Ստեփանակերտի թատրոնն ու Մարիաննան․ պատմությունը չի ավարտվում

Ստեփանակերտի դրամատիկական թատրոնը խորհրդային ժամանակաշրջանում կարևոր դեր ուներ հայապահպանության գործում։ Այն մշակութային կենտրոն էր ոչ միայն Արցախի հայերի, այլև ամբողջ ադրբեջանական ԽՍՀ-ի տարածքում ապրող հայերի համար։ Այստեղ մարդիկ կարող էին լսել հայերեն ու դիտել հայկական ներկայացումներ։

Թատրոնի շենքը, անցնելով մի քանի պատերազմներ, երբեք չէր վնասվել ռումբերից։ Արցախյան շարժման ժամանակ այն նաև բազմաթիվ փախստականների օթևան էր։ Սակայն այն վնասվել է ժամանակի ընթացքում, և վերջին տարիներին այնտեղ աշխատելն անհնար էր դարձել։ Վերանորոգման համար անհրաժեշտ գումարները շատ մեծ էին։ 2018 թվականին Արցախի Մշակույթի, երիտասարդության հարցերի և զբոսաշրջության նախարարությունը դրամահավաքի ծրագիր էր մշակում թատրոնի վերականգնման համար, և աշխատանքները գրեթե սկսվել էին։ Սակայն Արցախի կառավարության կազմի փոփոխությունների պատճառով ծրագիրը մնաց անավարտ։

Այնուամենայնիվ, թատրոնի անձնակազմը շարունակում էր աշխատել Ստեփանակերտի երիտասարդական պալատում։ Նրանք բախվում էին մի շարք մարտահրավերների՝ շենքի անբավարար պայմանները, աշխատավարձերի ցածր լինելը և այլն։ Բայց նվիրյալ մարդիկ, որոնք դժվար իրավիճակներում էլ շարունակում էին լինել ուժեղ ու մշակութային կենտրոն հանդիսանալ արցախցիների համար, երբեք չեն դադարեցրել իրենց գործունեությունը։

Հետո եղավ 2020 թվականի պատերազմը։

«Երբ մենք 2020-ի պատերազմից հետո վերադարձանք Արցախ, ես պատկերացնում էի, որ կարող ենք կանգնել այն նույն խնդրի առջև, ինչ 90-ականներին։ Այդ ժամանակ թատրոնը հայ էության կրողն էր։ Մեր դերասանների մի մասը խրամատներում զենքով էր կռվում, իսկ մյուս մասը՝ թուղթն ու գրիչը ձեռքին, բանաստեղծություններ էին կարդում։ Նրանց պայքարը մտավոր էր, որպեսզի մարդիկ հասկանան և հիշեն, թե ինչի համար են կռվում, ինչի համար արժե կյանքը տալ, ինչի դեմ ենք մենք ընդդիմացել։ Ես պատկերացնում էի, որ կարող ենք հայտնվել նույն իրավիճակում՝ չկարողանալով հայ գիրը կարդալ, պատմությունը ուսումնասիրել»,- պատմում է թատրոնի դերասան և ադմինիստրատոր Մարիաննա Գրիգորյանը։

Պատերազմից հետո ամբողջ Արցախը սգում էր։ Սգում էր նաև թատրոնը, բայց յուրովի։ Այդ ժամանակ բոլոր արցախցիները, երևի, հիշում են «Լուսաբացից առաջ» ներկայացումը, որը վավերագիր ներկայացում էր Աշանի հերոս Արտուր Ավագյանի մասին՝ գրված նրա դստեր, արցախյան տաղանդաշատ գրող Հերմինե Ավագյանի կողմից։ Չկար այդպիսի մարդ, որ այդ ներկայացումից դուրս գար չհուզված։ Կարծես, այն հիշեցում էր, թե ինչպես է ամեն ինչ սկսվել և ինչու։ Շատերը հիշում են այն դրվագը, երբ Արտուրը, դպրոցի պատին տեսնելով Ադրբեջանի քարտեզը, վրան գրում է՝ «սուտ է»…

Նույնիսկ համավարակի ժամանակ, երբ արգելված էր աշխատանքի գնալ, նրանք աշխատում էին տեսահոլովակներ նկարել և օնլայն ներկայացումներ անել։ Ու նույնը արել են պատերազմից հետո։ Առաջին ներկայացումը եղել է «Ավան ծաղիկը», որը նրանք պլանավորել էին հենց 2020 թվականի դեկտեմբերին ներկայացնել հանրությանը, քանի որ համարում էին, որ երեխաները մեղավոր չեն, նրանց մանկություն է պետք, բայց հետո որոշեցին մի քանի ամիս սպասել ու  նոր տարվա համար նախատեսված ներկայացումը խաղացին գարնանը։

«Պատերազմի ժամանակ, ինչպես բազմաթիվ մարդկանց մոտ, այնպես էլ ինձ մոտ հարց առաջացավ՝ ի՞նչ կարող եմ ես անել։ Անկախ ամեն ինչից, հասկանում ես, որ իրականությունն այն է, ինչ ունենք, և այլևս չենք կարող տրվել պատրանքների։ Այդ ժամանակ սկսեցի կազմակերպել օգնություն կարիքավոր ընտանիքներին։ Ինձ միացան բազմաթիվ երիտասարդներ, նույնիսկ այլ երկրներից։ Այդ օգնությունը շարունակական դարձավ նաև Արցախում։ Երբ կիսվեցի տնօրենի հետ, որոշեցինք, որ ներկայացումներից հետո երեխաներին նաև նվերներ բաժանենք։ 2021-2022 թվականներին մոտավորապես 700 երեխաների նվերներ ենք տվել։ Վերադառնալով Արցախ՝ մեր թիմը կիսատ վիճակում էր։ Մենք բազմաթիվ դերասաններ ունեինք, որոնք պետք է շարունակեին կրթությունը Երևանում, բայց նաև պատերազմն էր ազդել որոշ մարդկանց որոշման վրա։ Որոշ ժամանակ անց մեր թատրոնում ես սկսեցի նաև որպես ադմինիստրատոր աշխատել»,- վերհիշում է Մարիաննան։

Արցախի շրջափակման ժամանակ թատրոնի թիմը նույնպես պարապ ձեռքերով չնստեց։ Մոսկովյան հյուրախաղերից վերադառնալուց մի քանի օր անց Արցախը Հայաստանին կապող ճանապարհը փակվեց, և սկսվեց արցախցիների կյանքում ևս մեկ փորձություն։ «Այդ ժամանակ մենք ունեինք հովանավորներ Ռուսաստանից, և պայման կար, որ ներկայացումը պետք է ռուսերեն լիներ։ Մենք, իհարկե, դեմ էինք դրան։ Ճիշտ է, թատրոնում մինչ այդ ռուսերենով ներկայացումներ եղել էին, բայց այդ օրերին մեզ համար շատ կարևոր էր ոգևորել Արցախում ապրող հայերին և լինել նրանց մշակութային ծարավին հագուրդ տվողը։ Մենք որոշեցինք, որ կարող ենք ընտրել ռուսական հեքիաթ, բայց այն պետք է հնչի հայերեն։ Ես Քաջիկ Հարությունյանի հետ միասին պատրաստեցի «Բաբա Յագայի» մասին սցենար, և ներկայացրինք այդ մանկական հեքիաթը։ Շատ գունագեղ ներկայացում էր ստացվել։ Շրջափակման սուղ պայմաններում մարդկանց համար դա ջերմ մի երևույթ էր։ Նշեմ նաև, որ նվերները Արցախ բերվեցին ռուս խաղաղապահների միջոցով։ Դա բլոկադայի սկզբնական ամիսն էր, երբ այդպիսի բաները դեռ հնարավոր էին»,- պատմում է Մարիաննան։

Կադրեր՝ «Անմահների դիրքը» ներկայացումից

Թատրոնը շարունակում էր արտացոլել հասարակության խնդիրներն ու ցավերը, և դրանից հետո թատերախումբը պատրաստեց «Անմահների դիրքը» ներկայացումը։ «Մի օր 9-10 տարեկան երեխա եկավ իր տատիկի հետ, և տատիկը երկու տոմս խնդրեց։ Ես ասացի՝ կներեք, բայց երեխան չի կարող գալ, քանի որ այնտեղ պայթյուններ կան, մենք շատ իրատեսական ենք սարքել բեմը։ Եվ նա ասաց՝ իրականում, ես չէի ուզում գալ, թոռս ուզեց, նա ասում էր՝ «ես գնում եմ հորս տեսնելու»։ Նրա հայրը զոհվել էր պատերազմում։ Դա այնքան ցավոտ էր ինձ համար։ Ու մեզ բոլորիս մոտ այդ նույն զգացումն էր։ Պահ էր գալիս, երբ բոլոր զոհված ազատամարտիկների դեմքերը աչքերիդ առաջ են գալիս։ Դրա համար մենք այդ ներկայացումը շատ քիչ ենք խաղացել, որովհետև առանց այդ էլ ծանր իրավիճակում չէինք ուզում մարդկանց էլ ավելի տխրեցնել։ Դրա հետ մեկտեղ «Բակում կատաղած շունը» ներկայացումն ենք պատրաստել, որպեսզի մի քիչ մեղմացնենք ստեղծված իրավիճակում մարդկանց հույզերը։ Բոլորս ոտքով՝ արևի, անձրևի տակ, գնում էինք փորձերի, լույսի գրաֆիկի հերթերով, ժամերով սպասում էինք իրար։ Վերջին ներկայացումն ամռանն էր՝ «Գիշատիչների խնջույքը»։ Սյուժեի մեջ նույնպես շրջափակում էր, և զուգահեռներ էինք տանում մեր իրականության հետ։ Այդ իրավիճակում մենք նաև ձգտում էինք այցելել գյուղեր, որպեսզի գյուղում ապրող մարդկանց նույնպես մի քիչ ոգևորենք»,- բացատրում է Մարիաննան։

Կադրեր՝ մանկական ներկայացումներից

Թատրոնում ամեն ինչից զատ կար նաև կադրերի պատրաստման խնդիրը։ Մարիաննան շրջափակման ժամանակ որոշեց ստուդիա բացել, որտեղ երեխաները կարող էին թատերական արվեստ սովորել։ Հունիս-օգոստոս ամիսների ընթացքում նա քսանից ավել աշակերտ է ունեցել։ Բացի դրանից, նրա ստուդիան համագործակցում էր հոգեբանական աջակցության «Էմպատիա» կենտրոնի հետ, որպեսզի երեխաները կարողանան իրենց հույզերը հասկանալ, ճանաչել իրենց։ Մարիաննայի երազանքն էր սեփական ստուդիա ունենալը և  գիտակցելով պահի լրջությունը՝ նա ուզում էր, որ ինչ էլ հետո կատարվի, այդ երազանքի սկիզբը տրվի իր տանը՝ Արցախում։

Կադրեր՝ «Գիշատիչների խնջույքից»

Շատերի մոտ հարց է ծագում՝ որտե՞ղ է այժմ մեր թատրոնի անձնակազմը, արդյո՞ք դերասանները շարունակում են իրենց գործունեությունը։ Արցախից տեղահանվելուց հետո նրանք հյուրախաղով հանդես եկան ԱՄՆ-ում՝ «Երկնքից երեք խնձոր ընկավ» ներկայացմամբ։ Այնուհետև, Լիբանանում ներկայացրին «Անմահների դիրքը» և «Հրեշը լուսնի վրա» ներկայացումները, որոնք նույնպես մեծ հաջողություն ունեցան։

Այս պահին թատրոնի անձնակազմն ամբողջական չէ, քանի որ ոմանք, ընտանեկան իրավիճակից ելնելով, լքել են երկիրը, կամ ֆինանսական խնդիրների պատճառով ուրիշ աշխատանք են գտել։ Թատրոնի անձնակազմը փորձում է գտնել համապատասխան տարածք և ֆինանսավորում՝ գործունեությունը շարունակելու համար։ Հարկ է նշել, որ երիտասարդ դերասաններից մեկը՝ Մարթան, որը մանկական ներկայացման մեջ խաղում էր Ալյոնուշկայի դերը, բենզալցակայանի պայթյունից ծանր վնասվածքներ է ստացել և հիմա բուժվում է Ֆրանսիայում։

Այսուհանդերձ, թատերախումբը մեծ հույս և ցանկություն ունի շարունակելու գործը, բարձր պահելու Ստեփանակերտի դրամատիկական թատրոնի անունը և թատրոնի միջոցով աշխարհին պատմելու Արցախի մասին։

Անժելիկա ԶԱՔԱՐՅԱՆ