Նարինե Հարությունյանը ծնվել է 1999 թվականի նոյեմբերի 10-ին Մարտակերտում։
«Ես շատ քիչ հիշողություններ ունեմ իմ մանկությունից, քանի որ երբ մեկուկես տարեկան էի, դժբախտ պատահարի հետևանքով ողնուղեղի վնասվածք ստացա և գամվեցի անվասայլակին։ Հիշողությանս վառ հատվածը ընտանիքս է, ով միշտ ինձ հետ էր ու աջակցում էր ինձ, և Քերոլայն Քոքսի անվան Վերականգնողական կենտրոնը, որն ինձ վառ հիշողություններ ու ապրելու մեծ ցանկություն է տվել։ Ես փոքր էի, բայց դեռ հիշում եմ, թե ինչպես մայրս ինձ առաջին անգամ տարավ Վերականգնողական կենտրոն, կենտրոնի տնօրեն Վարդանը և այնտեղ աշխատող բոլոր աղջիկները ինձ ողջունեցին մեծ ուրախությամբ և ջերմությամբ։ Կենտրոնի յուրաքանչյուր աշխատակից առանձնահատուկ կերպար է, բոլորը բարի են և շատ հոգատար։
Կենտրոնի տնօրեն պարոն Թադևոսյանը մեծատառով մարդ է, նա կարողացավ իրապես եզակի թիմ հավաքել, որն ինձ և շատերի համար դարձել է երկրորդ ընտանիք։
Կենտրոնում ֆիզիոթերապիայից բացի հաճախում էի տարբեր խմբակներ՝ նկարչություն, խեցեգործություն, լող և ամենակարևորը մակրամե, որից հետո սկսեցի տիկնիկների համար հագուստ կարել և ուլունքներից տարբեր զարդեր պատրաստել: Ավելի ուշ սկսեցի իմ պատրաստած զարդերը նվիրել հարազատներին։
Ավելի հասուն տարիքում սկսեցի Կենտրոն գնալ առանց մորս։ Կենտրոնի անձնակազմի և հիվանդների հետ հաճախում էինք կինո, թատրոն, էքսկուրսիաներ, ես ձեռք բերեցի այնպիսի ընկերներ, որոնց շնորհիվ հասկացա, որ ախտորոշումն ամենևին էլ մահապատիժ չէ, և ֆիզիկական սահմանափակումները չեն կարող խանգարել մարդուն լիարժեք կյանք վարել, եթե, իհարկե, նա անկեղծորեն ուզում է դա: Այն ժամանակ ես հասկացա, որ կյանքն ինձ համար մեծ մարտահրավեր է, որ նույնիսկ այս վիճակում պետք է ուժեղ լինեմ ու պայքարեմ։
Ժամանակի ընթացքում ի հայտ եկավ «իշիումի օստիոմելիտ» հիվանդությունը։ Հայաստանում երկու վիրահատությունից հետո վերջապես կարողացա նորից նստել անվասայլակը, որն ինձ օդի ու ջրի պես անհրաժեշտ է։ Ես հավաքեցի ինձ և նորից սկսեցի ապրել, փորձեցի նկարել, ազատ ժամանակ նկարում էի անիրական պատկերներ, իմ պատկերացրած աշխարհի պատկերները, բայց 2020 թվականին ամեն ինչ փոխվեց։
Սեպտեմբերի 27-ին ես արթնացա բարձր աղմուկից և փորձեցի նստել անվասայլակին, բայց չկարողացա, քանի որ ձեռքերս դողում էին, եւ այդ պահին լսեցի սարսափելի ճիչեր և պայթյունների ձայներ։ Ռումբերն այնքան մոտ են պայթել, որ տան պատուհանները դողացել են։ Ես ընդհանրապես չէի հասկանում, թե ինչ է կատարվում. երբ դա տեղի ունեցավ 2016 թվականին, ես Վերականգնողական կենտրոնում էի և պայթյունի ձայներ չէի լսել։
Հայրս ասաց՝ սա պատերազմ է։ Նա գրկեց ինձ ու տարավ դեպի բակում կայանված մեքենան, ես դողում էի և միևնույն ժամանակ տեսա, թե ինչպես են մարդիկ, երեխաներ ճչում և բոլորը լացակումած մտնում են մեքենաները և քշում։ Մենք էլ գնացինք։ Եղբայրս այն ժամանակ ժամկետային զինծառայող էր և ծառայում էր Եղնիկներում, նրա հետ կապ չկար, հեռախոսները չէին աշխատում։ Հիշում եմ, որ մենք փորձեցինք ինչ-որ տեղ կանգ առնել, բայց ինչ-որ մեկը մոտեցավ մեզ և խնդրեց արագ շարժվել, քանի որ երկնքում դրոններ կային։
Արցունքն աչքերիս, արկերի պայթյունների տակ մենք մոտ երկու ժամ մեքենայով գնացինք Արաջաձոր գյուղ, որտեղ մորս հայրական տունն էր։ Այնտեղ էլ ուժեղ պայթյուններ էին լսվում, կանայք ու երեխաներն անմիջապես սկսել են պատրաստվել ճանապարհին։ Աչքիս առաջ գյուղը դատարկվեց ընդամենը մի քանի օրում։ Մայրս, հայրս և ես մնացել ենք Առաջաձոր գյուղում՝ հորեղբորս տանը։ Քույրերիս ուղարկեցինք հարազատների մոտ, և որպեսզի ուրիշներին նեղություն չտամ, որոշեցի մնալ մորս հետ, քանի որ ուժեղ եմ։
44 օր մնացի գյուղում։ Ռումբերի պայթյուններն ուղեկցվում էին սարսափելի ձայնով, ինձ ասացին, որ դա «սմերչն» է։ Ամեն օր լսում էինք նաև «դրոնների» զզվելի ձայնը։ Լույս չկար, կապ չկար, ոչ մեկից տեղեկություն չունեինք։ Ես սկսեցի օգնել մորս, մենք հաց էինք թխում, կերակուր պատրաստում վառարանի վրա։ Չեմ հիշում՝ 5-րդ, թե 6-րդ օրն էր, երբ եղբայրս վերջապես կարողացավ կապվել մեզ հետ։ Ծնողներս ուրախությունից լաց էին լինում և չէին կարողանում խոսել։ Հեռախոսը վերցրի ու սկսեցի խոսել։ Եղբայրս միակն էր, ով ինձ ասաց, որ ճիշտ ես արել՝ չգնալով։ Հաղթանակն անպայման մերն է լինելու, կտեսնեք, և այս արտահայտությամբ կապը կորավ։
Բոլորն ինձ նախատում էին, թե ինչու մնացի՝ չհասկանալով, որ խնդիրներ ունեմ, իսկ առանց մորս մնալը շատ դժվար կլինի ինձ համար։ Եղբորս հետ զրույցն ինձ մեծ ուժ տվեց, ես մեծ ոգեշնչում էի զգում ու սպասում մեծ հաղթանակի։
44 օր օգնել եմ մորս։ Հորեղբորս ընկերները գալիս էին իր տուն ու ամեն երեկո գյուղացիների համար մեծ սեղան էինք գցում, մարտական հերթափոխից եկածներին հյուրասիրում, թաց ու կեղտոտ շորերը լվանում էինք ու ամբողջ գիշեր չորացնում, որ լուսադեմին կրկին հագնեն ու գնան ծառայության:
Ես օգնում էի մայրիկիս, որքան կարող էի, և բոլորի համար զարմանալի էր, երբ տեսնում էին, թե ինչպես եմ ճաշ պատրաստում կամ օգնում եմ սեղան գցել: Շատ անգամ ինձ համոզել են տեղափոխվել Հայաստան, բայց չգիտեմ ինչպես, ես մեծ լավատեսությամբ համոզել եմ, որ շուտով ամեն ինչ լավ է լինելու։
Երբ սեպտեմբերի 27-ին հայրս ինձ իր գրկում հանեց տնից, ես ինձ հետ մի փոքրիկ լուսանկար արեցի։ Դա Հիսուսի լուսանկարն էր։ Երբ արդեն գյուղում էինք, լուսանկարը դնում էի մի փոքրիկ անկյունում և ամեն օր դրա տակ մոմ վառում և աղաչում Աստծուն, որ դադարեցնի արյունահեղությունը։
Ժամանեց չարաբաստիկ նոյեմբերի 9-ը. հիշում եմ վերջին ժամը, պայթյուններն այնքան ուժգին էին, որ ամբողջ գիշեր չքնեցինք։ Ես ու մայրս լուսաբացը դիմավորեցինք վառարանի մոտ նստած։ Ամբողջ գիշեր զրուցեցինք։ Առավոտյան քեռիս զինվորական համազգեստով ուժասպառ ներս մտավ, մի քանի օր էլ նրանից լուր չկար։ Նա ասաց՝ ամեն ինչ վերջացավ, ուղղակի մեր հայրենիքը ծախվեց։ Սկզբում ես չհասկացա, հետո երբ բոլորը հավաքվեցին, նույնիսկ հիշում եմ, թե ինչպես էին տղամարդիկ լաց լինում, ես էլ սկսեցի լաց լինել։
Հետո մայրս ասաց. «Ծնունդդ շնորհավոր, Նանի» (այդպես էր ինձ մայրիկս անվանում), որովհետև նոյեմբերի 10-ին իմ ծննդյան օրն է։
44-օրյա պատերազմից հետո ես փորձեցի նորից սկսել կյանքս, վերադարձանք տուն՝ Մարտակերտ։ Միակ ուրախությունը եղբորս ապահով վերադարձն էր։ Ուրախանալու բան չկար՝ զոհեր, վիրավորներ, լքված հայրենիք։ Ես սիրում եմ իմ քաղաքը, իմ երկիրը, և ես հպարտ էի, որ վերադարձել եմ իմ սենյակ, իմ անկողին, կարծես ամեն ինչ լավ է:
Բայց սկսվեց «շրջափակումը», որն ինձ համար ավելի դժվար ու դաժան էր, քան 44-օրյա պատերազմը։ 44 օր արկերի պայթյունների տակ էի, բայց սննդի առումով ամեն ինչ ունեինք, բոլորն օգնում էին։ Համագյուղացիներս ինձ սիրալիր «Կալասքեն ախջիկ» էին ասում, ամեն ինչ, նույնիսկ տարատեսակ քաղցրավենիք էին բերում, բայց շրջափակման ժամանակ նույնիսկ փողով ոչինչ չէինք կարողանում գնել։ Հացի ու ուտելիքի երկար հերթեր էին։ Հայրս կանգնած էր հացի հերթերում, իսկ մայրս ու քույրս կանգնում էին սննդի հերթերում, և շատ հաճախ նրանք վերադառնում էին դատարկաձեռն։ Ուտելիք շատ քիչ էր, և այն, ինչ ունեինք, պետք է բաժանեին մասերի, որպեսզի գոնե մի քանի օր տևեր, մենք վաղուց մոռացել էինք շաքարավազի և քաղցրավենիքի մասին, սովորեցինք ամեն ինչ ուտել առանց հացի, քանի որ գրեթե չունեինք հաց. Երբ հայրս բերեց 3 կգ ալյուր, մենք ուղղակի յոթերորդ երկնքում էինք, բայց այս երջանկությունը երկար չտեւեց՝ 2 օր, քանի որ 3-րդ օրը եկավ սեպտեմբերի 19-ը։
Կեսօր էր, ես Նանեի՝ քրոջս փոքրիկ աղջկան էի խնամում։ Բոլորը աշխատանքի էին։ Ճաշից հետո ես ու նա պառկեցինք, Նանեն քնեց, իսկ ես պարզապես պառկած էի։ Մի շարք ուժեղ պայթյուններ լսվեցին, որոնք ավելի ու ավելի ուժեղացան, և ես հասկացա, որ նորից պատերազմ է։ Մի ակնթարթում նորից վերապրեցի ամեն ինչ ու հիշեցի, բայց այս անգամ ուժ չունեի պայքարելու, սոված էի ու ուժասպառ։ Ու նորից լաց, ու նորից պայթյուններ, նորից խուճապ, բայց այս անգամ գնալու տեղ չունեինք, քանի որ շրջափակման պատճառով բենզին չկար։
Ծնողներս ինձ տարան հարևանների մոտ, քանի որ առաջին հարկում մի փոքր ապահով էր, և մեզնից բացի այլ մարդիկ կային։ Չգիտեինք ինչ անել, երեխաները դպրոցում էին, մեծերը՝ աշխատանքի, ես անընդհատ մտածում էի, թե ուր գնամ, և հանկարծ հիշեցի, որ զինվորական ծառայությունն ավարտելուց հետո եղբայրս աշխատել է Ազգային անվտանգության ծառայությունում։
Պայթյուններն ավելի ինտենսիվ են դարձել, համապատասխանաբար՝ խուճապը սաստկացել է, քանի որ մարդիկ չգիտեին, թե ուր գնալ։ Այս ամենին գումարվեց այն դաժան լուրը, որ եղբայրս թշնամու հետ անհավասար մարտում վիրավորվել է «Պուշկեն յալ» կոչվող բարձունքում, հակառակորդը հարվածել է թիկունքից։ Երբ մենք իմացանք այս մասին, նա արդեն Ստեփանակերտի հիվանդանոցում էր։ Բոլորս լաց եղանք, ես շատ վատ զգացի, երբ իմացա, որ թշնամին քաղաքի ծայրամասում է, և բոլորը պետք է տեղափոխվեն հիվանդանոցի նկուղ, քանի որ այն ավելի ապահով է։
Ես հույս չունեի նկուղ մտնելու, քանի որ ոչ ոք վառելիք չուներ, իսկ հիվանդանոցը շատ հեռու էր մեր տնից։ Եվ ես որոշեցի մնալ հարևանների հետ, նրանք էլ իմ պատճառով չգնացին նկուղ։
Արդեն մութ էր, երբ հայրիկը մի կերպ եկավ մեզ մոտ և բոլորիս տարավ հիվանդանոց։ Ես նկուղ չգնացի, քանի որ վիճակը սարսափելի էր՝ երեխաները պառկած էին գետնին, բոլորը սոված էին, ոմանք լաց էին լինում, ոմանք գոռում էին, իսկ շտապօգնության մեքենաներն ամեն անգամ ավելի ու ավելի շատ վիրավորներ էին բերում։ Մեզ մոտեցան ընկերներն ու անծանոթները՝ եղբորս վիճակի մասին հարցերով, բայց մենք նորություն չունեինք, քանի որ կապ չկար։
Ինձ թվում էր՝ խելագարվում եմ, ամբողջ գիշեր չքնեցինք, տագնապի ձայներին, պայթյունների մռնչյուններին, ինքնաթիռների ձայնին միացավ հարազատների մահվան լուրը լսած մարդկանց լացը. սարսափելի ու անվերջանալի գիշեր էր:
Երբ լուսադեմ եկավ, բոլորը սոված էին, երեխաները ուզում էին ուտել, բայց ես ուզում էի տուն գնալ, այլևս չդիմացա և ուզում էի պառկել։ Օրվա ընթացքում մեզ ասացին, որ պատերազմը դադարել է, և մենք պետք է պատրաստ լինենք ամեն ինչի։ Տարբեր տեղեկություններ կային, որ թուրքերը փակել են ճանապարհները, շուտով մտնելու են քաղաք, մի խոսքով, քաոս էր տիրում։
Վերադարձանք տուն, հայրս ոչ մի տեղ բենզին չգտավ, գիտեինք միայն, որ եղբայրս վիրահատվել է, ուրիշ ոչինչ։ 23-ի գիշերն ասացին, որ մարդիկ կարող են բենզին վերցնել բենզալցակայաններից, հայրս ու քրոջս ամուսինը տուն չեն եկել, ամբողջ գիշեր հերթ են կանգնել բենզինի համար, իսկ մենք ամբողջ գիշեր արթուն ենք մնացել՝ խոսելով այս ու այն մասին, որ հանկարծ չքնեն։
24-ի ցերեկը բեռնված մեքենաներով տուն վերադարձան ու ասացին, որ թուրքերը Դրմբոնում են, շարժվում են դեպի Մարտակերտ։ Մեքենաների շարքն արդեն պատրաստ էր շարժվելու։ Մենք տանից վերցրել ենք լուսանկարներ, փաստաթղթեր և մի քիչ հագուստ:
Ես ամբողջ ճանապարհը անցա մեքենայի հետևի նստատեղին համարյա պառկած, մենք բոլորի նման հուսահատ առաջ շարժվեցինք՝ փորձելով հետ չնայել և հույս ունենալով, որ կկարողանանք հասնել Ստեփանակերտ, մի քանի օր մնալ և նորից վերադառնալ:
Մարտակերտից Ստեփանակերտ գնացած երթուղին աննկարագրելի հոգնեցուցիչ էր։ Ավտոշարասյունին զուգահեռ ճանապարհով շարժվում էին զինված ադրբեջանցիներով մեքենաներ, նրանք բղավում էին, հայհոյում իրենց լեզվով ու ցույց տալիս գորշ գայլերի նշանը, իսկ մենք այդ ժամանակ լուռ աղոթում էինք։
Երբ հասանք Դրմբոն, ամենուր զինված ադրբեջանցիները մեզ էին նայում, ծիծաղում ու հայհոյում, իսկ ես հայհոյեցի նրանց ու բոլոր նրանց, ովքեր մեզ հասցրին այս վիճակին։
Երբ հասանք Ստեփանակերտ, արդեն շատ մութ էր, այնտեղ իմացանք, որ եղբորս Կարմիր խաչի մեքենայով տեղափոխել են Հայաստան, մենք անմիջապես հեռացանք՝ առանց հետ նայելու։ Սոված, հոգնած ուզում էինք հասնել Երևան և հնարավորինս արագ գտնել եղբորս։ Բայց մենք ամբողջ օրն անցկացրինք ճանապարհին, մեր մեքենան նույնպես ստուգեցին անցակետում, և միայն այն բանից հետո, երբ մենք անցանք Հակարի կամրջով, ես իսկապես հասկացա, որ մենք թողել ենք ամեն ինչ՝ տուն, հայրենիք, մեր կյանքի լավագույն տարիները, մեր հայրենի հողը, մի խոսքով, այն ամենը, ինչ ինձ համար անգին էր։
Մենք եկանք Հրազդան, քանի որ գնալու տեղ չունեինք։ Բարեկամի մեկ սենյականոց բնակարանում է, որը գտնվում է 5-րդ հարկում։ Ժամանելուց հետո տեղեկացանք, որ եղբայրս գտնվում է «Աստղիկ» բժշկական կենտրոնում և վիրահատվել է։ Մայրս այնտեղ գնաց, խնամում էր եղբորս, իսկ ես հորս ու քույրերիս հետ մնացել ենք մեկ սենյականոց բնակարանում։
Հետո մեզ ասացին, որ եղբորս տեղափոխում են Իտալիա՝ բուժման։
Վերջին անգամ սեպտեմբերի 25-ին էի զբոսնել և զգացել ցուրտ քամին, մինչ այժմ ինձ համար միակ դրական աղբյուրը քրոջս մեկամյա դուստր Նանեն է, ում ես շատ եմ սիրում։ Ես խնամում եմ նրան, խաղում նրա հետ, միասին հանգեր ու երգեր ենք սովորում, ամբողջ օրը խոսում եմ նրա հետ, որ չխելագարվեմ ու հնարավորություն ունենամ նորից ապրել, սովորել՝ չնայած բոլոր արգելքներին ու փորձություններին։
Ես շարժունակության հետ կապված մեծ խնդիրներ ունեմ, բնակարանը շատ փոքր է, ես չեմ կարող խոհանոց մտնել սայլակով կամ օգտվել զուգարանից, բայց քանի որ որոշեցի, որ պետք է շարունակեմ իմ կյանքը, ստիպված կլինեմ ուժեղ լինել և նորից պայքարել: Կյանքում իմ կարգախոսն է՝ ապրել առանց նահանջի»,- Step1.am-ի հետ զրույցում պատմեց Նարինեն։
Արսեն Աղաջանյան
