Նիկոլ Փաշինյանը հունվարի 18-ին այցելել է Արդարադատության նախարարություն՝ քննարկելու գերատեսչության 2023 թվականի գործունեության հաշվետվությունը։ Նա իր ելույթը սկսեց նրանով, որ Հայաստանին անհրաժեշտ է նոր Սահմանադրություն: Հիշեցնենք, որ Հայաստանի Սահմանադրությունը փոխելու պահանջը հնչում է Բաքվից։ Գործող Սահմանադրությունը հղում է պարունակում Հայաստանի Անկախության Հռչակագրին, այդ թվում՝ 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի որոշմանը Հայաստանի և Արցախի վերամիավորման մասին, և այս Սահմանադրության մեջ որևէ հղում չկա 1921 թվականի ռուս-թուրքական պայմանագրերին և «քաղաքական որոշումներին», ըստ որոնց գծվել է Հայաստանի ներկայիս սահմանը։ Նոր Սահմանադրությունը, ըստ երևույթին, կներառի հղումներ «միջազգային ճանաչված օրինական փաստաթղթերին»:

“Հայաստանի Հանրապետության անվտանգությունն ապահովելու անկյունաքարը լեգիտիմությունն է: Ի՞նչ է սա նշանակում: Սա նշանակում է, որ մենք պետք է ձևակերպենք խնդիրը շատ հստակ, իհարկե խնդիրը կամ ձևակերպումը շատ ակնհայտ է, բայց մենք պետք է սա չզլանանք վերաարձանագրել, իսկ արձանագրումը հետևյալն է, որ մենք խնդիր ենք դնում, որ Հայաստանի Հանրապետությունն իր միջազգայնորեն ճանաչված տարածքում կայանա, զարգանա՝ որպես իրավական, ժողովրդավարական պետություն:

Հարց է ծագում, իսկ ո՞րն է Հայաստանի Հանրապետության տարածքը: Իրականում ես նորից ուզում եմ ընդգծել, որ մենք այս հարցին ոչ թե պետք է պատասխան գտնենք, այլ պետք է ուղղակի դարակներից հանենք և սեղանին դնենք գոյություն ունեցող պատասխանը: Ես հիմա կդժվարանամ ասել քանի տարի, բայց շատ վաղուցվանից Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխան տարածքի չափն արձանագրվում է Հայաստանի Հանրապետության հողային հաշվեկշռով: Այսինքն՝ Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը ժամանակ առ ժամանակ ընդունում է Հայաստանի Հանրապետության հողային հաշվեկշիռը: Դա տեղի է ունեցել 2018թ. առաջ, դա տեղի է ունեցել 2018թ. հետո և մենք, ի վերջո, այս արձանագրումը պետք է անենք և մեր լեգիտիմությունը, լեգիտիմ հարցադրումներն, ակնկալիքները և շեշտադրումները պետք է անենք՝ հենվելով այս հենքի և տրամաբանության վրա: Ընդ որում, ես մեր գործողությունների և դիրքավորումների լեգիտիմությունը հայեցակարգային մակարդակով կապում եմ և պայմանավորում եմ «հայրենիքը պետությունն է» հայեցակարգի տրամաբանության շրջանակներում:

Մենք անվտանգություն ասելով սովորաբար հասկանում ենք բանակ, Զինված ուժեր, հասկանում ենք դիվանագիտություն: Երկուսն էլ ճիշտ են, այսինքն այստեղ խնդիր չկա, բայց մոռանում ենք անվտանգության ապահովման համար հենց լեգիտիմությունը, որի ապահովման գործառույթն առաջին հերթին մեր իրավաբանական հանրությանն է: Եվ ես այս շեշտադրումը ուզում եմ անել Արդարադատության նախարարի, Ազգային ժողովի պետաիրավական հարցերի մշտական հանձնաժողովի նախագահի ներկայությամբ, իհարկե նաև ուզում եմ ընդգծել Սահմանադրական դատարանի դերն այս գործընթացում, ընդհանրապես՝ դատական համակարգի դերը: Ուզում եմ, որ մենք հենց այսպիսի աշխատանքի տրամադրվենք, որն, իմ կարծիքով, այս շրջափուլում անվտանգության ապահովման արդյունավետությունն էականորեն ավելացնելու է:

Բայց նորից եմ ասում, լեգիտիմության ենթավերնագիրը մենք պետք է դնենք «հայրենիքը պետությունն է» հայեցակարգի ներքո, որովհետև երբեմն տարբեր դիտանկյուններից լեգիտիմությունը կարող է շատ լայն շրջանակ ստանալ: Իսկ դրա դեպքում, շրջանակ ասելով՝ ես նկատի ունեմ Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխան, միջազգայնորեն ճանաչված տարածքը և սահմանները»:

Անդրադառնալով հաջորդ շեշտադրմանը՝ վարչապետ Փաշինյանը նշել է. «Հայաստանի Հանրապետությունը կարիք ունի նոր Սահմանադրության, ոչ թե Սահմանադրական փոփոխությունների, այլ նոր Սահմանադրության: Հայաստանի Հանրապետությունն, ի վերջո, պետք է ունենա Սահմանադրություն, որը կասկածի տեղիք չտվող քվեարկության արդյունքներով ընդունվել է Հայաստանի Հանրապետության ժողովրդի կողմից: Սա էլ է լեգիտիմության հետ կապված, իմիջիայլոց, կարևոր շեշտադրում: Երկրորդը՝ մենք պետք է ունենանք Սահմանադրություն, որը Հայաստանի Հանրապետությունն ավելի մրցունակ և ավելի կենսունակ է դարձնում աշխարհաքաղաքական և ռեգիոնալ նոր պայմաններում»,- նշել է Փաշինյանը:

Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը մեծ խորհրդակցություն է հրավիրելու՝ քննարկելու Լեռնային Ղարաբաղից հարկադիր տեղահանվածներին բնակարանով ապահովելու ծրագիրը։ Այս մասին ՀՀ Ազգային ժողովում կառավարության ժամին ասաց ինքը Փաշինյանը։

«Երեք օր առաջ փոխվարչապետն ինձ ուղարկեց Լեռնային Ղարաբաղից հարկադիր տեղահանվածներին բնակարաններով ապահովելու նախագիծ։ Պայմանավորվեցինք, որ մեկ շաբաթվա ընթացքում մեծ խորհրդակցություն կհրավիրենք, վերջնական որոշումներ կկայացնենք ու ծրագիրը կիրականացնենք»,- ասաց վարչապետը։

Նրա խոսքով՝ ծրագիրը վերաբերելու է ոչ միայն 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ի դեպքերից հետո Արցախը լքած բռնի տեղահանվածներին, այլև 44-օրյա պատերազմի հետևանքով հարկադիր տեղահանվածներին։

Թվում է, թե տեղահանվածների համար հիմքեր կան հուսալու, որ իրենց բնակարանային խնդիրները վերջապես կլուծվեն։

Սակայն վերջին երեք տարիների ընթացքում Հայաստանի իշխանության արած բոլոր քայլերը որոշակի անհանգստություն ու անվստահություն են առաջացնում։

Դեռ 2021-ին Հադրութի, Շուշիի, Քաշաթաղի, Քարվաճառի շրջաններից բռնի տեղահանվածների հասարակական կազմակերպությունների ղեկավարների հետ հանդիպման ժամանակ փոխվարչապետ Մհեր Գրիգորյանը հայտարարեց, որ միջազգային հանրության և կառավարության կողմից հատկացված շուրջ 106 մլրդ դրամը կհատկացվի Արցախում տեղահանվածների համար բնակարանների կառուցման համար։ Այն ժամանակ բազմաթիվ տեղահանվածներ հարց բարձրացրին՝ կա՞ն անվտանգության երաշխիքներ, որ նախկին բնակության վայրերից բռնության և բռնատեղահանման ենթարկված մարդիկ կարող են վերադառնալ Արցախ, և որքանո՞վ է արդարացված նման միջոցների ներդրման ռիսկը։ Պատասխանը միանշանակ էր՝ ՀՀ կառավարությունը նման երաշխիքներ չի կարող տալ։

Հադրութից և Շուշիից տեղահանվածների համար բնակարանների շինարարությունը սկսվել է Արցախում 2021 թվականին և դադարեցվել 2022 թվականի դեկտեմբերին՝ Արցախի շրջափակման պատճառով։ Այդ շրջանների այն բնակիչները, ովքեր հավատում էին ռուս խաղաղապահների հավաստիացումներին, որ արցախցիները խաղաղ կապրեն, քանի դեռ իրենց անվտանգությունը պաշտպանում են ռուս զինվորները, հիմնականում ապրում էին վարձակալած բնակարաններում և վճարում էին անհավանական թանկ գներ Արցախում։ Հայաստանում մնացածներն էլ ապրել և ապրում են վարձակալած տներում ու բնակարաններում՝ Արցախի Հանրապետության բնակարանային կոմիտեից փոխհատուցում ստանալով։ 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ից հետո բնականաբար կորցրել են այս փոխհատուցումը։

Առաջարկվել է նաեւ բնակություն հաստատել Հայաստանի սահմանամերձ շրջաններում, այսինքն՝ պատերազմից փախած մարդկանց կրկին փորձել են ուղարկել ռազմական գոտի։ Ինչպես և սպասվում էր, շատերը հրաժարվեցին այս առաջարկից։

Տեղահանվածների հասարակական կազմակերպությունները կառավարությանն առաջարկեցին Երևանի արվարձաններում ստեղծել մի յուրահատուկ միկրոշրջան, որտեղ տեղահանվածները կարող են կոմպակտ ապրել, ինչը թույլ կտա պահպանել բարբառները, ավանդույթները և ինքնատիպ մշակույթը։ Այս առաջարկը դեռ կախված է օդում։ Թեև դա հնարավորություն կտար միջազգային կազմակերպություններում ներկայացնել փախստականների բոլոր խնդիրները, Հայաստան ժամանած միջազգային կազմակերպությունների և տարբեր երկրների ղեկավար մարմինների ներկայացուցիչներին ներկայացնել հայրենիքը կորցրած, հեռացած մարդկանց կենսապայմանները, տառապանքները, Արցախում իրենց նախնիների, հարազատների շիրիմները, սրբավայրերն ու անցած կյանքը թողած մարդկանց խնդիրները։ Ավաղ, սրա կարևորությունը չհասկացան ՀՀ իշխանությունները։

Եվ միայն Քարվաճառի ու Քաշաթաղի բնակիչները (ոչ բոլորը) Հայաստանում բնակարան ձեռք բերելու վկայագրեր են ստացել։ Այս վկայագրերի ստացման և բանկերի հետ հետագա թղթաբանության գործընթացը նույնպես հարթ չի ընթացել։ Բայց այս թեմային առայժմ չենք անդրադառնա։

Այսօր Արցախի բռնի տեղահանված բնակիչներին հետաքրքրում է հետևյալ հարցը՝ ինչպե՞ս է լուծվելու նրանց բնակարանային խնդիրը։ Խոսակցություններ կան, որ նախկինի պես փախստականների համար բնակարաններ են կառուցվելու Հայաստանի սահմանամերձ շրջաններում, որտեղ լարված իրավիճակ է, կա օկուպացիայի վտանգ։ Արցախցիները, ովքեր 4 ամիս բախվում են կենսաթոշակների, նպաստների վճարման արհեստականորեն ստեղծված տարբեր խնդիրների, թղթաբանության և իրենց նկատմամբ արհամարհական վերաբերմունքի հետ, դժվարանում են հավատալ, որ բնակարանային խնդիրը կլուծվի արագ և առանց ավելորդ բյուրոկրատիայի։

Բազմաթիվ արցախցիներ լքել են երկիրը՝ իրենց կյանքը զրոյից շարունակելու ավելի լավ պայմաններ փնտրելու համար՝ բնակարանի համար չափազանց թանկ վճարելու անկարողության պատճառով։ Բայց եթե բնակարանային խնդիրը լուծվի, շատերը, ամենայն հավանականությամբ, կվերադառնան, քանի որ այլ երկրներում (այդ թվում՝ Ռուսաստանում) ավելի մեծ խնդիրների են բախվում, քան Հայաստանում։

Դատելով վարչապետի խոսքերից՝ առաջիկա շաբաթներին կարելի է սպասել կառավարության որոշ որոշումների։ Արցախցիներին մնում է միայն սպասել՝ բռունցքները բռնած։

Մարգարիտա Քարամյան

Հիմա մտածում ենք՝ սկսե՞նք օգնել մարդկանց՝ արցախցիներին, անհատական հայցերով դիմել միջազգային դատարան և պահանջել վնասի փոխհատուցում։ Մենք տատանվում ենք, քանի որ կա լուրջ քաղաքական ենթատեքստ. սա կարող է նշանակել, որ մարդը կորցրել է հայրենիք վերադառնալու հույսը։ Բացի այդ, անհատական ​​բողոքները միջազգային դատարան կարող են տևել տարիներ, մինչև 10 տարի: Մինչդեռ Հայաստանի կողմից միջպետական ​​հայցի դեպքում ողջ գործընթացը կարող է տեւել 2-3 տարի։ Այս մասին ասել է Արցախի նախկին պետնախարար և օմբուդսմեն Արտակ Բեգլարյանը։

«Պետք է նշեմ, որ ՀՀ կառավարությունը չի ցանկանում, որ մենք վերադառնանք Արցախ, քանի որ սա քաղաքական գլխացավանք է դառնալու այս իշխանության համար։ Այդ իսկ պատճառով միջազգային երաշխիքների շուրջ բանակցություններ չեն ընթանում։ Չկա որևէ ինստիտուցիոնալ կառույց, որն իրավասու է խոսել Արցախի ժողովրդի շահերի մասին։ Բազմաթիվ հասարակական կազմակերպություններ կոչ են անում մարդկանց արտահայտվել ի պաշտպանություն այդ շահերի և ստեղծել համապատասխան ռեսուրս:

Սակայն Արցախի համար հիմնական պատասխանատվությունը պետք է կրի Արցախի կառավարությունը, այլ ոչ թե հասարակական կառույցները։ Փաստն այն է, որ այն չունի հանրապետության վերածնման օրակարգ կամ հայեցակարգ»,- ասաց նա։