Արցախի բռնի տեղահանվածների իրավական խնդիրներն ամեն օր «վերածնվում են» նոր լույսի ներքո: Եվ դրանք կապված են նույն կազուսի՝ Արցախի և Հայաստանի քաղաքական և իրավական հարաբերությունների անորոշության հետ։
Դեռևս 2020 թվականի աղետալի պատերազմից առաջ շատերը հարց էին բարձրացնում, թե արդյոք Հայաստանի քաղաքացիներն իրավունք ունեն ծառայելու Արցախի պաշտպանության բանակում։ Որտե՞ղ և ո՞ր դատարանը պետք է դատի Արցախում հանցագործություն կատարած զինվորականներին և Հայաստանի շարքային քաղաքացիներին։ Կամ, ընդհակառակը, ՀՀ դատարաններն իրավունք ունե՞ն դատելու Հայաստանի տարածքում իրավախախտումներ կատարած Արցախի բնակիչներին։
Այս խնդիրը հայ հասարակության մեջ երբեք քննարկման առարկա չի դարձել։ Ամենայն հավանականությամբ այն պատճառով, որ բոլոր հայերը վստահ էին, որ Արցախը Հայաստանի մի մասն է՝ հավասար Հայաստանի մյուս շրջաններին, քանի որ մենք ապրում էինք նույն իրավական, դատական, ֆինանսական, հարկային և այլ դաշտում։
Այնուամենայնիվ, թեև Արցախի բյուջեն մեծ մասամբ բաղկացած էր Հայաստանի միջպետական (?!) վարկից, Արցախն ուներ իր իշխանությունը՝ նախագահ, խորհրդարան։ Արցախի օրենքները չնչին տարբերություններ ունեին Հայաստանի օրենքներից, մասնավորապես սոցիալական ոլորտում։
Միևնույն ժամանակ, Արցախի պաշտպանության բանակն անմիջականորեն գտնվում էր Հայաստանի պաշտպանության նախարարության ենթակայության տակ, քանի որ Հայաստանն Արցախի ժողովրդի անվտանգության երաշխավորն էր։ Ամեն դեպքում, այդպես էր մինչև 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ը։
Շատերը հավանաբար հիշում են, որ Գորիսում կար Սյունիքի կայազորային զինդատախազություն և դատարան, որտեղ դատում էին բանակում կատարված հանցագործություններիհամար։ Այսինքն՝ Արցախի և Հայաստանի միջև տեղակայված որոշակի մարմիններ կարող էին քննել Արցախի պաշտպանության բանակում Հայաստանի քաղաքացիների կողմից կատարված հանցագործությունները։
Հայաստանում, օրինակ, քաղաքացիական անձանց դեպքում, Հայաստանի տարածքում իրավախախտումներ կատարած Արցախի բնակիչները կարող են պատասխանատվության ենթարկվել։ Այսինքն՝ իրավական դաշտում բոլորը համարվում էին մեկ պետության բնակիչներ։
Ներկայումս Հայաստանում շարունակվում են դատավարությունները զինվորականների (այդ թվում՝ բարձրաստիճան հրամանատարների) դեմ՝ 44-օրյա պատերազմի ընթացքում իրավախախտումների մեղադրանքով։ Եվ բոլորը կարծես համաձայն են, որ Հայաստանն իրավունք ունի իրենց դատելու։
Բոլորովին այլ է վերաբերմունքը Հայաստանի Հանրապետությունում բռնի տեղահանված արցախցիների նկատմամբ, ովքեր ցանկանում են շարունակել ծառայությունը Հայաստանի տարածքում։ Այդ անձանցից պահանջվում է ստանալ Հայաստանի քաղաքացիություն, և միայն դրանից հետո նրանք իրավունք են ստանում ծառայելու ՀՀ ՊՆ ստորաբաժանումներում։
Ինչպես հայտնի է, արցախցիների մեծամասնությունը չի ցանկանում Հայաստանի քաղաքացիություն ընդունել՝ համարելով, որ արդեն ունի հայկական անձնագիր, որի հետ միասին ստանում է փախստականի կարգավիճակը հաստատող փաստաթուղթ։ Մտավախությունները հասկանալի են, քանի որ մարդիկ կարծում են, որ ստանալով Հայաստանի քաղաքացիություն՝ կկորցնեն սոցիալական նպաստները և Արցախի ցեղասպանության և էթնիկ զտումների հետևանքով իրենց շարժական և անշարժ գույքի կորստի համար հնարավոր գույքային փոխհատուցման իրավունքը։
Բայց Արցախի արական սեռի բնակչության մեծամասնությունը այն մարդիկ են, ովքեր անցել են առնվազն երկու-երեք, իսկ մյուսները նույնիսկ չորս պատերազմների միջով։ Նրանցից շատերը զինվորական պաշտոններ են զբաղեցրել ՊԲ-ի տարբեր ստորաբաժանումներում՝ շարքայիններից մինչև բարձրաստիճան զինվորականներ։ Ընդ որում, սրանք տարիներ շարունակ ռազմական գործերով զբաղված մարդիկ են, ովքեր կոփվել են իրական մարտերում կամ հակառակորդի դիվերսիոն ներթափանցման ժամանակ։
Այսինքն, ըստ էության, սա գրեթե պատրաստ ռեզերվ է, որը վերջին չափանիշներին համապատասխան անհրաժեշտ ուսուցմամբ կարող է շատ ավելի արդյունավետ լինել, քան նրանք, ում պետք է սովորեցնել «զրոյից»։
Բայց, ըստ երևույթին, Հայաստանի իշխանություններն այդքան էլ շահագրգռված չեն երկրի պաշտպանունակության և անվտանգության ամրապնդմամբ, որի վրա կանգնած է «արցախացման» վտանգը, այն է՝ ռուս-թուրք-ադրբեջանական եռյակի ծրագրերի իրականացման սպառնալիքը՝ Արցախում «փայլուն գործողությամբ» ապացուցված հայկական պետականությունը ոչնչացնելու ծրագիրը։
Ավելին, այն, որ արցախցիները չեն կարողանում պետական մակարդակով ծառայել ՀՀ ՊՆ-ում, ներկայացվում է որպես բռնի տեղահանված տղամարդկանց բանակում ծառայելուց հրաժարվելու փաստը։ Սա իր հերթին պարարտ հող է ստեղծում հայ հասարակությանը մոլորեցնելու համար և ընդլայնում հասարակության պառակտումը, ինչը թույլ չի տալիս նրան համախմբվել մոտալուտ նոր աղետի պայմաններում։
Թվում է, թե ամեն ինչ պետք է հակառակը լինի։ Ստեղծված պայմաններում պետական մեքենան պետք է ամեն ինչ անի բոլոր թյուրիմացություններն ու կենցաղային տարաձայնությունները վերացնելու համար հասարակությանը մեկ բռունցքի մեջ հավաքելու համար, ինչը թույլ կտա դիմակայել թշնամու նոր սպառնալիքներին։ Ավաղ, մեր երկրում ամեն ինչ ճիշտ հակառակն է արվում։
Այսօր հայ հանրության մեջ հարց է առաջանում՝ արցախցիները կպայքարե՞ն հանուն Հայաստանի, մասնավորապես, եթե ռազմական գործողություններ սկսվեն Տավուշում, որի 4 գյուղերը վարչապետ Փաշինյանը պատրաստ է առանց կռվի հանձնվել թշնամուն։
Ճանաչելով արցախցիներին՝ կարող եմ ասել, որ այո, նրանք կպայքարեն իրենց Հայրենիքի համար, որին վերամիավորվելու համար իրենց դատապարտեցին 36 տարվա դժվարությունների, անցան 4 պատերազմների միջով, կորցրին իրենց հարազատներին ու ընկերներին։
Եվ այստեղ նորից հարց է առաջանում՝ Հայաստանի իշխող վերնախավը թույլ կտա՞, որ մարդիկ ինքնակամ տեր կանգնեն հայրենիքի պաշտպանությանը, թե՞ թույլ չեն տա պաշտպանվել։
Հարցը հռետորական է, ինչպես Արցախից փախստականների իրավական և սոցիալական կարգավիճակին վերաբերող բոլոր հարցերը։
Մարգարիտա Քարամյան
