Հայ-իրանական սահմանի ճակատագիրն Արցախում. կապվա՞ծ է նախագահ Ռաիսիի մահը Խուդաֆերինի հետ

Իրանի նախագահ Ռայիսիի և արտգործնախարար Աբդուլլահյանի մահը, թվում էր, պետք է քաղաքական «խառնաշփոթ» առաջացներ։ Ի վերջո, ամեն օր չէ, որ երկնքում ոչնչացնում են մի կարեւոր երկրի նախագահին ու արտգործնախարարին, փաստացի գլխատում են գործող իշխանություններին։

Այնուամենայնիվ, առայժմ բոլորը հանգիստ հետևում են իրավիճակի զարգացմանը, մտածելով, թե ո՞ւմ էր ձեռնտու Իրանի ուժային էլիտայի մի մասի մահը։

Սակայն մեզ այս ամենի մեջ այլ կողմ է հետաքրքրում.

Ուղղաթիռի կործանման հետ կապված ողբերգությունը տեղի է ունեցել Ռաիսիի և Աբդուլլահյանի՝ ադրբեջանի «նախագահ» ալիևի հետ հանդիպումից հետո, որը տեղի է ունեցել Արաքս գետի վրա՝ Խուդաֆերին կամրջի մոտ հիդրոէլեկտրակայանների բացման կապակցությամբ։

Wikipedia-ն գրում է, որ «Նախագիծը (հիդրոէլեկտրակայան, խմբ․) սկսեց քննարկվել 1960-ական թթ., 1972 թվականին Իրանը և ԽՍՀՄ-ը սկսեցին նախագծի համատեղ մշակումը։ Կողմերը համաձայնության են եկել 1977 թվականի հոկտեմբերին, նախագծումն ավարտվել է 1978 թվականին (այլ աղբյուրների համաձայն՝ 1982 թվականին)։ ԽՍՀՄ փլուզման պահին աշխատանքները 70%-ով ավարտված էին, սակայն 1993-ին կասեցվեցին (ԼՂՀ պաշտպանության բանակի կողմից տարածքների ազատագրումից հետո, խմբ.)։

Նշենք, որ ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտության սկսվելուն պես Իրանը անվստահությամբ և նույնիսկ ծաղրով էր վերաբերվում այս տարածքներն ազատագրելու և սահմաններ, այդ թվում նաև Իրանի հետ հաստատելու արցախցիների մտադրությանը։

1993 թվականին Արցախի բանակի ստորաբաժանումները 10 օր հսկել են Իրանի հետ սահմանը՝ Հորադիզ ուղղությամբ։ Սակայն 1993 թվականի սեպտեմբերի 24-ին ադրբեջանը անսպասելիորեն միացավ ԱՊՀ-ին (չնայած կազմակերպությունը ստեղծվել է 1991 թվականի դեկտեմբերի 8-ին)։

Սրանից հետո ծանր մարտերի արդյունքում Արցախի ՊԲ ուժերը հետ շպրտվեցին մոտ 10 կիլոմետր, իսկ Իրանի հետ սահմանը կրկին անցավ Ռուսաստանի հետ արդեն սերտորեն համագործակցող Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։

Երբ Արցախի ՊԲ-ին հաջողվեց ազատագրել նախկին ԼՂԻՄ-ին հարող բոլոր տարածքները և փաստորեն ոչնչացնել ադրբեջանական զինուժի բոլոր կրակակետերը, որտեղից անընդհատ գնդակոծվում էին բնակավայրերը, այսինքն՝ Արցախի խաղաղ բնակչությունը, ռուսական կողմի միջնորդությամբ 1994 թվականի մայիսի 12-ին կնքվել է զինադադար։ Թե ինչու Ռուսաստանը միջնորդ դարձավ, երբ Խորհրդային Միությունն այլեւս չկար, հարց է, որը դեռ պատասխան չի ստանում։ Թեեւ կարելի է կռահել, որ Ռուսաստանն այս կերպ ցանկանում էր ապահովել իր ներկայությունը տարածաշրջանում։

Թե ինչու ադրբեջանի կապիտուլյացիայի մասին փաստաթուղթ չստորագրվեց ու խաղաղության պայմանագիր չկնքվեց, ինչպես ընդունված է համաշխարհային պրակտիկայում, նույնպես օդում կախված հարց է։

Զինադադարի համաձայնագրի ստորագրումից հետո ռուսական կողմը մտադիր էր իր «խաղաղապահներին» տեղադրել ադրբեջանի և Արցախի սահմանին։ Սակայն հակամարտող կողմերից ոչ մեկը համաձայնություն չի տվել, և արդյունքում գծվել է ադրբեջանի և ԼՂՀ (Արցախ) զորքերի շփման գիծ, ​​որը գոյություն է ունեցել մինչև 2016 թվականի ադրբեջանական ագրեսիան։

Հենց այս տարածքով էր անցնում խորհրդային տարիներին ադրբեջանը և Հայաստանը կապող երկաթուղին։ Խորհրդային տարիներին այն անցնում էր է ԼՂՀ ՊԲ-ի վերահսկողության տակ անցած հարավային շրջաններով, ապա անցնում Իրանի տարածք, կրկին մտնում հայկական տարածք Մեղրիում, ապա Նախիջևանի տարածքով անցնում Հայաստանի տարածք՝ Երասխ։

1994 թվականի հուլիսի 2-ին ադրբեջանը և Իրանը հուշագիր են ստորագրել Խուդաֆերինի հիդրոէլեկտրակայանի կառուցման նախագծի իրականացման վերաբերյալ։ Միևնույն ժամանակ, Ադրբեջանը երկու պայման է առաջ քաշել՝ Լեռնային Ղարաբաղի յոթ շրջանների վերադարձ ադրբեջանի վերահսկողության տակ և Իրանի կողմից շինարարության ֆինանսավորում` էլեկտրաէներգիայի մատակարարմամբ իր ներդրումների համար հետագա փոխհատուցմամբ:

Միաժամանակ Իրանն ու ադրբեջանը հայտարարեցին, որ ԵԱՀԽ-ն (ԵԱՀԿ) հակամարտությանը միջամտելու մանդատ չունի, և Մինսկի խումբը պետք է լուծարվի։

Պատվարի կառուցման արդյունքում ջրի տակ է մնացել երկաթուղու մի մասը, ինչպես նաև այն տարածքները, որտեղ գտնվում էին Հայաստանի սահմանային հենակետերը։ Իրանը դա փոխհատուցեց՝ կառուցելով նոր հենակետեր և շրջանցիկ գրունտային ճանապարհ, որով Հադրութի շրջանի բնակիչները մի քանի ժամում հասնում էին Գորիս։ Ի դեպ, արցախյան կողմը պետք է ասֆալտապատեր այն, ինչը չի արվել։

Ավելին, երկաթուղային հատվածի հեղեղումը Ադրբեջանը բաժանեց Նախիջևանից՝ արդեն Իրանի տարածքով։

2020 թվականի պատերազմից հետո Իրանի հետ ամբողջ սահմանն անցել է ադրբեջանի վերահսկողության տակ։

Ամենայն հավանականությամբ, Իրանն ու ադրբեջանը մտադիր էին շարունակել «զարգացնել» Արցախի տարածքները, ինչի վկայությունն է այժմ հանգուցյալ Էբրահիմ Ռաիսիի խոսքերը։

Այստեղ հարկ է նշել, որ 2020-2023 թվականներին Արցախի բռնակցումը և նրա բնակիչների լիակատար վտարումը ցեղասպանության միջոցով համաձայնեցվել են բազմաթիվ երկրների կողմից։ Հիշեցնենք, որ 2020 թվականին թուրքական, պակիստանյան, իսրայելական զինվորները, Սիրիայից վարձկանները ուղղակիորեն կռվել են ԼՂՀ պաշտպանության բանակի (Արցախ) դեմ, իսկ Ռուսաստանը երաշխավորել է աջակցությունը և հայության պարտությունը։ Պատերազմից հետո՝ 2021 թվականին, թուրքիայի նախագահ էրդողանն անձամբ բացեց օդանավակայանները Ֆուզուլիում և Զանգիլանում։ Չճշտված տեղեկությունների համաձայն՝ Հադրութում և այլ օկուպացված շրջաններում տեղակայված են և՛ թուրքական, և՛ իսրայելական զորքեր։

2023 թվականին ռուս «խաղաղապահներն» անմիջական մասնակցություն ունեցան Արցախի հայաթափմանը։ Ըստ ամենայնի, այս հարցում կոնսենսուս է եղել տարածաշրջանի երկրների եւ ԱՄՆ-ի ու Եվրոպայի միջեւ։

Այսինքն՝ շատերին է հետաքրքրում Արցախի տարածքները։ Սա հենց այն է, ինչը թույլ չի տալիս վերլուծել, թե կոնկրետ ում էր ձեռնտու իրանցի բարձրաստիճան պաշտոնյաների մահը, ում հրամանով և կոնկրետ ով էր մեղավոր նրանց մահվան մեջ։ Հետագա գործընթացներն էլ ավելի անորոշ են։

Ամեն ինչ կախված կլինի նրանից, թե ապագայում կճանաչվի՞ արցախցիների՝ նախկին բնակության վայրեր վերադառնալու և ինքնորոշման իրավունքը։

Մարգարիտա Քարամյան