Բռնի տեղահանումից հետո արցախահայերի համար նոր իրականության մեջ ինքնության գիտակցումը և պահպանումը անմիջականորեն կապվում են բարբառով խոսելու հետ։ Օրերս «Ստեփանակերտ» մեդիա-ակումբի նախաձեռնած քննարկման թեման հենց սա էր, իսկ նպատակը համակողմանի լսումների միջոցով առաջնահերթությունների փաթեթ մշակելն ու պատկան մարմիններին և շահագրգիռ կազմակերպություններին հասցեագրելն էր: Միջոցառմանը հրավիրված էին բարբառագետներ, մշակութային գործիչներ, արցախյան բարբառով կոնտենտ ստեղծողներ։

Բռնի տեղահանությունից հետո բարբառի պահպանության հարցը հստակ իմաստ ստացավ․ հանրային վայրերում մարդիկ սկսեցին առավել հաճախ խոսել Արցախի բարբառով, իսկ սոցցանցերում նկատելի աճ գրանցվեց բարբառային գրառումների: Այդ հանձնառությամբ նաև թվային մեդիան որոշակի պատասխանատվություն ստանձնեց բարբառով կոնտենտների ստեղծման և տարածման ուղղությամբ։

Մյուս կողմից էլ առկա է ցեղասպանություն վերապրածների, տեղահանությունների ենթարկված մարդկանց՝ նոր միջավայրին ինտեգրվելու խնդիրը, երբ մարդը մշտապես ձգտում է փոխել իր նախկին սովորույթները (այդ թվում՝ լեզվական) այլ ինքնություն գտնելու և գոյատևելու համար։ Որպես օրինակ՝ հիշենք, երբ մայրենի լեզվի պատճառով «գյավուր» չընկալվելու համար Թուրքիայում շատ ազգություններ իրենց երեխաների ներկայությամբ պարզապես դադարել են տանը հաղորդակցվել հարազատ լեզուներով։ Իհարկե, Արցախի բարբառի դեպքում իրավիճակը միանգամայն այլ է, բայց նաև այստեղ կան լուրջ խնդիրներ: Բարբառի կենսունակությունը պայմանավորող նոր միջավայրում արցախցիները բախվում են շատ ավելի մեղմ, բայց բարբառի համար ոչ պակաս կործանարար խնդիրների։ Ֆիզիկական տարածքի բացակայության և բարբառի բանավոր խոսքի միջոց լինելու հետևանքով լեզուն աստիճանաբար դուրս է մղվում գործածությունից։

Այն, որ Ղարաբաղի բարբառի պահպանության հարցում բոլորն անելիք ունեն, անժխտելի է, բայց և քննարկման մասնակիցներից Արցախի պետական համալսարանի նախկին պրոռեկտոր Վիտյա Յարամիշյանի կարծիքով՝ բարբառի աջակցմանն ուղղված ցանկացած ջանք չպիտի տանի արցախցիների ինքնամեկուսացմանը։ Ստեղծվող իրողությունը հետաքրքիր պետք է դարձնել նաև ոչ արցախյան լսարանի համար՝ այլ բարբառների աջակցությամբ, արդի կարիքներին համապատասխանող բովանդակություն ստեղծելով։

Ղարաբաղի բարբառն ամենակենսունակներից է և ունի նաև բարձր գիտական արժեք՝ համեմատական, ընդհանուր լեզվաբանության ուսումնասիրման տեսանկյունից։ Քննարկման բանախոսներից Արցախի պետական համալսարանի նախկին ռեկտոր, բարբառագետ Արմեն Սարգսյանը պատահական չի համարում հայ և համաշխարհային խոշոր լեզվաբանների ցուցաբերած մեծ հետաքրքրությունը և կատարված գիտական ուսումնասիրությունները Ղարաբաղի բարբառի մասին։

Արմեն Սարգսյանը «Ղարաբաղի բարբառի բառարան»-ի հեղինակն է (բառարանում ընդգրկված է շուրջ 40.000 բառ): Ըստ լեզվաբանի՝  ամեն օր էլ կարելի է լսել բառեր, որ դեռևս հավաքագրման և ուսումնասիրման կարիք ունեն։ Գրքի նոր մշակման համար հավաքագրված շուրջ 300 բարբառային բառերն ու արտահայտությունները, ցավոք, հնարավոր չեղավ հասցնել Հայաստան:

Նկատի ունենալով հնչերանգով պայմանավորված բառիմաստային տարաբնույթ դրսևորումներ՝ բարբառագետը կարևորեց սոցցանցերում գրառումներ կատարելիս կամ բանահավաքչությունների ժամանակ պահպանել բարբառի տառադարձման կանոնները։ Սա հնարավորություն կտա մի քանի տասնամյակ հետո լեզվաբաններին և հետաքրքրված մտածողներին խուսափել տարընթերցումներից, մի քանի անգամ հեշտացնելով, շատ դեպքերում՝ ուղղակի հնարավոր դարձնելով նրանց գործը։

«ՓոդՔԱԹ» հաղորդաշարի հեղինակ Տաթևիկ Խաչատրյանը խոսեց տառադարձման համար տեխնիկական անհարմարությունների և առավել հաջողված համակարգի ներդրման անհրաժեշտության մասին։

Այսօր արցախցիների բարբառը կտրված է իր բնական, սնուցող միջավայրից, փաստացի չկա ընդհանրական համայնքային միավոր, որտեղ կարելի է հաղորդակցվել և կենսունակ դարձնել լեզուն։ Այդ ամենը հնարավոր է  միայն ընտանիքներում, սակայն որքանով է այն մեր երեխաներինը և նրանց երեխաներինը լինելու՝ այլ հարց է։ Նախորդ դարաշրջաններում եթե դա երկարաժամկետ առումով հնարավոր էր, ապա այսօրվա տեխնոլոգիական զարգացումները, նոր բառերը, որոնց համարժեք միավորները բարբառը չի հասցնում ստեղծել, գրական լեզվի անընդհատ ազդեցությունը, մեզ ահազանգում է․ բարբառի պահպանության հարցում հույս դնել միայն երեխաների կողմից բարբառի օգտագործման և տարածման վրա՝ պետք չէ, այն չափազանց ծանր բեռ է նրանց ուսերին։

«Լեզուն առավել համակարգված ջանքեր է պահանջում, բավարար ռեսուրսների ապահովվածություն»,- քննարկման ժամանակ ընդգծել է «Ղարաբաղա Լյուզուն» ֆեյսբուքյան էջի հեղինակ Սեյրան Մայիլյանը: Նրա կարծիքով՝ եթե ոչ պետության գործուն մասնակցությամբ, ապա գոնե մշակութային հիմնադրամների, մշակութային պահպանությամբ հետաքրքրված ֆոնդերի ու ՀԿ-ների ներդրմամբ է պետք հոգածություն դրսևորել ոչ նյութական մշակութային ժառանգության նկատմամբ։

Արցախի բարբառը նաև նոր լեզվամտածողություն է ստեղծում, օրինակ՝ ռեփ երաժշտության մեջ։ Ժամանակակից տեխնիկական առաջընթացը գուցե չի հասցնում բարբառային համարժեք միավորներ ստեղծել, սակայն ի հայտ եկող նոր մշակութային երևույթների մեջ բարբառը դեռ իր կենսունակությունը շարունակաբար բացահայտում է։ Վերջերս լայն տարածում են ստանում բարբառով տարբեր երաժշտաոճերի ստեղծագործությունները, որոնք դուրս են գալիս բարբառակիրների նեղ շրջանակից և առավել լայն շրջանակների մեջ մտնում՝ կատարելով մետա-շարադրանքի գործառույթ։ Բարբառի խաղացվածությունն իր հաստատուն տեղն ունի նաև բեմադրվող թատերական ներկայացումների հաջողված և հետաքրքրական լինելու մեջ՝ ոչ լեզվակիրների շրջանում։

Քննարկման մասնակիցների կարծիքով՝ այս լավատեսությունն, ինչ խոսք, պետք է պահպանել, բայցև պետք չէ բարբառի վրա ավելի մեծ բեռ դնել, քան այն կարող է կրել։ Բարբառին գրական լեզվի հանձնառություններ վերագրելը ոչ միայն մեծ զգուշավորություն է պահանջում, այլև գրեթե անհնար է։ Բարբառի պահպանմամբ հետաքրքրված ու այդ ուղղությամբ աշխատողների ջանքերի հիմնական իմաստը վավերագրումն է, ու այն պետք է անել հայեցակարգային և ուղղորդված։

Նարինե ԲԱԼԱՅԱՆ

Step1.am-ի զրուցակիցն է Արցախի Հանրապետության Ազգային ժողովի պատգամավոր Դավիթ Գալստյանը։

-Պարո՛ն Գալստյան, Արցախի Ազգային ժողովն ի՞նչ գործունեություն է ծավալում այսօր, գործո՞ւմ է, պատասխանատվություն զգո՞ւմ է արցախցիների նկատմամբ։

-Իհարկե՛, Արցախի Ազգային ժողովը գործում է՝ համաձայն Արցախի Հանրապետության Սահմանադրության։ Արցախի Ազգային ժողովը գործում է՝ անկախ ՀՀ իշխանությունների կողմից իրականացվող ոտնձգությունների։ Արցախի պատգամավորները, ինչպես նաեւ ողջ հայ ազգը չպետք է թույլ տան օրվա իշխանություններին՝ հայկական երկրորդ հանրապետության օրենսդիր կամ գործադիր իշխանության, նախագահի նկատմամբ իրականացնել այն ոտնձգությունները, որոնք մենք տեսանք հունիսի 21-ին։

Մենք տարբեր հարցերի շուրջ քննարկումներ ենք ծավալում, հանդես ենք գալիս թե՛ օրենքների փոփոխությամբ, թե՛ հայտարարություններով։ Օրինակ կարող եմ բերել վերջերս կենսաթոշակային կուտակային համակարգի վերաբերյալ կատարված օրենսդրական փոփոխությունը, որը Հայաստանի այսօրվա իշխանությունները փորձում են անտեսել՝ դրանով ոտնահարելով հենց ՀՀ Սահմանադրությունը։ Բոլորս գիտենք, որ Արցախում կուտակային կենսաթոշակների մասին օրենքը փոփոփոխության է ենթարկվել եւ թույլ է տալիս, որ մարդիկ ժամկետից շուտ ստանան այդ գումարները։ Խոսքն ավելի քան 34 հազար շահառուի եւ մոտ 17 մլրդ դրամի մասին է։ Բայց ՀՀ օրվա իշխանությունները փորձում են այդ գումարները չտրամադրել արցախցիներին, այն դեպքում, երբ բոլորս գիտենք, թե արցախահայությունն  այսօր սոցիալական ինչ վիճակում է գտնվում։ Յուրաքանչյուր ընտանիք ունի այդ գումարների կարիքը։

–Այսինքն՝ Հայաստանի իշխանություններն արցախցիներին չեն ճանաչում որպես ՀՀ քաղաքացի, բայց իրենց իրավունք են վերապահում տնօրինել արցախցիների կենսաթոշակային գումարները եւ դրանք տեղափոխում են հայաստանյան ֆոնդեր։ Սա ինչպե՞ս եք գնահատում։

-Սա խոսում է այն մասին, որ այդ մարդիկ անօրինական գործողությունները շարունակում են։ Որեւէ օրենսդրությամբ չեն կարող արցախցիների գումարներն առանց արցախցիների համաձայնության որեւէ տեղ փոխանցել։ Եվ հակասահմանադրական օրենսդրական փոփոխություններ են արել, իրենց քայլը հակասահմանադրական է։ ՀՀ կառավարության այդ օրենքը չի կարող փոխարինել այն օրենքին, որի համաձայն մենք վճարել ենք եւ իրավունք ունենք հետ ստանալ մեր գումարները։ Դա մարդու իրավունքների ոտնահարում է։

-Բացի սոցիալական եւ ֆինանսական հարցերից, Արցախի ԱԺ-ն այլ հարցերի շուրջ քննարկումներ անո՞ւմ է, օրինակ՝ արցախցիների հավաքական իրավունքի, Արցախի կարգավիճակի շուրջ քաղաքական քննարկումներ կա՞ն։

– Այսօր Արցախի Ազգային ժողովի խմբակցությունները հայտարարությամբ են հանդես եկել՝ գնահատական տալով հունիսի 21-ին ՀՀ-ում Արցախի Հանրապետության մշտական ներկայացուցչության տարածքում տեղի ունեցած միջադեպին։

-Արցախցիների խնդիրները գույքագրո՞ւմ եք, մտադի՞ր եք ներկայացնել միջազգային կառույցներին։

-Այդ աշխատանքը շարունակական է։ Իզուր չէ, որ Ազգային ժողովի կողմից ստեղծվել է հանձնախումբ, որն արցախցիների խնդիրները ներկայացնում է միջազգային հարթակներում։ Բոլորդ տեղյակ եք այդ հանձնախմբի մասին, որը ղեկավարում է Վարդան Օսկանյանը։ Արցախի Ազգային ժողովի պատգամավորների հետ պարբերաբար քննարկվում է, թե ինչ քայլեր պետք է արվեն։ Եվ այդ ամենը խոսում է այն մասին, որ, այո՛, Արցախի Ազգային ժողովը կա, շարունակում է իր գործունեությունը։ Ճիշտ է, հասարակական հիմունքներով ենք գործում, բայց ժողովրդից ստացած վստահությունը մենք չենք կարող շրջանցել։ Այն գործողությունները, որոնք կատարվում են Ազգային ժողովի կողմից, ուղղված են հենց Արցախից բռնի տեղահանված մեր հայրենակիցների բարեկեցությանը, Արցախի հարցը արթուն պահելուն։ Այդ իշխանությունները հավերժ չեն, գալու է ժամանակ, որ մենք ունենալու ենք այնպիսի իշխանություն, որն Արցախը գնահատելու է որպես արժեք, այլ ոչ թե որպես բեռ։

-Ձեզ ի՞նչ խնդիրներով են հիմնականում դիմում արցախցիները։

-Տարբեր խնդիրներով դիմում են։ Այսօր նաեւ հարցնում են՝ ընդունե՞լ Հայաստանի քաղաքացիություն, թե՞ ոչ։ Ինչ-որ տեղ մեղադրական հարցեր են հնչում նաեւ մեր հասցեին, թե ինչո՞ւ չենք բարձրաձայնում, ինչո՞ւ չենք դժգոհում այս իշխանության դեմ, որոնք այնպիսի սոցիալական ծրագրեր են իրականացնում, որոնք միտված չեն մեր բարեկեցությանը։ Հակառակը, այդ ծրագրերը արտագաղթի ծրագրեր են։ Ես կարծում եմ՝ ժամանակը գալու է, այդ բոլոր հարցերը բարձրաձայնվելու են, եւ այս իշխանություններն իրենց ոչ հայանպաստ քայլերի համար օրենքի ամբողջ խստությամբ պատասխանատվության են ենթարկվելու։

-Դուք ի՞նչ եք խորհուրդ տալիս արցախցիներին՝ բնակապահովման ծրագրից օգտվելու համար արժե՞ ՀՀ քաղաքացիութուն ձեռք բերել, թե՞ ոչ։

-Ես անձամբ ՀՀ քաղաքացիություն չեմ ստացել։ Մենք ի սկզբանե ունենք ՀՀ անձնագրեր, եւ սրանք արհեստական խնդիրներ ու խոչընդոտներ են, որոնք ստեղծվում են այս իշխանությունների կողմից։ Յուրաքնաչյուրն ինքը պետք է որոշում կայացնի։ Եթե մարդիկ այսօր սոցիալական խնդիրների են առնչվում, երբ պարտադրում են քաղաքացիություն ստանալ, որպեսզի աշխատանքի ընդունվեն, դա այլ հարց է, անհատական որոշումներ պետք է կայացվեն։

Ռոզա Հովհաննիսյան

«Թիին ՈՀԴ (1224) էր, ես Սակռ, որդի Վախթանգա, եղբայր Հասանա շինեցի զեկեղեցիս եւ ե/տու զորդի իմ զԳրիգորս սպասավոր, ու զիմ արկ/ած այգին ի ճաք իւր կատ/ապանովն իմ հոգոյս։ Ո/վ զայն խափանէ  Յայ ի հաիրէ եւ յորդո  եւ ի Սուրբ հոգ/ոյն եւ ։ՅԺԸ։  (318 ) Հայրապետ/այն անիծեալ եղիցի  եւ իմ յանցանացն պարտա/կան․ որ ի տարումն ։Լ։ (30 ) Աւ/րեն ժամո պարտակա/ն եղիցի առ ԱԾ․ Ամէն»։

16 տողից բաղկացած սույն արձանագրությունը կրող քարը գտնվում է Մարտակերտի շրջանի Վաղուհաս գյուղից մոտ 2.5 կմ հարավ-արեւմուտք՝ խոր անտառի մեջ գտնվող Կարմիր վանքի մուտքի մոտ։ Սկզբնապես այն գտնվում էր եկեղեցու հյուսիսային պատի արևելյան կողմում, սակայն հիմա ընկած է։ Արձանագրության համաձայն՝ Վախթանգի որդի Սակռն է կառուցել եկեղեցին 1224 թվականին։ Հայտնի է, որ Արցախի Վերին Խաչենի ճյուղը կոչվում էր Սակռյանց, որը Ներքին Խաչենի ճյուղից հատվածվել է Սակռ նախնուց: Վերջինիս ժառանգորդներից էր Ծարի իշխանազուն Վախտանգը, որն ըստ պատմական աղբյուրների ունեցել է երեք որդի՝ Հասան, Հովհաննես եւ Սակռ։ Նրանց մասին տեղեկություններ են պահպանվել ոչ միայն Կարմիր վանքի, այլև Խաթրավանքի վիմական արձանագրություններում, ինչպես նաեւ` «Հին Վաղուհաս» գյուղատեղիի մի խաչքարի վրա: Հասանը Ծարի կամ Ներքին Խաչենի գահերեց իշխանն էր, Դոփի ամուսինը։

Վանական համալիրը բաղկացած է եկեղեցուց, նրան արեւմուտքից կից գավթից, մատուռից, այլեւայլ ներկայումս ավերակված շինություններից, ինչպես նաեւ արձանագիր ու անարձանագիր խաչքարերից ու տապանաքարերից:

Վախթանգի որդի Սակռի տապանաքարն այսօր գտնվում է եկեղեցու գավթում՝ տեղաշարժված, որի վրա կարդում ենք․ «Այս է հանգիստ բարէպաշտ պատրոնին Սակռի զոր տացե ՔՍ սմայ զարքաութ երկնից․ Ամէն»։

Նույն Կարմիր վանքի հարավային պատի վրայի 1259 թ. արձանագրության մեջ հիշատակվում է նաեւ Սակռի որդի Տեր Գրիգորիսը, ով 1224թ. արձանագրության մեջ հանդես էր գալիս որպես վանքի սպասավոր, իսկ 1281 թ. մեկ այլ արձանագրության մեջ՝ որպես վանքի եկեղեցու վերաշինող. Ես Գրիգորիս, որդի Սակռի, վերստին շինեցի զեկեղեցիս ի թուիս ։ ՉԼ։ (1281թ.):

Վանական համալիրի բազմաթիվ  արձանագրությունները գրեթե բոլորն ընթերցված ու հրապարակված են։

Լուսանկարներից պարզ երևում է, որ արձանագրություններն առնվազը վերջին 30 տարում չեն գրվել ու ոչ էլ մշակված են քացախաջրերով ու քիմիական տարատեսակ նյութերով, ինչպես որ ներկայացնում են հարևան երկրի գիտունիկները։

Հիմա մի հռետորական հարց․ Վաղուհասը համարվու՞մ է հայ իշխանի տարածք և արդյո՞ք այս արձանագիր քար-փաստը կարելի է համարել կադաստրի «թուղթ», թե՞ միևնույն է Արցախը Ադրբեջան է։

Արմինե Հայրապետյան