Վաղը՝ մարտի 20-ին, արցախյան կազմակերպությունները արտոնված հանրահավաք են անցկացնելու Երեւանի Ազատության հրապարակում։ Ըստ կազմակերպիչների՝ արցախցիները մտադիր են իրենց սոցիալական խնդիրների լուծումները պահանջել։ Նախկին պետնախարար Արտակ Բեգլարյանն ասաց, որ վաղվա հանրահավաքը կապված չէ Հայաստանի կամ Արցախի քաղաքական ուժերի հետ, դա վերքաղաքական իրադարձություն է։
Այնուամենայնիվ, նույնիսկ հանրահավաք անելու մտադրությունն արդեն որոշակիորեն իր ազդեցությունն է ունեցել։ Հայկական լրատվամիջոցները գրում են, որ այսօր մեկնարկող խորհրդարանական ժողովի օրակարգում կլինեն նաև արցախցիների սոցիալական իրավունքներին առնչվող հարցեր։ Ավելին, ինչպես նշվեց, իշխող «Քաղաքացիական պայմանագրի» պատգամավորներին հանձնարարվել է երբեմն հանդիպել արցախցիների հետ, պարզել, թե ինչն է նրանց հուզում և հատկապես որ հարցերն են պայթյունավտանգ։
Թերթերից մեկն ուշադրություն է հրավիրել մի կարևոր խնդրի վրա. փաստորեն, Հայաստանի իշխանությունները չեն ճանաչում Արցախի ընտրված ղեկավարներին, սակայն պատրաստ են աշխատել հասարակական կազմակերպությունների հետ։ Հասարակական կազմակերպությունները չպետք է փոխարինեն պետական կառույցներին, կարծում են փորձագետները։ Թերթերը գրում են, որ ՀՀ իշխանությունները ցանկանում են հասարակական կազմակերպություններից մարմին ստեղծել, արցախցիները, հասկանալով նման ձեռնարկության վտանգը, համաձայն չեն, և վաղվա հանրահավաքում կարող են սադրանքներ լինել այդ կապակցությամբ։
Արցախի կառավարական կառույցների հետ շփվելուց և համագործակցելուց Հայաստանի ղեկավարության կտրականապես հրաժարվելը կապված է ոչ միայն արտաքին «գործընկերներին» և տերերիի ծառայելու հետ։ Հայաստանի ղեկավարությունը բազմիցս փորձել է հանել Արցախի նկատմամբ իր քաղաքականության մեղքը և մեղադրել «Արցախի նոր իշխանություններին» Արցախի հանձնման, ցեղասպանության և տեղահանության մեջ։ Ավելին, Փաշինյանը չէր ամաչում ասել, որ արցախցիներին հայրենիքից զրկել են, որպեսզի նրանց բերեն Հայաստան ու այստեղ իշխանություն փոխեն։
2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ից ուղիղ 6 ամիս անց արցախցիները Հայաստանի ներքաղաքական գործերին միջամտելու փորձ անգամ չարեցին։ Բայց կասկած չկա, որ վաղվա հանրահավաքը կմեկնաբանվի հենց որպես «իշխանափոխության» փորձ։ Դրա համար էլ Արտակ Բեգլարյանն ասում է, որ հանրահավաքը կապված չէ քաղաքական ուժերի հետ։
Սակայն քաղաքական խնդիրներից հեռու մնալը արցախյան ակտիվ ուժերի դիրքերը կարող է իջեցնել մինչեւ սովորական “սոցիալական բողոքի”, թեև բոլորը հասկանում են, որ արցախցիների սոցիալական խնդիրների ակունքները զուտ քաղաքական են։ Խնդիրներն առաջացել են շատ կոնկրետ քաղաքական որոշումների արդյունքում։ Եվ պատահական չէ, որ Հայաստանի իշխանությունը Բերձորի միջանցքում անցակետի ստեղծումից անմիջապես հետո սկսեց հայտարարել, որ խնդիրը զուտ մարդասիրական է։ Արցախի ժողովրդի խնդիրներով զբաղվող կենտրոնն առ այսօր անվանվում է մարդասիրական։ Իբր՝ քաղաքական ոչինչ չկա։
Մինչդեռ ՀՀ կառավարության ձեռնարկած իրավակարգավորումները այնպիսի խառնաշփոթ են ստեղծել, որ ոչ ՄԱԿ-ը, ոչ էլ միջազգային այլ կազմակերպություններ չգիտեն՝ որ կողմից մոտենալ։
Արցախի բնակիչներին շնորհվել է «ժամանակավոր պաշտպանության» կարգավիճակ կամ Հայաստանի քաղաքացիություն ստանալու հնարավորություն։ Միևնույն ժամանակ, Հայաստանի կառավարությունը չստեղծեց միասնական մարմին, որը կզբաղվեր Արցախի ժողովրդի խնդիրներով, իսկ Ղարաբաղի իշխանությունների գործունեությունը Հայաստանի տարածքում գործնականում արգելված է։
Պետական քաղաքական և իրավական աջակցության բացակայությունը հանգեցրել է նրան, որ ղարաբաղցիների սոցիալական խնդիրները չեն լուծվում, դժվարանում է լիարժեք ինտեգրումը, արցախցին զրկված է կոլեկտիվ ինքնակառավարումից և չունի հնարավորություն ներկայացնել իր իրավունքները միջազգային և ազգային մակարդակում։
«Ժամանակավոր պաշտպանության» կարգավիճակը միջազգային կարգավիճակ չէ և ավելի քան 100 հազար մարդու զրկում է փախստականների համար միջազգային կոնվենցիաներով նախատեսված իրավունքներից և սոցիալական աջակցությունից օգտվելու հնարավորությունից։ Իր հերթին, Հայաստանի քաղաքացիություն ստանալը դժվար է և շատ ժամանակ է պահանջում։ Իրավունքների նման բացակայությունը հանգեցնում է նրան, որ տեղահանված ղարաբաղցիների սոցիալական և այլ իրավունքների լուծումը կախվածության մեջ է Հայաստանում առանձին պաշտոնյաների քմահաճույքից և «ողորմածությունից»։
Հայաստանում Արցախի ժողովրդի իրավական կարգավիճակի որոշումը, նրա իրավունքների հստակեցումը, օգնության կենտրոնացումը և ինքնակառավարման հնարավորությունը թույլ կտան Հայաստանի կառավարությանն ու դոնորներին լուծել Արցախի ժողովրդի սոցիալական և հումանիտար խնդիրները։ Բացի այդ, դա պետք է հիմք հանդիսանա արցախյան հիմնախնդիրը միջազգային հարթություն վերադարձնելու և միջազգային սկզբունքների վրա հիմնված բանակցությունները շարունակելու, այդ թվում՝ ինքնորոշման և ուժի չկիրառման հիման վրա։ Արցախի ժողովրդին անքակտելի իրավունքներից զրկած ուժերն ու անհատները պետք է պատասխանատվության ենթարկվեն միջազգային չափանիշներով.
Կկարողանա՞ն վաղվա հանրահավաքի կազմակերպիչները ներկայացնել պահանջների բուն էությունը և խուսափել կեղտոտ խաղերի մեջ ներքաշվելուց։
Նաիրա Հայրումյան
