պարագաներով մինչև մեծ բեռնատարներ՝ բեռնված մահճակալներով և դռներով:

Հեռացողների թվում էր նաև Գայանեի ընտանիքը՝ երկու փոքր երեխաներով (թոռները դստերից), ում դեռ պետք է բացատրեն, թե ինչու իրենց հայրն այլևս տուն չի վերադառնա։

Բնակիչները ճանապարհը հիշում են որպես վատ երազ՝ մեքենաների անվերջանալի քարավան, ոլորապտույտ մայրուղի՝ բազմաթիվ վերելքներով ու վայրէջքներով, իսկ ավտոշարասյան հետևում՝ ավերված Ստեփանակերտ: Ոմանք մեկնելուց առաջ վառեցին իրենց լույսերը, որպեսզի տպավորություն ստեղծվեր, թե ամայացած քաղաքը դեռ չի մարել։

«Ճանապարհին կանգ առանք խցանումների պատճառով։ Բոլորը կանգնեցին անմիջապես իրար կողքի – շրջվելու կամ հեռանալու հնարավորություն չկար: Մենք վախենում էինք, որ եթե կանգնեցնենք մեքենան, չենք կարողանա այն գործարկել»։

Գայանեի խոսքով՝ ճանապարհի եզրին մեքենաներ են եղել, որոնք կիսով չափ փչացել են, անցնողներն էլ մտավախություն են ունեցել, որ նույն ճակատագիրն իրենց վրա կհասնի։

Ոմանք հասել են Հայաստանի սահման՝ ճանապարհին զոհված հարազատների ու ընկերների դիերով։

Բազմաթիվ ժամերի կանգառներում շատերը դուրս էին գալիս ճամփեզրի դաշտեր, կրակ վառում և պարզ ուտելիք պատրաստում։

«Մեր մեքենան կանգ առավ, ես արդեն մտածում էի, որ այնտեղ չենք հասնի։ Բայց ինչ-որ հրաշքով ամուսինս միացրեց շարժիչը և մեքենան քշեց: Երեւի Աստված մեզ օգնեց»,- ասում է Գայանեն։

Մինչ Գայանեի ընտանիքը հեռանում էր, Ստեփանակերտի փողոցներն արդեն հսկում էր ադրբեջանական ոստիկանությունը։ Գլխավոր հրապարակը լցված էր նախկին բնակիչների իրերով, ովքեր սպասում էին ավտոբուսներին, որպեսզի տարհանվեն դեպի Երևան և քնում էին հենց փողոցներում։

Արաբական «Ալ-Ջազիրա» հեռուստաալիքի թղթակիցը, ով Ստեփանակերտ է ժամանել բնակչության ամբողջական արտահոսքից անմիջապես հետո, այն բնութագրել է որպես «անհոգի ուրվական քաղաք»:

«Հենց մտանք Հայաստանի տարածք, սկսեցի լացել։ Ես նույնիսկ չէի ուզում հետ նայել։ Այլևս չեմ ուզում լսել Արցախի մասին»,- ասում է Գայանեն։

Գայանեն ժամանակավորապես բնակություն է հաստատել Երևանում հարազատների մոտ, սակայն շուտով կտեղափոխվի վարձով բնակարան։ Գայանեի ամուսինը հիվանդության պատճառով չի կարողանում աշխատել, և նա ինքն է դառնալու ընտանիքի կերակրողը. նա կաշխատի որպես ռուսաց լեզվի  ուսուցչուհի, ինչպես Ստեփանակերտում։

«Մենք պետք է ապրենք հանուն հիշողության։ Ես կապրեմ այնպես, ինչպես ապրել եմ նրանց հետ, բայց սրտիս ցավով։ Սա կլինի իմ պատերազմը, ես չեմ ուզում իմ ցավը որևէ մեկի վրա տեղափոխել, չեմ ուզում, որ իմ կողքին ապրող մարդիկ դա զգան»։

Նրա փեսայի՝ Սերյոժայի հուղարկավորությունը տեղի է ունեցել հոկտեմբերի սկզբին Երեւանում, իսկ որդու ինքնությունը ԴՆԹ-ի անալիզով դեռ չի պարզվել։ Սակայն մինչ այժմ ոչ մի արդյունք չի հաղորդվում։

Գայանեն չի էլ հիշում կորցրած տան մասին՝ վերանորոգված բնակարանը, բոլորովին նոր սպասքը և մնացած ողջ ունեցվածքը։ «Թող այրվի կապույտ բոցով», – ասում է նա:

«Միակ բանը, որ հիմա ուզում եմ, որդուցս գոնե ինչ-որ բան գտնելն է, որպեսզի վերջապես համոզվեմ, որ նա չկա և շարունակեմ ապրել դրա հետ։ Եվ… որպեսզի ես նստեմ ու խոսեմ նրա գերեզմանի մոտ»։