Ստեփանակերտի թատրոնը, Հեքիմյանի եկեղեցին եւ տեր Մինասը Օպերայի մոտ

Արցախում զոհված ոստիկանների հոգեհանգստի արարողությունը Ստեփանակերտի Սբ. Հակոբ եկեղեցում: 6 մարտ 2023

Առաջին պատարագն ու սքեմով քահանային ես Ստեփանակերտի Վահրամ Փափազյանի անվան թատրոնում եմ տեսել: Դա կա’մ ղարաբաղյան առաջին պատերազմի, կա’մ հաջորդած տարիներն էին: Այդ սերնդի մարդիկ լավ կհիշեն, թե որքան երկար տարիներ տեւեց եւ ինչ գին ունեցավ այնտեղ ապրող մարդկանց համար (ինչպես ասում են, պատերազմը դժվար չէ, դրանից հետո ապրելն է դժվար):

Շատերը կհիշեն 90-ականների կիսաքանդ շենքերը, վիրավորների՝ օգնություն ստացած կապույտ բաճկոնները (վիրավորի կուրթկա), Կարմիր Խաչի կապոցները, զինկոմիսարիատի դիմաց այրի կանանց թոշակի սպասող հերթը, զոհվածների շենքը, 10-րդ դպրոցի բակի անսարք թնդանոթը, երեք ծորակի ջրի հերթը (իրեք կռան), հետո, ճապոնական հեռուստացույցները, ամերիկյան բլոքբասթերները, առաջին Snickers-ն ու Coca-Cola—ն, Սփյուռքի ներդրումները, առաջին Mercedes-600-ը (դե էլ ով, եթե ոչ կամանդույուշին):

Ի դեպ, Սամվել Բաբայանի Mercedes-600-ը նույնն էր, ինչ այսօրվա աղքատ Հայաստանի Rolls-Royce-երը: Երիտասարդները դիզայնով հիանում էին, տարեցներն ասում՝ «ինչպե՞ս կարելի է, երբ մարդիկ օրվա հացի կարոտ են»:

Շեղվելով ասեմ, որ վերջերս Հայաստան այցելած իմ արտասահմանցի կոլեգաները Rolls-Royce-երը չտեսած Երեւանի Brabus-ներից էին ապշել. God, so many… It’s so expensive, — զարմացել էին նրանք: Նույն կերպ ֆինլանդացիներն էլ Ղարաբաղում զարմացել էին՝  ճապոնական ու եվրոպական «ավտոինդուստրիան» տեսնելով:

Ինչեւէ, հարուստների ու աղքատների թեման թողնենք Աստծուն (Տերը տալիս, Տերն առնում է) եւ մտնենք «եկեղեցի», առավել եւս, որ Սովետը քանդվել եւ ավարտվել է ղարաբաղյան առաջին պատերազմով:

Մենք՝ երեխաներս, կանգնած էինք թատրոնի շենքի (եկեղեցու) միջանցքում, երբ ինչ-որ «պաշտոնական դելեգացիա» է մտնում… Քերոլայն Քոքսը շարքից ջոկում է ինձ ու մեկնում ձեռքը, ես նույնն եմ անում, նա հետ է քաշում ձեռքն, ապա հետ բերում ու ծիծաղում. what’s your name?

Հիմա եմ պատկերացնում, թե որքան մռայլ է եղել իմ մանկական դեմքն, որ Լեդի Քոքսը որոշել էր փոխել այն:

Պատմությունը վկայում է, որ թատրոնի շենքը նախկինում եկեղեցի է եղել, որը սովետական տարիներին «վերակառուցվել է» որպես թատրոն: 90-ականների պատարագներից հետո շենքում ինչ ասես չի եղել. գիշերային ակումբ, նախագահական, պատգամավորների, քաղաքապետների ընտրություններ, պարի-երգի պարապմունքներ, արվեստի դասեր, ցուցահանդեսներ, հագած շորերի բաժանման կետ, պահեստ, ի վերջո վերանորոգման խոսակցություններ, որ դեռ Արկադի Ղուկասյանի ժամանակներից էին մնացել:

«Ինչ էլ անեն էս շենքի հետ, մեկ է, փչացնելու են», ասում էր իմ արվեստագետ ծանոթներից մեկը, «լավ է թողնեն` ինչպես կա, թող իր աուրայի մեջ ապրի»:

Այսպես երկար տարիներ թատրոնի շենքում էր պատարագ մատուցվում, մինչեւ 2005 թվականին կառուցվեց Սուրբ Հակոբ եկեղեցին՝ ստեփանակերտցիներին քաջ հայտնի Հեքիմյանի եկեղեցին, որը Սուրբ Ծննդի եւ Զատկի տոներին անհնար էլ լինում մտնել:

Դիմացի ուռենուց աղջիկները պսակներ էին հյուսում Ծաղկազարդին, ծերերը նստում պատի տակ նստարաններին, բակի ֆուտբոլից քրտնած երեխաները գալիս են ջուր խմում խաչքարի ցայտաղբյուրից, մեկը գործի գնալիս մոմ է վառում առավոտյան, մի զինվորական մտնում, գլխարկը հանում ու լուռ կանգնում է խորանի առաջ, կանայք գլխաշոր են քաշում, լումաները զրնգում են գանձարանում, սարկավագները փոխվում են ժամերգության համար, Տեր Մինասը ափով կրծքի խաչը պահած մկրտության է մտնում իր առույգ քայլվածքով, մոմավաճառը դիտում է տեսարանը փոքր պատունահից…

Օրեր առաջ Օպերայի հրապարակում նստած, մեկը տոպրակներով նստում է հենց կողքս:

— Բարեւ Ձեզ, Տեր Մինաս, – ասում եմ ես:

— Օ, բարեւ, – պատասխանում է Սուրբ Հակոբ եկեղեցու քահանան:

— Անունդ չհիշեցի, – ավելացնում է նա:

Վայրկյանների մեջ ես ինձ բռնում եմ այն մտքի վրա, որ ես էլ եմ շատերի անունները մոռացել, արդարացնում ինձ, որ Ֆեյսբուքն է մեղավոր, որ չեմ կարող բոլորին հիշել, որ մարդիկ սոցցանցերում այլ տեսք ունեն, իրականում` այլ:

Մի օր մեկը մեքենան կանգնեցրել բարեւել էր, ես էլ ձեւ եմ արել, իբր հիշում եմ, հարցնում եմ՝ գործերն ինչպես են, տեղավորվե՞լ, տուն գտե՞լ է, երկխոսությունը շարունակում, հաջող ենք անում` բաժանվում, երկու օր հետո եմ տեղը բերել, թե ով էր…  Հետո, երբ ուրիշ արցախցիների մոտ էլ եմ սկսել նկատել այս «դիագնոզը» (Պարույր, հո՞ւնց ըս, – Երեւանում հարցրել էր ինձ ղարաբաղցի մի տաքսիստ), հասկացել եմ, որ Ղարաբաղը ֆիզիկապես կորցնելուց հետո, նրա նախկին բնակիչներն էլ են կորցնում, մոռանում իրար: Արդեն ոչ մեկը ոչ մեկի տեղը չգիտի: Թվում է թե ինտերնետում գոնե կարող ենք միասին լինել, բայց ես նաեւ այնտեղ «չեմ տեսնում» ղարաբաղցիներին:

— Տե՛ր Մինաս, քիչ առաջ ձեզանից էինք խոսում եւ ահա դուք, – անակնկալի եկած ասում են երկու ստեփանակերտցիներ, – քիչ առաջ ձեզանից էինք խոսում, ու դուք այստեղ նստած եք, – իրար վկայակոչելով ասում են ստեփանակերտցիները, որ հենց նոր մոտեցան:
Ես նրանց թողնում ու իմ ավստրալացի հյուրի հետ հեռանում եմ:

Արցախցիներին Հայաստանում տարբեր տեղեր հանդիպելով, տարօրինակ մի զգացում է պատում հաճախ. որքա՞ն չեն սազում այս մարդիկ այս տարածքին: Ասենք մի աղջկա, ում չես ճանաչում, բայց ամեն օր տեսնում էիր, գիտես, որ Կոլցեվոյի գեղեցկության սրահի վարսահարդարն է, հիմա Գազանանոցի ճանապարհին կանգառում տրանսպորտի է սպասում: Չէ էլի չէ, մարդիկ կան, ում հենց Հեքիմյան, Կոլցիվոյ, Պիտաչոկ, ստոկվարտիրնի, Պալիտի դիմաց կանգնած, ԿԳԲ-ի պարկում կամ եկեղեցում պետք է տեսնել, բայց ոչ Օպերա, Կոմիտաս ու Երրորդ մաս:

«Բրատ, երեսուն տարեկան եմ, կյանքումս Երեւան գնացած չկամ», – ասում էր մի ստեփանակերտցի: Տատս էլ, ով ամբողջ կյանքը գյուղում է ապրել, Ստեփանակերտի մեր տան պատուհանից նայելով ասում էր. «դե սա ի՞նչ է, Հաթերքը սրա տաս չափ կա…»:

Տեր Մինասի հետ մի օր ուխտագնացության էինք գնացել Ղայբալուշենի եկեղեցի, ձորով բարձրացել Շուշի, ճանապարհին եղնիկ տեսել: Դա այն նույն ձորն է, որտեղ սպանվեցին ոստիկանները: Մեկօրյա պատերազմի ժամանակ Ստեփանակերտի գերեզմանատնից տեսնում էի ադրբեջանական հրետանու հեղեղը, որ թափվում էի տեղանքում, նկարում հեռախոսով` թաքնվելով գերեզմանաքարերի եւ կիպարիսների հետեւում: Տեսանյութը հրապարակել էր Sky News-ը:

Երեսուն տարի անց նորից նույն ձայները նույն տեղում: Վստահեցնում եմ, հրետանու ձայնն ավելի սարսափեցնող է, քան նրա բեկորները: Օդային տագնապից ավելի էս շփոթվում, քան կործանիչից:

Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ժամանակ «գրադը» տապալել էր Ստեփանակերտի մեր հնգհարկի մի մասը: Լավ հիշում եմ փռված նաստիլների ու Սեգո ձյաձայի ճմրթված կանաչ ժիգուլին բակում, թե ինչպես են նկուղի մարդիկ գազից խեղդվելուց փրկվել: Դե գիտեք, կարկուտը թակած տեղն է թակում: 2020 ժամանակ, ավիառումբի ալիքից ու ֆիզիկայի օրենքներով շենքի աղյուսները դուրս են շպրվել՝ նույն աղյուսները, որոնցով վերանորոգել էին առաջին պատերազմից հետո:

Դրանից առաջ էլ, հենց 2020 պատերազմի առաջին օրը` սեպտեմբերի 27-ին «սմերչի» գնդակներն են փշրել պատուհանները:

Այնքան, որ մինչեւ 2023-ը շենքն էլ չդիմացավ ու ասաց՝ բոլ ա, էլ չեմ դիմանում, գնացեք… Մենք էլ գնացինք:

Հույս ունեմ, թատրոնի շենքը, եկեղեցին կդիմանան:

Մարութ Վանյան