Բարբառ եւ ինքնություն․ Ղարաբաղի բարբառի պահպանման խնդիրներն ու հեռանկարները

Բռնի տեղահանումից հետո արցախահայերի համար նոր իրականության մեջ ինքնության գիտակցումը և պահպանումը անմիջականորեն կապվում են բարբառով խոսելու հետ։ Օրերս «Ստեփանակերտ» մեդիա-ակումբի նախաձեռնած քննարկման թեման հենց սա էր, իսկ նպատակը համակողմանի լսումների միջոցով առաջնահերթությունների փաթեթ մշակելն ու պատկան մարմիններին և շահագրգիռ կազմակերպություններին հասցեագրելն էր: Միջոցառմանը հրավիրված էին բարբառագետներ, մշակութային գործիչներ, արցախյան բարբառով կոնտենտ ստեղծողներ։

Բռնի տեղահանությունից հետո բարբառի պահպանության հարցը հստակ իմաստ ստացավ․ հանրային վայրերում մարդիկ սկսեցին առավել հաճախ խոսել Արցախի բարբառով, իսկ սոցցանցերում նկատելի աճ գրանցվեց բարբառային գրառումների: Այդ հանձնառությամբ նաև թվային մեդիան որոշակի պատասխանատվություն ստանձնեց բարբառով կոնտենտների ստեղծման և տարածման ուղղությամբ։

Մյուս կողմից էլ առկա է ցեղասպանություն վերապրածների, տեղահանությունների ենթարկված մարդկանց՝ նոր միջավայրին ինտեգրվելու խնդիրը, երբ մարդը մշտապես ձգտում է փոխել իր նախկին սովորույթները (այդ թվում՝ լեզվական) այլ ինքնություն գտնելու և գոյատևելու համար։ Որպես օրինակ՝ հիշենք, երբ մայրենի լեզվի պատճառով «գյավուր» չընկալվելու համար Թուրքիայում շատ ազգություններ իրենց երեխաների ներկայությամբ պարզապես դադարել են տանը հաղորդակցվել հարազատ լեզուներով։ Իհարկե, Արցախի բարբառի դեպքում իրավիճակը միանգամայն այլ է, բայց նաև այստեղ կան լուրջ խնդիրներ: Բարբառի կենսունակությունը պայմանավորող նոր միջավայրում արցախցիները բախվում են շատ ավելի մեղմ, բայց բարբառի համար ոչ պակաս կործանարար խնդիրների։ Ֆիզիկական տարածքի բացակայության և բարբառի բանավոր խոսքի միջոց լինելու հետևանքով լեզուն աստիճանաբար դուրս է մղվում գործածությունից։

Այն, որ Ղարաբաղի բարբառի պահպանության հարցում բոլորն անելիք ունեն, անժխտելի է, բայց և քննարկման մասնակիցներից Արցախի պետական համալսարանի նախկին պրոռեկտոր Վիտյա Յարամիշյանի կարծիքով՝ բարբառի աջակցմանն ուղղված ցանկացած ջանք չպիտի տանի արցախցիների ինքնամեկուսացմանը։ Ստեղծվող իրողությունը հետաքրքիր պետք է դարձնել նաև ոչ արցախյան լսարանի համար՝ այլ բարբառների աջակցությամբ, արդի կարիքներին համապատասխանող բովանդակություն ստեղծելով։

Ղարաբաղի բարբառն ամենակենսունակներից է և ունի նաև բարձր գիտական արժեք՝ համեմատական, ընդհանուր լեզվաբանության ուսումնասիրման տեսանկյունից։ Քննարկման բանախոսներից Արցախի պետական համալսարանի նախկին ռեկտոր, բարբառագետ Արմեն Սարգսյանը պատահական չի համարում հայ և համաշխարհային խոշոր լեզվաբանների ցուցաբերած մեծ հետաքրքրությունը և կատարված գիտական ուսումնասիրությունները Ղարաբաղի բարբառի մասին։

Արմեն Սարգսյանը «Ղարաբաղի բարբառի բառարան»-ի հեղինակն է (բառարանում ընդգրկված է շուրջ 40.000 բառ): Ըստ լեզվաբանի՝  ամեն օր էլ կարելի է լսել բառեր, որ դեռևս հավաքագրման և ուսումնասիրման կարիք ունեն։ Գրքի նոր մշակման համար հավաքագրված շուրջ 300 բարբառային բառերն ու արտահայտությունները, ցավոք, հնարավոր չեղավ հասցնել Հայաստան:

Նկատի ունենալով հնչերանգով պայմանավորված բառիմաստային տարաբնույթ դրսևորումներ՝ բարբառագետը կարևորեց սոցցանցերում գրառումներ կատարելիս կամ բանահավաքչությունների ժամանակ պահպանել բարբառի տառադարձման կանոնները։ Սա հնարավորություն կտա մի քանի տասնամյակ հետո լեզվաբաններին և հետաքրքրված մտածողներին խուսափել տարընթերցումներից, մի քանի անգամ հեշտացնելով, շատ դեպքերում՝ ուղղակի հնարավոր դարձնելով նրանց գործը։

«ՓոդՔԱԹ» հաղորդաշարի հեղինակ Տաթևիկ Խաչատրյանը խոսեց տառադարձման համար տեխնիկական անհարմարությունների և առավել հաջողված համակարգի ներդրման անհրաժեշտության մասին։

Այսօր արցախցիների բարբառը կտրված է իր բնական, սնուցող միջավայրից, փաստացի չկա ընդհանրական համայնքային միավոր, որտեղ կարելի է հաղորդակցվել և կենսունակ դարձնել լեզուն։ Այդ ամենը հնարավոր է  միայն ընտանիքներում, սակայն որքանով է այն մեր երեխաներինը և նրանց երեխաներինը լինելու՝ այլ հարց է։ Նախորդ դարաշրջաններում եթե դա երկարաժամկետ առումով հնարավոր էր, ապա այսօրվա տեխնոլոգիական զարգացումները, նոր բառերը, որոնց համարժեք միավորները բարբառը չի հասցնում ստեղծել, գրական լեզվի անընդհատ ազդեցությունը, մեզ ահազանգում է․ բարբառի պահպանության հարցում հույս դնել միայն երեխաների կողմից բարբառի օգտագործման և տարածման վրա՝ պետք չէ, այն չափազանց ծանր բեռ է նրանց ուսերին։

«Լեզուն առավել համակարգված ջանքեր է պահանջում, բավարար ռեսուրսների ապահովվածություն»,- քննարկման ժամանակ ընդգծել է «Ղարաբաղա Լյուզուն» ֆեյսբուքյան էջի հեղինակ Սեյրան Մայիլյանը: Նրա կարծիքով՝ եթե ոչ պետության գործուն մասնակցությամբ, ապա գոնե մշակութային հիմնադրամների, մշակութային պահպանությամբ հետաքրքրված ֆոնդերի ու ՀԿ-ների ներդրմամբ է պետք հոգածություն դրսևորել ոչ նյութական մշակութային ժառանգության նկատմամբ։

Արցախի բարբառը նաև նոր լեզվամտածողություն է ստեղծում, օրինակ՝ ռեփ երաժշտության մեջ։ Ժամանակակից տեխնիկական առաջընթացը գուցե չի հասցնում բարբառային համարժեք միավորներ ստեղծել, սակայն ի հայտ եկող նոր մշակութային երևույթների մեջ բարբառը դեռ իր կենսունակությունը շարունակաբար բացահայտում է։ Վերջերս լայն տարածում են ստանում բարբառով տարբեր երաժշտաոճերի ստեղծագործությունները, որոնք դուրս են գալիս բարբառակիրների նեղ շրջանակից և առավել լայն շրջանակների մեջ մտնում՝ կատարելով մետա-շարադրանքի գործառույթ։ Բարբառի խաղացվածությունն իր հաստատուն տեղն ունի նաև բեմադրվող թատերական ներկայացումների հաջողված և հետաքրքրական լինելու մեջ՝ ոչ լեզվակիրների շրջանում։

Քննարկման մասնակիցների կարծիքով՝ այս լավատեսությունն, ինչ խոսք, պետք է պահպանել, բայցև պետք չէ բարբառի վրա ավելի մեծ բեռ դնել, քան այն կարող է կրել։ Բարբառին գրական լեզվի հանձնառություններ վերագրելը ոչ միայն մեծ զգուշավորություն է պահանջում, այլև գրեթե անհնար է։ Բարբառի պահպանմամբ հետաքրքրված ու այդ ուղղությամբ աշխատողների ջանքերի հիմնական իմաստը վավերագրումն է, ու այն պետք է անել հայեցակարգային և ուղղորդված։

Նարինե ԲԱԼԱՅԱՆ