Հայաստանի Հանրապետությունում ժամանակավոր պաշտպանություն ստացած փախստականի կարգավիճակի վկայական ստանալու համար Արցախի հարկադիր տեղահանված բնակիչներին տրված ձևաթուղթը պարունակում է «Հայտնում եմ, որ ես որևէ պետության քաղաքացի չեմ հանդիսանում։ Տեղյակ եմ կեղծ տեղեկություններ և փաստաթղթեր տրամադրելու պատասխանատվության մասին»:
Արցախցիները, ովքեր ցանկանում էին փախստականի կարգավիճակի վկայական ստանալ, կասկածանքիմեջ են այս խոսքերի համար։ Ոմանք ասում են, որ այսպիսով մենք ստիպված ենք ընդմիշտ հրաժարվել մեր անցյալից, Արցախի հանդեպ իրավունքից։ Մյուսները կարծում են, որ երկրորդ ասացվածքում կա ծուղակ, քանի որ կասկածներ կան, որ այն փաստաթղթերը, որոնցով արցախցիները ապրել և գործել են 30 տարի, մի օր կարող են դառնալ «կեղծ տեղեկություններ և փաստաթղթեր», և իրենք պետք է պատասխան տան օրենքի առաջ։
Շատերի կարծիքով, եթե այսօր արցախցիներին տրված ՀՀ քաղաքացու կապույտ անձնագիրը նրանց ՀՀ քաղաքացի լինելու իրավունք չի տալիս, վաղը փախստականի կարգավիճակի վկայականը կարող է դառնալ նույն կեղծ փաստաթուղթը։ Շատերը նույնպես անվստահություն ունեն այս կարգավիճակի միջազգային ճանաչման հարցում։
Այս ամբողջ խառնաշփոթն ինձ ստիպեց ավելի խորանալ այսպես կոչված «պաղեստինյան վերադարձի իրավունքի» մեջ, որի մասին պատմեցին մեր սփյուռքահայ գործընկերներից շատ իրավաբաններ, երբ մենք ապարդյուն փնտրում էինք միջազգային ատյաններ դիմելու ուղիներ:
Պաղեստինցի փախստականների խնդիրը ծագեց 1948 թվականի Պաղեստինյան պատերազմի ժամանակ, երբ 700,000-ից 800,000 արաբներ լքեցին, փախան կամ վտարվեցին իրենց տներից այն տարածքում, որը պետք է դառնար Իսրայել (մեր դեպքում մենք լքեցինք այն տարածքը, որը պետք է դառնա Ադրբեջան): ) Նրանք բնակություն հաստատեցին Անդրհորդանանի, Լիբանանի, Սիրիայի, Եգիպտոսի, Հորդանան գետի ափին և Գազայի հատվածի փախստականների ճամբարներում, որոնք պատերազմի ժամանակ գրավված էին Անդրհորդանանի և Եգիպտոսի կողմից։
Ըստ Wikipedia-ի, ոչ մի արաբական երկիր, բացի Հորդանանից, մինչ այժմ չի ձուլել պաղեստինցի փախստականների զգալի քանակություն կամ նրանց լիարժեք քաղաքացիություն չի տվել, և նրանցից շատերը ապավինում են ՄԱԿ-ի կամ այլ երկրների անհատների տնտեսական օգնությանը: Արաբական կառավարությունների մեծ մասի դիրքորոշումն է՝ քաղաքացիություն չտրամադրել իրենց սահմաններում ծնված պաղեստինցի փախստականներին. այս քաղաքականությունը մասամբ պայմանավորված է այս արաբական պետությունների ցանկությամբ՝ թույլ տալ պաղեստինցիներին վերադառնալ իրենց տները Իսրայելում, և մասամբ՝ այդ պետությունների՝ փախստականներից ազատվելու ցանկությամբ:
Ակամայից զուգահեռ է առաջանում. այսօր ժամանակավոր պաշտպանություն վերցրած և փախստականի կարգավիճակ տված Հայաստանի իշխանությունը ՀՀ քաղաքացիություն ստանալու իրավունքը թողնում է հենց Արցախի բռնի տեղահանվածներին։
Շատ միգրանտներ չեն ցանկանում քաղաքացիություն ստանալ հենց այն պատճառով, որ դա նրանց կզրկի սեփականության փոխհատուցման և իրենց նախկին բնակության վայրերը վերադառնալու իրավունքից։ Այնուամենայնիվ, ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի 1948 թվականի դեկտեմբերի 11-ի 194 բանաձևի 11-րդ հոդվածը սահմանում է, որ փախստականներին, ովքեր ցանկանում են վերադառնալ իրենց տները և խաղաղ ապրել իրենց հարևանների հետ, պետք է հնարավորինս շուտ թույլատրվի դա անել, և որ գույքի համար պետք է փոխհատուցում վճարվի նրանց, ովքեր որոշել են չվերադառնալ, ինչպես նաև գույքի կորստի կամ վնասի համար, որը, միջազգային իրավունքի կամ արդարադատության սկզբունքների համաձայն, պետք է փոխհատուցվի պատասխանատու կառավարությունների կամ իշխանությունների կողմից:
Եվ նորից երկընտրանք՝ կամ ստանալ Հայաստանի քաղաքացիություն և փոխհատուցում ստանալու սակավ հնարավորություն Ադրբեջանից կամ Հայաստանից (որովհետև նրանք են պատասխանատու արցախցիների զանգվածային արտագաղթի համար, թեև յուրաքանչյուր երկրի պատասխանատվությունը տարբերվում է մյուսից), կամ ստանալ փախստականի կարգավիճակ, պահպանել վերադարձի, գույքային վնասի հատուցման իրավունքը։
Երկու դեպքում էլ խնդիրների լուծման հավանականությունը բավականին ցածր է, իսկ սոցիալական խնդիրները պետք է լուծվեն այստեղ և հիմա։
Վերադարձի իրավունքի հակառակորդները պնդում են, որ այն չունի միջազգային իրավունքի հիմք, և դա անիրատեսական պահանջ է։ Սակայն շատ փորձագետներ կարծում են, որ Արցախի բռնի տեղահանվածների կարգավիճակի խնդիրը ոչ թե իրավական, այլ քաղաքական է։ Նրանց կարծիքով, ՀՀ կառավարությունը պետք է շարունակի ֆինանսավորել թոշակառուներին, հաշմանդամներին, երեխաներին և սոցիալական այլ խմբերին (զոհվածների ընտանիքներ, կերակրողներ կորցրածներին և այլն) ճիշտ այնպես, ինչպես դա արվել է անկախության բոլոր տարիներին՝ անկախ նրանից, թե ինչ կարգավիճակում են դրանք։
Ի վերջո, ավելի քան 30 տարի համայն հայությունը (թե՛ Հայաստանը, թե՛ Արցախը) ապրել է նույն քաղաքական, ֆինանսական, տնտեսական, դատական և իրավական դաշտում։ Մենք գործնականում ունենք նույն իրավունքներն ու պարտականությունները, և Հայաստանի ղեկավարությանը մնում է միայն կամք դրսևորել և հայտարարել, որ լիովին կկատարի իր հայրենակիցներին պաշտպանելու իր պարտավորությունները՝ միջազգային իրավունքին և ՀՀ Սահմանադրությանը համապատասխան։
Եվ, այնուամենայնիվ, մասնագետների պարզաբանումներ են անհրաժեշտ՝ կապված ժամանակավոր պաշտպանության կարգավիճակի դիմումի ձևի կետերի հետ, որպեսզի մենք նորից չհայտնվենք «чужой среди своих» կարգավիճակում։
Մարգարիտա Քարամյան
