Ադրբեջանում շատերն անհանգստացած են, որ էթնիկ նացիոնալիզմը եւ տարածքային վերամիավորման խոստումները նոր թիրախներ կգտնեն։ Իսկ Հայաստանում պետությունը փորձում է ընդունել ավելի քան 100 000 փախստականների, որոնցից շատերն ասում են, որ չեն կարող հարմարվել իրենց նոր կյանքին, տեղեկացրել է CNN-ը։

Կյանքն առկախ վիճակում

Նոնա Պողոսյանը փախել է Ստեփանակերտից ամուսնու, երկվորյակ երեխաների եւ տարեց ծնողների հետ։ Նրանք ոչ մեծ բնակարան են վարձել Երեւանում։ Պողոսյանն ասել է, որ իր մտքերը դեռեւս Ղարաբաղում են։

«Պարզապես ուզում եմ իմանալ, թե ինչ է տեղի ունենում Ստեփանակերտում։ Ի՞նչ է եղել իմ տան հետ։ Նախանձում եմ բոլորին, ովքեր այնտեղի օդն են շնչում»,- ասել է նա CNN-ին։

Ալիեւն ասել է, որ տներն անձեռնմխելի են մնացել, բայց սոցցանցերի տեսանյութերը ցույց են տալիս, թե ինչպես են ադրբեջանցի զինվորականները դրանք վանդալիզմի ենթարկում…

Սեպտեմբերի 19-ին Պողոսյանի երեխաները դպրոցից տուն էին վերադառնում, երբ Ստեփանակերտը հրթիռակոծվեց։ Նրա ամուսինը երեխաներին գտավ մայթեզրին եւ տարավ ռմբապաստարան։ Հաջորդ առավոտյան ինքնահռչակ Արցախի Հանրապետությունը հանձնվեց։ Նրանց կյանքը մի ակնթարթում փլուզվեց։

Նրանք հեռացան իրենց տնից գրեթե ողջ բնակչության հետ միասին։ Նրանք քաղցած էին եւ հյուծված. Լեռնային Ղարաբաղը շրջափակման մեջ էր 10 ամիս այն բանից հետո, երբ Ադրբեջանը փակեց Լաչինի միջանցքը։

Ճանապարհը բացեցին, որպեսզի թույլ տան բնակչությանը հեռանալ։ Կնոջ խոսքով՝ պահանջվեց չորս օր, որպեսզի Ստեփանակերտից Երեւան հասնեն (ճանապարհը սովորաբար չորս ժամ է տեւում)։

Հայաստանի կառավարությունը ողջունեց փախստականներին։ Բայց աջակցությունը անբավարար է։ Պողոսյանը 100 000 դրամի չափով աշխատավարձ ստացավ, բայց բնակարանի համար վճարում է 300 000 դրամ։ Նրա ընտանիքն ապրում է խնայողությունների հաշվին, որոնք հավաքել են երեխաների կրթության համար։

Ղարաբաղի կառավարության լուծարումը Պողոսյանին զրկեց երեխաների նպաստից, նրա ծնողներին՝ թոշակից, ամուսնուն՝ նախկին զինվորին, աշխատավարձից։ «Մարդիկ կան, որոնք մեքենաներում են ապրում, դպրոցների նկուղներում, մանկական հրապարակներում»,- ասել է նա։

«Մենք այնտեղ ենք թողել մեր հոգիները»

Գայանե Լալաբեկյանը պատմել է, որ ամեն առավոտ արթնանում է Երեւանի իր նոր բնակարանում եւ հարցնում, թե արդյոք ճիշտ է վարվել։ Շատերն են հարցնում, թե ուրիշ ինչ կարող էին անել։

«Ես ինքս ինձ հարցնում եմ. սա ճի՞շտ քայլ էր»,- ասել է նա CNN-ին։ «Երբ նայում եմ աղջկաս, նրա փոքրիկ որդուն, երբ նայում եմ մորս՝ 72 տարեկան է, երբ նայում եմ որդուս ու նրա կնոջը, նրանք ամուսնացել են հուլիսին… Ես հասկանում եմ, որ եթե այնտեղ մնայինք, գուցե նրանց չունենայի»,- ասել է Լալաբեկյանը։

Ալեիւը հայտարարել է, որ Ղարաբաղում մնալ ցանկացող հայերը պետք է ադրբեջանական քաղաքացիություն ստանան։ «Նրանք երկու շանս ունեն՝  կա՛մ ինտեգրվել, կա՛մ անցնել պատմության գիրկը»,- ասել է նա։

Բայց բռնության մի քանի սերունդներից հետո շատ քիչ հայեր են հավատում, որ կարող են անվտանգ ապրել Ադրբեջանում, եւ գրեթե ոչ ոք չի ենթարկվել Բաքվի կառավարմանը, չնայած Ադրբեջանի հավաստիացումներին, որ քաղաքացիական բնակչությունը չի տուժել «հակաահաբեկչական միջոցներից»։

«Ալիեւը սատանա է։ Մենք չենք կարող վստահել նրա խոստումներին»,- ասել է Լալաբեկյանը։ «Մենք չենք կարող միասին ապրել։ Ի՞նչ ենք անելու հետո։ Չգիտենք, թե ով ենք մենք։ Մենք Արցախի՞ քաղաքացիներ ենք, թե՞ Հայաստանի։ Այս հարցին պատասխանել չենք կարող։ Մենք այնտեղ թողեցինք ամեն ինչ։  Մենք այնտեղ ենք թողել մեր հոգիները»։

Խաղաղության հեռանկարները

Որոշ դիտորդներ պնդում են, որ ղարաբաղցի փախստականների ծանր վիճակը կարող է դառնալ տարածաշրջանային խաղաղության ողբերգական գինը։ Քանի որ Լեռնային Ղարաբաղը ճանաչված է միջազգային մակարդակում Ադրբեջանի մաս՝ Հայաստանի հրաժարումն անկլավից խաղաղության նախապայմանն էր։

Բայց Ալիեւը մեծահոգություն չի ցուցաբերել հաղթանակից հետո։ Անկլավ կատարած իր առաջին այցելության ժամանակ նա տրորել է Ղարաբաղի դրոշը եւ ծաղրել ղարաբաղցի քաղաքական գործիչներին, որոնց բանտարկել է, երբ նրանք փորձում էին փախչել։

Ձերբակալվածների մեջ է Արցախի նախկին պետնախարար Ռուբեն Վարդանյանը։ Վարդանյանի որդին՝  Դավիթը, CNN-ին նկարագրել է «արդարադատության ոչ թափանցիկ համակարգը», որտեղ այժմ գտնվում է իր հայրը, որը մեղադրվել է նաեւ «ահաբեկչության ֆինանսավորման» եւ «սահմանն անօրինաբար հատելու» մեջ։ Ադրբեջանը եւ Հայաստանը դիվանագիտական հարաբերություններ չունեն, ուստի Վարդանյանին մերժվել է հյուպատոսական հասանելիությունը։ Դավիթը կարողացել է հեռախոսով խոսել հոր հետ միայն մեկ անգամ սեպտեմբերի 27-ին նրան ձերբակալելուց հետո։ «Նա պարզապես ասաց, որ, գուցե, այնտեղ կմնա ինչ-որ ժամանակ։ Եթե մենք իսկապես խաղաղություն ենք ուզում Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ, չի կարելի թույլ տալ, որ քաղբանտարկյալները դեռ գտնվեն բանտում»,- ասել է նա։

Բաքուն հրաժարվել է խաղաղ բանակցություններից Բրյուսելում եւ Վաշինգտոնում՝ նշելով, որ Արեւմուտքը կողմնակալ վերաբերմունք ունի Ադրբեջանի հանդեպ։ Նրա հռետորաբանությունը տարածքային հավակնությունների վերաբերյալ սրվել է։ Հայաստանը կառավարական փաստաթղթերում անվանվում է «արեւմտյան Ադրբեջան», ինչը նացիոնալիստական հայեցակարգ է։

Որոշ հույս, սակայն, հայտնվեց դեկտեմբերի 7-ին, երբ Ադրբեջանը եւ Հայաստանը պայմանավորվեցին գերիներ փոխանակել առանց Բրյուսելի եւ Վաշինգտոնի միջամտության։

ԱՄՆ-ն հայտարարեց, որ հուսով է, որ փոխանակումը «խաղաղ եւ բարգավաճ ապագայի հիմքը կդնի»։ Հայաստանը հանեց եկող տարի COP29-ն Ադրբեջանում կազմակերպելու արգելքը։ Բայց ամենամեծ գայթաքարը, հավանաբար, կդառնա Նախիջեւանը։ Ալիեւը հույս ունի կառուցել «ցամաքային միջանցք» Հայաստանի միջով։ Նա այդ միջանցքն անվանել է «Զանգեզուր»…

Հայաստանը դեմ չէ այս գաղափարին, բայց ցանկանում է վերահսկել իր տարածքի այդ մասը։ Անցած ամիս նա ներկայացրել է տարածաշրջանի ենթակառուցվածքի վերականգնման իր պլանը… Նա հույս ունի շահ ստանալ առեւտրից, որին չի հաջողվել հասնել երկարատեւ ռազմական գործողությունների ժամանակ՝ նախագիծն անվանելով «Խաղաղության խաչմերուկ»։

Բայց Հայաստանի ցանկությունները կարող են քիչ նանակություն ունենալ։ Դեկտեմբերին Ալիեւը հայտարարել է, որ «չպետք է լինի ո՛չ մի մաքսատուրք, ո՛չ մի ստուգում, սահմանի ոչ մի պահպանություն մինչեւ Նախիջեւան»՝ ավելացնելով, որ հայերը պետք է սկսեն  շինարարությունն «անմիջապես, իրենց հաշվին»։

Ալիեւը հավաստիացրել է, որ Հայաստանի տարածքն օկուպացնելու պլաններ չունի՝ ընդգծելով, որ «եթե մենք ցանկանայինք, մենք կանեինք դա»։ Բայց նույն միջոցառմանը հայտարարել է, որ այդ տարածքը «խլվել» է Ադրբեջանից 1920թ., խորհրդային իշխանության օրոք, եւ նախազգուշացրել է Հայաստանին, որ «մենք ավելի շատ իրավունքներ ունենք վիճարկելու ձեր տարածքային ամբողջականությունը»։

Աննա Օհանյանը (Ռուսաստանի եւ Եվրասիայի ծրագրերի ավագ գիտաշխատող Քարնեգի հիմնադրամում) ասել է, որ Ալիեւի հռետորաբանությունը մեղմվել է գերիների փոխանակումից հետո, բայց դա «շատ բանով կապված է ԱՄՆ ուժեղ դիմադրության հետ»։

«Նրա նպատակները չեն փոխվել, նրան առաջվա պես անհրաժեշտ է մրցակցություն կամ հակամարտություն Հայաստանի հետ, անգամ այն բանից հետո, երբ վերականգնել է լիակատար վերահսկողությունը Լեռնային Ղարաբաղի հանդեպ»,- ասել է Օհանյանը CNN-ին։ «COP29-ի անցկացումը կարող է զսպել Ալիեւին գուցե մեկ տարի, բայց դա երաշխիք չէ, որ նա կխաղա միջազգային կանոններով։ Ռուսաստանը 2014թ. Օլիմպիական խաղերն ընդունեց եւ դրանից անմիջապես հետո անեքսիայի ենթարկեց Ղրիմը»։

Դիվանագիտությունը նորից կարող է անարդյունք լինել։ Վերլուծաբանները նշում են Ադրբեջանի աճող ռազմական ներկայության մասին…

Ղարաբաղի հայերը միշտ իմացել են, որ հայտնվել են մեծ տերությունների հակամարտության կենտրոնում։ Բայց համեմատական խաղաղության 30 տարիներից հետո նրանք չէին սպասում, որ ամեն ինչ այդքան արագ կփլուզվի…

«Ես հասկանում եմ, որ սա մեծ խաղ է, որին մասնակցում են մեծ երկրները՝ Ռուսաստանի, Թուրքիայի շահերը, Ադրբեջանը խաղացող է այս ամենի միջեւ, Հայաստանը չափից թույլ է՝ դիմակայելու համար։ Ես դա հասկանում եմ գլոբալ առումով»,- ասել է Պողոսյանը։ «Բայց 100 000 մարդու մակարդակով դա ողբերգություն է»։

Արցախի մշակութային ժառանգության մշտադիտարկում իրականացնող monumentwatch.org կայքը գրում է.

«Արցախի Հադրութ քաղաքի օկուպացիայից հետո, դեռևս 2021 թվականին Ադրբեջանի կառավարությունը հանձնարարություն ստացավ մշակելու Հադրութ քաղաքի նոր հատակագիծը, վերակառուցման, քաղաքի պատմական հատվածի «վերականգնման», կամ որ նույնն է՝ խեղաթյուրման ծրագիրը: Նախնական հատակագիծը հաստատվել էր դեռևս 2021 թվականին և ուղարկվել լրամշակման, ինչից հետո արդեն 2023 թվականի գարնանը այն համարվում էր պատրաստ։

Անդրադառնալով Հադրութի պատմական հատվածի «վերականգնմանը»՝ նշենք, որ նույն ադրբեջանական կողմը դեռևս 2020 թվականի հոկտեմբերին քաղաքի համար մղվող մարտերում և հատկապես քաղաքի օկուպացիայից հետո հրկիզել է քաղաքի պատմական կորիզը՝ 19-րդ դարի տներով, ինչը շատ լավ երևում է հենց ադրբեջանցի զինվորականների կողմից արված լուսանկարներում և տեսանյութերում, որտեղ երևում է ծխացող և ավերված պատմական հատվածը:

Նույն ադրբեջանական կողմը քաղաքի օկուպացիայից հետո զորավարժությունների ժամանակ որպես թիրախ է օգտագործել Հադրութի Արթուր Մկրտչյանի անվան հայրենագիտական թանգարանի շենքը, որը պայթեցվել է, իսկ քաղաքի օկուպացիայից հետո մինչ այժմ անհայտ է թանգարանի ցուցանմուշների ճակատագիրը (Ցուցանմուշներ, որոնք ներկայացնում էին քաղաքի պատմությունը):

Քաղաքի օկուպացիայի հետո ադրբեջանական կողմը հիմնահատակ քանդել է Հադրութ քաղաքի Ավետիք Իսահակյանի անվան կենտրոնական գրադարանի շենքը և հարակից շենքերը:

Վստահաբար կարող ենք ասել, որ անմիջապես հենց Իլհամ Ալիևի հրամանով Հադրութ քաղաքի և Հադրութի ամբողջ շրջանի համար ստեղծվում է նոր ինքնություն և պատմություն, որտեղ բացակայում են բնիկները՝ հայերը: Ասվածի իրավական առաջին քայլերից էր Հադրութի շրջանի պատմական Տող բնակավայրում այսպես կոչված արգելոցի ստեղծումը:

Հադրութ բնակավայրը իր ողջ պատմության ընթացքում ունեցել է բացարձակ մեծամասնություն կազմող հայ բնակչություն և հայկական ազգային-դավանական միջավայր: Ասվածի լավագույն ցուցիչներից մեկը 19-րդ դարում Ռուսական կայսրության տարածքում պարբերաբար հրատարակվող և կայսրության էթնիկ կազմը, բնակավայրերը նկարագրող պարբերականներն էին, որտեղ Հադրութ բնակավայրը և շրջանը նկարագրվում է որպես հայկական։

Այս նոր ինքնության և պատմության կերտման մեջ կարող ենք տեսնել, որ երբևիցե իսլամ բնակչություն չունեցած Հադրութ քաղաքում դեռևս 2021 թվականին արվել է մզկիթի հիմնարկեք:

Առավել անհանգստացնում է Հադրութի Սբ․ Հարություն եկեղեցու այսպես կոչված վերականգնման և հարակից տարածքում պեղումներ իրականացնելու փաստը: Ադրբեջանական կողմը մի անգամ չէ, որ հայտարարել է, որ Արցախի եկեղեցիների հարյուրավոր հայերեն արձանագրությունները, խաչերը, խաչքարերը կեղծ են և իրենք հուշարձաններին «նախնական տեսքի են բերելու», ինչը նշանակում է արձանագրությունների, խաչային հորինվածքների և խաչքարերի ոչնչացում: Կարող ենք տեսնել, որ նախկինում արվող հայտարարությունները հատկապես Արցախի 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-20 ռազմական գործողությունների վերջնական հայաթափումից հետո, ցավոք, ստանում են գործնական կիրառում: Այս գործնական կիրառման հիմքը Գանձասարաի վանքի շուրջ Ադրբեջանի ստեղծած աղմուկն էր:

Ինչպես տեսնում ենք, ադրբեջանական կողմը ցանկանում է ստեղծել նաև Կովկասյան Աղվանքի մշակույթին նվիրված թանգարան: Սա տեղավորվում է Արցախի մշակութային բռնայուրացմանը միտված իրենց տեսության մեջ, համաձայն որի՝ Արցախի հայկական ժառանգությունն աղվանական է: Հենց այս տեսությամբ էր պայմանավորված, որ Հադրութի օկուպացիայից անմիջապես հետո այսպես կոչված ալբանա-ուդիական քարոզիչներն անմիջապես Ադրբեջանի պաշտպանության  նախարարության, նախագահի աշխատակազմի հովանու ներքո սկսեցին այցեր և ծեսեր կազմակերպել Հադրութի, Վանքի, Տողի եկեղեցիներում՝ հընթացս նաև քարոզչական հայտարարություններ կատարելով:

Մեր արձագանքը

Հադրութ քաղաքի պատմության, տարածաշրջանում առկա եկեղեցիների իսկության և ամբողջականության խաթարմանն ուղղված ցանկացած գործողություն արգելված է ժառանգության պաշտպանության միջազգային օրենքներով։

Հադրութ քաղաքը որպես ադրբեջանական ներկայացնելու փորձը խախտում է Հադրութի շրջանի շուրջ 48 բնակավայրերի, ավելի քան 13 հազար բնակչության   մշակույթի իրավունքը, որից բռնի կերպով նա զրկվել է տեղահանման և իր մշակութային ու ստեղծագործ կյանքով ապրելու արգելքի պատճառով։ Մշակութային ժառանգությանն առնչվող իրավունքները կազմում են Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրով սահմանված մշակութային կյանքին մասնակցելու իրավունքի անքակտելի մաս և յուրաքանչյուր ոք` անհատապես կամ հավաքական ձևով, իրավունք ունի օգտվելու մշակութային ժառանգությունից և նպաստելու դրա հարստացմանը, ու նաև պարտավոր է հարգել այլոց մշակութային ժառանգությունը, ինչպես իր սեփականը։ Այս կոնտեքստում ակնհայտ է, որ Ադրբեջանը ոչնչացնելով, յուրացնելով մի ողջ հանրույթի մշակութային ժառանգությունը, զրկելով նրան իր սեփական ինքնությանը համարժեք ապրելու ու ստեղծագործելու իրավունքից,  այժմ յուրացման գործողությունը ցանկանում է ամրագրել պետականորեն և  միջազգայնորեն՝ խախտելով հայ հանրույթի մշակութային ֆունդամնետալ իրավունքները՝ սահմանված նաև Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 27-րդ հոդվածով։

Պատմական Հադրութ քաղաքի, որը նաև հայ մշակույթի կարևորագույն կենտրոն էր, հայկական  ինքնության օտարումը  ակնհայտորեն ոտնահարում է քաղաքի պատմականության, վերջինիս իսկության և ամբողջականության հիմնարար սկզբունքները, որոնք բխում են 1994 թվականի Ճապոնիայում ընդունված մշակութային ժառանգության իսկության վերաբերյալ Նարայի փաստաթղթից, ինչպես նաև ԻԿՕՄՕՍ-ի կողմից 2017 թվականին Նյու Դելիում ընդուված փաստաթղթից: Իսկության սկզբունքների պահպանության Նարայի փաստաթուղթը նշում է, որ մշակութային արժեքների՝ հակամարտություններում հայտնվելու դեպքում պահանջվում է մշակութային արժեքների հանդեպ լեգիտիմության ճանաչում»: