ՀՀ ոստիկանության տեղամասային բաժիններում Արցախից բռնի տեղահանվածներին տրվում է փաստաթղթի ձև, որում նշվում է, որ Արցախի բնակիչը չունի որևէ երկրի քաղաքացիություն։ Փորձենք վերլուծել, թե որքանով է դա իրավաբանորեն ճիշտ։

Պետական ​​մարմինները, մասնավորապես, ՀՀ ՆԳՆ-ին առընթեր միգրացիոն ծառայությունը, պնդում են, որ իրենք ամեն ինչ անում են միջազգային օրենքներին համապատասխան և փորձում են ՀՀ օրենսդրությանը համապատասխանեցնել այն քաղաքական և իրավական շփոթությունը, որը եղել է վերջին 35 տարիների ընթացքում:

Մենք էլ որոշեցինք ուսումնասիրել Հայաստանի նորագույն պատմության բոլոր փաստաթղթերը, որոնք առնչվում են այս հարցին։

Այսպիսով, Հայաստանի Անկախության հռչակագրի համաձայն, որն ընդունվել է 1990 թվականի օգոստոսի 23-ին, Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը`արտահայտելով Հայաստանի ժողովդի միասնական կամքը, գիտակցելով իր պատասխանատվությունը հայ ժողովրդի ճակատագրի առջև համայն հայության իղձերի իրականացման եւ պատմական արդարության վերականգնման գործում, ելնելով մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի սկզբունքներից եւ միջազգային իրավունքի հանրաճանաչ նորմերից, կենսագործելով ազգերի ազատ ինքնորոշման իրավունքը, հիմնվելով 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի «Հայկական ԽՍՀ-ի եւ Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին» Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի եւ Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի համատեղ որոշման վրա, զարգացնելով 1918 թվականի մայիսի 28-ին ստեղծված անկախ Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդավարական ավանդույթները, խնդիր դնելով ժողովրդավարական, իրավական հասարակարգի ստեղծումը, հռչակել է անկախ պետականության հաստատման գործընթացի սկիզբը:

Սակայն պարադոքսն այն է, որ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության, այսինքն՝ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի և Շահումյանի շրջանի բնակիչներին թույլ չեն տվել քվեարկել Հայաստանի անկախության հանրաքվեին։

ԽՍՀՄ փլուզման նախօրեին՝ 1991 թվականի դեկտեմբերի 10-ին, ԼՂՀ-ն ստիպված էր հանրաքվե անցկացնել ԽՍՀՄ կազմից դուրս գալու վերաբերյալ, համապատասխանաբար, որպես առանձին միավոր։

Հետագայում ԼՂՀ ղեկավարությունը երբեք չի դիմել Հայաստանի ղեկավարությանը Արցախի բնակիչներին ՀՀ քաղաքացիություն տրամադրելու հարցով։ ԼՂՀ բնակիչները առավել եւս կապ չունեն անկախ Ադրբեջանի կազմավորման հետ. նրանք չեն մասնակցել ո՜չ անկախության հանրաքվեին, ո՜չ սահմանադրության ընդունմանը, ո՜չ քաղաքացիության հարցերին։

Այդ ժամանակվանից ԼՂՀ բնակիչները մնացել են առանց քաղաքացիության։ Հետագայում 1999 թվականին նրանց տրամադրվել են հայկական անձնագրեր, սակայն քանի որ ԼՂՀ պաշտոնական իշխանությունների կողմից քաղաքացիություն ստանալու դիմում չի եղել (որը նախատեսված է 1995 թվականի նոյեմբերի 16-ին ընդունված «Քաղաքացիության մասին» ՀՀ օրենքով), մենք մնացել ենք առանց Հայաստանի քաղաքացիության, բայց նաև այլևս Ադրբեջանի քաղաքացիներ չէինք։ Այսինքն՝ քաղաքացիություն չունեցող անձինք։

Չկա բացատրություն, թե ինչու են ՀՀ իշխանությունները հղում անում ՄԻԵԴ «Չիրագովն ընդդեմ Հայաստանի» քրեական գործին՝ Արցախի քաղաքացիների անձնագրերը «ճամփորդական փաստաթուղթ» անվանելով։ Ավելին, անհասկանալի է, թե ինչու են ՀՀ իշխանությունները կոնկրետ անդրադառնում այս գործին, և ոչ այն փաստին, որ 1999 թվականին 070 ծածկագրով անձնագրերը տրվել են ՀՀ եւ ԼՂՀ ՆԳՆ անձնագրային ծառայությունների միջև գրավոր համաձայնության հիման վրա։

Քաղաքական այս ամբողջ խառնաշփոթը կրկին հանգում է նրան, որ Հայաստանի և ԼՂՀ իշխանությունները անկախ Հայաստանի նորագույն պատմության ընթացքում այդպես էլ չեն որոշել, թե ինչ է Հայաստանը Արցախի համար, եւ ինչ է Արցախը Հայաստանի համար։ Ամեն ինչի հիմքում հայկական երկու հանրապետությունների բոլոր իշխանությունների իրավաքաղաքական անգործունակությունն է, որոնք ժամանակին չեն ճանաչել Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը, այսինքն՝ միջազգային փաստաթղթերում ամրագրված հիմնարար իրավունքը։

Դրա համար վճարում են ավելի քան 150 հազար արցախցիներ, ովքեր այսօր կորցրել են հայրենիքը,  ազատության  համար կյանք տված նախնիների, որդիների, ամուսինների շիրիմները։ Նրանք վճարում են գինը, քանի որ իրենք չեն հասկացել և չեն հարգել մարդու իրավունքները, միջազգային օրենքներն ու նորմերը։

Բայց եթե «սովորական մահկանացուների» դեպքում սա ներելի է, քանի որ ոչ բոլոր մարդիկ են իրավաբանորեն և քաղաքականապես գրագետ, և պարտավոր չեն այդպիսին լինել, ապա անցած տարիների բոլոր ղեկավարների դեպքում սա իսկապես պետական ​​հանցագործություն է։ Որովհետև ղեկավարության աթոռներին նստած մարդիկ իրավունք չունեն ժողովրդից թաքցնել այն գործընթացները, որոնք տեղի են ունենում ազատ ապրելու և ինքնիշխան պետություն ունենալու կոլեկտիվ որոշման շուրջ։ Այդ որոշման իրագործման համար մարդիկ ստեղծեցին պետական ​​մարմիններ, բանակ, խորհրդարան, որոնք պետք է ապահովեին նրանց բոլոր իրավունքները։ Ավաղ, իշխանության մեջ գտնվողների բացարձակ անգրագիտությունը մեր ժողովրդին ու պետությանը ֆիասկո արժեցավ։

Հնարավո՞ր է այս վիճակից դուրս գալ։ Այո, բայց սա պահանջում է այլ մարդիկ և այլ մտածողություն: Հին ամեն ինչի կորուստը պետք է լինի նորի սկիզբ:

Մարգարիտա Քարամյան

Լեհաստանի կառավարությունն աջակցում է Հայաստանի տարածքային ամբողջականությանը և ինքնիշխանությանը. Այս մասին լրագրողներին ասաց Հայաստանում Լեհաստանի դեսպան Պյոտր Սկվիչինսկին։ Նրա խոսքով, Լեհաստանն առաջիններից էր, որ նյութական օգնություն է ցուցաբերել այս տարվա սեպտեմբերին (Լեռնային Ղարաբաղի դեպքերից հետո – խմբ.)։

«Մենք ցանկանում ենք, որ Հայաստանում խաղաղություն լինի, և հայերը կարողանան խաղաղ ապրել միջազգայնորեն ճանաչված տարածքում»,- ասաց դիվանագետը։

Միաժամանակ նա հավելեց, որ միջազգայնորեն ճանաչված տարածք ասելով նկատի չունի Լեռնային Ղարաբաղը, քանի որ «այս տարածքը միջազգային հանրության կողմից երբեք չի դիտարկվել որպես Հայաստանի տարածք»։

Լեհաստանը, որը պետք է քաջատեղյակ լինի հայերի պատմությունից և որն այժմ խոսում է Ռուսաստանի սպառնալիքի մասին, օգնում Ուկրաինային դիմակայել Մոսկվային, փաստորեն ճանաչում է 1921 թվականի ռուս-թուրքական հակահայ պայմանագրերը, Ղարաբաղը Ադրբեջանին փոխանցելու Ստալինի կամայական որոշումը, Հայաստանի դեմ 2020-ի ռուս-թուրքական ահաբեկչական պատերազմի արդյունքները, հանցավոր եռակողմ հայտարարությունը, Արցախի օկուպացիայի և բնակչության տեղահանության «լեգիտիմությունը» և անտեսում է միջազգային հիմնարար փաստաթղթերն ու սկզբունքները։

Եվ ամենակարեւորը՝ հայ դիվանագետները նստած համաձայնում են Լեհաստանի և մյուսների հայտարարություններին՝ առանց առարկելու կամ վիճարկելու։

Step1.am-ի զրուցակիցն է Արցախի Հանրապետության Ազգային ժողովի «Ազատ Հայրենիք-ՔՄԴ» խմբակցության պատգամավոր Արամ Հարությունյանը։

–Պարոն Հարությունյան, Արցախի պատգամավորներն այս օրերին քաղաքական քննարկումներ իրականացնո՞ւմ են, ի վերջո, Արցախի ժողովրդի կողմից ընտրված մարմին եք, ի՞նչ քայլեր եք նախաձեռնում։

-Իհարկե, քննարկումներ կան, բայց քննարկումներն այս պահին աշխատանքային բնույթ են կրում, որովհետեւ մենք կարծում ենք, որ պետք է ունենանք ամբողջական ճանապարհային քարտեզ, որից հետո միայն հետեւողական քայլերով պետք է առաջ շարժվենք։

-Արցախի նախագահ Սամվել Շահրամանյանի՝ Արցախի Հանրապետությունը լուծարելու մասին հրամանագրի ստորագրումից հետո շատ տեսակետներ կան, որ Արցախի խորհրդարանը պետք է չեղյալ անի Շահրամանյանի այդ հրամանագիրը։ Այդ ուղղությամբ գործնական քայլեր արվո՞ւմ են, չէ՞ որ Արցախը չի կարող լուծարվել մեկ անձի որոշմամբ։

-Այդ բոլոր հարցերը քննարկումների ընթացքում են, դրան են միտված մի շարք աշխատանքներ։

-Ձեր տեսակետը ո՞րն է այս հարցի վերաբերյալ, արդյոք Արցախի հարցը այսպիսով կարո՞ղ է փակվել։

-Իհարկե, չի կարող փակվել։ Բայց, կրկնում եմ, մենք ոչ թե պետք է իրավիճակին քայլեր ձեռնարկենք, այլ պետք է շատ ավելի խորքային պլանավորված, հավասարակշռված քայլերով առաջ գնանք։ Դա բարդ պրոցես է, ամեն դետալը պետք է առանձին քննարկվի, որովհետեւ նույնիսկ այն պարագայում, երբ մենք փաստացի բնակվում էինք մեր հայրենիքում, ցավոք սրտի, գործիքակազմը բավական սահմանափակ էր։ Եվ ինչքան էլ մենք աշխարհի հետ կապ ունեինք, միեւնույն է, տեղի ունեցավ այն, ինչ Ադրբեջանը հստակ ծրագրավորել ու պլանավորել էր։ Երբ Ադրբեջանը կեղծ «էկո ակցիան» սկսեց, մենք բազմիցս հայտարարել ենք, անձամբ ես իմ հարցազրույցներում ասում էի, որ դրա նպատակը Լաչինի միջանցքն ամբողջական վերահսկողության տակ վերցնելն է, հետագայում՝ անցակետ տեղադրելը։ Այդ ամենը պարզ երեւում էր, որովհետեւ Ադրբեջանը չի թաքցնում իր նպատակները։ Բազմիցս ահազանգել ենք, որ Ադրբեջանի պլանը էթնիկ զտումն է, եւ ինտեգրացիան կեղծ օրակարգ է, որովհետեւ չի կարող մեկ երկիր փորձել ինտեգրել մեկ հասարակության, բայց մյուս կողմից ամենօրյա ռեժիմով այդ բնակչությանը ենթարկել տեռորի։ Ամեն օր ապատեղեկատվություն էին տարածում, որ պատրաստվում են գրավել այս կամ այն գյուղը կամ սահմանամերձ գյուղերի բնակիչներին բարձրախոսներով կոչ էին անում, որ մարդիկ լքեին իրենց տները, սպառնում էին բնակչությանը, ահաբեկում, գնում նաեւ առարկայական քայլերի։ Մենք հիշում ենք, թե քանի քաղաքացիական զոհ ունեցանք գյուղատնտեսական, շինարարական աշխատանքներ կատարելիս։ Այսինքն՝ Ադրբեջանի բոլոր քայլերը պարզ ուղղված էին հասարակության մեջ անկումային տրամադրություններ գեներացնելուն, որպեսզի մարդը, տեսնելով, որ իր կյանքին ուղիղ վտանգ էր սպառնում, իր բնակավայրը լքեր։

Հիմա իրավիճակը մեզ համար կրկնակի բարդացավ, որովհետեւ մենք փաստացի ստիպված եղանք թողել մեր հայրենիքը եւ բնակավայրերը։ Եվ ես կարծում եմ՝ բոլոր նախադրյալները մնում են, եւ գրեթե բոլոր աշխարհաքաղաքական կենտրոններից այդ գաղափարը վերահաստատվեց, որ մենք ունենք վերադարձի իրավունք, եւ մեր իրավունքներն ու ազատությունները պետք է պաշտպանվեն։ Սակայն, կարծում եմ, որ իրատեսական ու շոշափելի մեխանիզմների ներդրումից հետո միայն հնարավոր կլինի խոսել առարկայական քայլերի մասին։ Հետեւաբար, սա երկար պրոցես է, եւ ես կարծում եմ, որ մենք պետք է ամեն ինչ պլանավորված ու հավասարակշված իրականացնենք։

Ռոզա Հովհաննիսյան