ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱԴՐՈՒԹԸ «ԿՈՎԿԱՍԻ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՆԵՐԻ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻ ԵՎ ՑԵՂԵՐԻ ՆԿԱՐԱԳՐՄԱՆ ՆՅՈՒԹԵՐԻ ՀԱՎԱՔԱԾՈՒՈՒՄ, 1888 Թ.
Ռուսական կայսրությունում 1881-1915 թվականներին Թիֆլիսում, Կովկասի փոխարքայի գլխավոր տնօրինության տպարանում, 1-2 անգամ հրատարակվել է «Կովկասի բնակավայրերի և ցեղերի նկարագրության նյութերի ժողովածու» գիտական ամսագիրը։ Մեկ տարի հրատարակությունը վերահսկում էր Կովկասյան կրթական շրջանի հոգաբարձու Կ.Պ. Յանովսկին։ Ամսագիրը պարունակում էր ծավալուն նյութեր Կովկասի պատմության, հնագիտության, լեզվաբանության և ազգագրության վերաբերյալ։ Այս բազմահատոր հրատարակության գիտական արժեքը ճանաչվել է պրոֆեսոր Վ. Ֆ. Միլլերի կողմից 1893 թվականին «Հանրային կրթության նախարարության հանդեսում» տպագրված ընդարձակ ակնարկներում: Խորհրդայնացումից հետո 1926 և 1929 թվականներին լույս են տեսել առանձին համարներ:
«Նյութերի ժողովածուի…» (1888) վեցերորդ համարում առանձին, 7-րդ գլուխը նվիրված է Ռուսական կայսրության Ելիսավետպոլի գավառի Ջաբրաիլի մարզի Հադրութ գյուղի նկարագրությանը։
Անդրադառնանք «Ժողովածուի…» տեքստին՝ ծանոթանալու 19-րդ դարավերջի Հադրութի նկարագրության առանցքային կետերին.
«Հադրութ» անվան ստուգաբանությունը.
«Հադրութ գյուղը պատկանում է փոխգնդապետ Մադաթովի ժառանգ Սոֆիայի, ամուսնությամբ զինվորական ստարշինա Միրզոևի կնոջը։
Հադրութ անունը պարսկական է. այն բաղկացած է երեք բառից՝ «հա-դու-ռուտ», որից «հա» նշանակում է միջև, «դու»՝ երկու, «ռուտ»՝ գետ, այսինքն՝ երկու գետերի միջև ընկած տարածություն։ Հայերենում վերջինս թարգմանվում է կա՛մ մեկ բառով «միճագետ», կա՛մ երեք բառով՝ «երկու գետի սուր» (երկու գետերի միջև), իսկ գյուղի երկու կողմերում հոսում են երկու գետեր՝ Գուզեյ-չայ և Գյունեյ-չայը»։
Հնագիտական վայրեր.
«Հադրութում և նրա շրջակայքում գտնվող հնագիտական հուշարձաններից և պաշտամունքի վայրերից ուշադրության են արժանի հետևյալը.
1) Գյուղի ստորին մասում՝ դեպի արևելք, գտնվում է հին գերեզմանատուն՝ հին եկեղեցիով։ Այս գերեզմանատան տապանաքարերի վրա ոչ մի արձանագրություն կամ պատկեր չկա, բացառությամբ միայն երկու քարերի, որոնց վրա խաչեր են քանդակված։ Պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են մարդկային ոսկորներ, մեծ քառանկյուն քարեր և երբեմնի նախկին տների պատերի մնացորդներ…
Եկեղեցուց մնացել էին խարխուլ պատերը և թաղի մի մասը՝ նույնպես առանց գրության։ Այս ավերակները այժմ վերածվել են ավշի։ Տեղի հնաբնակներից ոչ մեկը չի հիշում ոչ գերեզմանոցի, ոչ եկեղեցու հիմնադրման մասին։ Իր հնության և անհայտ հիմքի պատճառով այս գերեզմանատունը ժամանակին ժողովրդականորեն կոչվել է «Կրապաստի անգստարան», որը նշանակում է ստրկատիրական գերեզմանոց, իսկ վերջերս սկսել է կոչվել «Կոյնա» կամ «հին անգստարան», այսինքն՝ հին գերեզմանատուն։
2) Գյուղի արևելյան կողմում, Խոր-Ագբյուր աղբյուրի վերևում կանգնած է երկարամեծ մի սոսի, շրջագծով երեք ֆունտ, որը բնակիչները նախկինում սուրբ էին համարում, ուստի վախենում էին օգտագործել նրա չորացած ճյուղերը… Տեղի հնաբնակների վկայությամբ՝ այս սոսիը մոտ 300 տարեկան է։
3) Գյուղի հյուսիս-արևելյան մասում երևում է մի փոքրիկ արհեստական բարձրություն, որտեղ, ըստ բնակիչների պատմածների, հին ժամանակներում աշտարակներով ամրոց է եղել։ Դրանում տեղի բնակիչները ժամանակին պաշտպանվել են թշնամու հարձակումներից, և, հետևաբար, մարդիկ այն դեռ անվանում են Գալին-բանտ, ինչը նշանակում է «բերդի մուտք»։
1887 թվականի ապրիլի 15-ին ես ինքս ականատես եմ եղել, որ հադրութցիներից մեկը գյուղի հյուսիսարևելյան մասում մի տեղ պեղել է… բերդի բավականին երկար ու մեծ պարիսպը։
4) Գյուղից հարավ, երկու մղոն հեռավորության վրա, մի բլրի վրա կա մի հին բերդ, որը ժողովրդականորեն կոչվում է «Ծծա–խաչի ղալա», որտեղից այժմ մնացել են միայն փլված պարիսպների մնացորդներ… Շակախ գյուղից կամ Սարեն-շենից այն ժամանակվա բնակիչների կողմից արհեստականորեն այստեղ ջուր է բերվել; Այդ մասին են վկայում կավե արմունկային խողովակների մնացորդները, որոնք տեղական անվանում են «թյունգի»։
Այս բերդի տիրակալ Խումարի որդի Վելիջանի գերեզմանը գտնվում է Սպիտակ-խաչ (սպիտակ խաչ) վանքի պարսպապատում։ Նրա տապանաքարի վրա գրված է. «Ես Խումար Վելիջանի որդին եմ՝ այս խաչը կանգնեցնելու համար 1527 թ.»:
5) Հյուսիս-արևմուտքում՝ մոտ 5 վերստ, բարձր անտառապատ Վնեսա-սար լեռան վրա կա Վնեսա-ղալա կոչվող հնագույն ամրոց, այսինքն՝ այս ամրոցը պատկանել է այն ժամանակվա տիրակալ Վանեսին։ Նրանից այժմ խարխուլ եկեղեցի է, առանց թաղի, և նախկին այլ շենքերի պատերի մնացորդներ։
6) Հադրութից հարավ և Վանք գյուղից մի քանի քայլ դեպի հյուսիս-արևելք խաչ կա մի բլրի վրա, որը կոչվում է Սպիտակ-խաչ…
7) Հադրութի հյուսիս-արևմուտքում, 10-15 վերստին, գտնվում է Թիզաֆայտսկայա (Դիզափայտ – մեր նշումը) լեռը, որն իր բարձրությամբ տարբերվում է մյուսներից եւ Ջեբրայիլի և Շուշիյի շրջաններում առաջին աղոթատունն է։
Հայերեն «Այսմավուրք» գրքում այս լեռան և բերդի մասին ասվում է հետևյալը. «Վրաց թագավորի առաջադեմ մարտիկները, հարձակվելով Արցախի վրա (ներկայիս Ղարաբաղ), գերի են վերցրել Մեսպ վարդապետի աշակերտներից շատերին, որոնք նրա մահից հետո մնացին Արցախում։ »
Այնուհետև այն պատմում է այն ավանդության մասին, ըստ որի տեղաբնակ հայերն արդեն 5-րդ դարում կոչում էին Դիզափայտ լեռը, ինչպես նաև տալիս է բառի ստուգաբանությունը. «Այս բառը հայերեն է. “դիզ”՝ «կույտ»եւ «փայտ” բառերից է: Թիզաֆաիթ լեռան անունից իր անունը ստացել է նույն Տիզակ տեղանքը, որը մտնում է Շուշիի և Ջեբրայիլի շրջանի մեջ»։
Մանրամասն խոսելով Հադրութի աղբյուրների, պաշտամունքի վայրերի, առևտրի խանութների և Հադրութի շուկաների մասին՝ հեղինակը ուշադրություն է հրավիրում հետևյալ հատկանիշի վրա. որոշ խանութների մետ կարելի է այբուբեննրով երեխաների հանդիպել՝ նրանց հայ գրագիտություն է սովորեցնում, հայրապետական մեթոդով, կիսագրագետ հայ խանութպանը՝ ամեն տղայից իր աշխատանքի դիմաց ստանալով 15-30 կոպեկ ամսական կամ փողի դիմաց՝ ստիպելով ծառայել խանութում»։ Այսինքն՝ նույնիսկ Հադրութի աղքատ ընտանիքների երեխաներն են սովորել գրել-կարդալ, և սա 19-րդ դարն է, երբ Ռուսաստանում ճորտատիրությունը նոր էր վերացվել, իսկ Եվրոպայում միայն քչերն են հնարավորություն ունեցել կարդալ և գրել սովորելու։ Հրատարակությունը նշում է, որ Հադրութում գործում էր զեմստվոյ դպրոց, որտեղ սովորում էր գյուղի երեխաների 16%-ը՝ չհաշված Հադրութի ծխական դպրոցի սաները։
Ինչ վերաբերում է հաղորդակցության և կրոնի լեզվի՝ Հադրութի էթնիկ կազմին, ապա դա ընդգծվում է ամսագրում. «Քանի որ Հադրութը բացառապես հայերով է բնակեցված, բոլորը խոսում են հայերեն՝ խառնելով թաթարերեն և ռուսերեն բառերը։ Հայերը թաթարների հետ հանդիպելիս խոսում են թաթարերեն, իսկ ռուսների հետ՝ ռուսերեն… գրեթե յուրաքանչյուր անգրագետ գյուղացի կարողանում է ռուսերեն խոսել… Հադրութի բոլոր բնակիչները հայ-գրիգորյան դավանանքի են։ Գյուղի կենտրոնում մի շատ գեղեցիկ հայկական եկեղեցի կա»։
Խոսելով հադրութահայերի սննդային սովորությունների մասին՝ «Նյութերի ժողովածու…» հեղինակները մանրամասն թվարկում են ուտեստների և մթերքների անվանումները՝ միշտ նշելով նրանց անունները հայերեն։ Ի մեծ ափսոսանք Ադրբեջանի կեղծարարների համար, ի թիվս նշված ուտեստների, մենք հիշում ենք, որ 1887թ. «Առաջիկա օրերին հադրութահայերի կողմից կօգտագործվեն հետևյալ մթերքները.
1) փլավ, 2) կլոլակ կամ քյուվթա, 3) տոլմա, 4) բոզբաշ, 5) լուլա-քաբաբ, 6) շիշլըք կամ խորոված, 7) մսով կուրկուտ, ձող հարիսա, թանու-փանջար (սպաս կամ ապուր), 9. ) պանիր, 10) կարագ (+), 11) կաթ, 12) թթու կաթ, 13) կաթնավ ջաշ, 14) մսով ջաշ, ասիական ապուր և 15) տապակած ձու։
Պահքի օրերին ուտում են՝ 1) լոբա-խաշու, 2) ցեգով, փլավ և կաշովի, 3) բոզբաշ սնկով կամ կարտոֆիլով և բուսայուղով, 4) խաշ-խաշով շորվա, 5) քաչապ, 6) հաշիլ, 7) կչեխաշ … եւ այլ ուտեստներ, որոնք հադրութահայերը և ողջ ղարաբաղահայերը պատրաստում և ուտում են մինչ օրս։
