Ակ­նա­յի ա­զա­տագ­րումը 1993-ին այ­լընտ­րանք չու­ներ․ 2020-ին Ակնան նվիրեցին առանց կրակոցի

Ակ­նա­յի (Աղ­դամ) ա­զա­տագ­րումն այ­լընտ­րանք չու­ներ․ բացի այն, որ մեր Հայրենիքն է, Ակնան Ադր­բե­ջա­նի ռազ­մա­քաղա­քա­կան ղե­կա­վար­ների ծրագրերում դիտարկվում էր որպես Ստե­փա­նա­կերտ ներ­խու­ժե­լու ա­մե­նա­կարճ ճա­նա­պար­հը՝ Աս­կե­րա­նով։ Ակնայի ազատագրումը հայոց զինուժի փառավոր հաղթանակներից մեկն է։

Իրականության բարձունքից դժվար է անդրադառնալ անցյալի հաղթական էջերին, հաղթանակի մասին անցյալով խոսելը ցավոտ է, բայց անհրաժեշտ։ Պատմականության դիրքերից անդրադարձը մեզ կօգնի իրավիճակը սթափ գնահատել, սխալները շրջանցել, ճիշտ և ուժեղ կողմերը կրկնել։ Անցյալի հաղթանակներին անդրադառնալը կդառնա մի յուրօրինակ պատնեշ, այսօր դժբախտաբար տարվող այն քարոզչության դեմ, թե մենք թույլ ու անկարող ենք, թե մենք ի վիճակի չենք մեր հարցերը լուծել։

Շրջափակված, շրջապատված, զարկված, կորստի օրեր ունեցել ենք նաև արցախյան առաջին պատերազմում, բայց թևաթափ ու ոգեթափ չենք եղել և հենց դա է դարձել մեր հաղթանակի գրավականը։

Քոչվոր ռազմատենչ ցեղերը վտանգավոր գիշատիչների որջ էին դարձրել Ակնան պատմության տարբեր հանգրվաններում։ Ար­ցա­խի տա­րեգ­րու­թյան մեջ բազ­մա­թիվ են օ­րի­նակ­նե­րը, երբ թշ­նա­մին բաց չէր թող­նում հար­մար ա­ռի­թը՝ Աղ­դա­մից Ար­ցա­խի խոր­քերն աս­պա­տա­կե­լու հա­մար։

1918թ. սեպ­տեմ­բեր. Աղ­դա­մից թուր­քա­կան բա­նա­կը ներ­խու­ժեց Ար­ցախ և յու­րա­հա­տուկ բար­բա­րո­սու­թյամբ ա­վե­րեց Խա­չե­նի ու Վա­րան­դա­յի շր­ջան­նե­րի սահ­մա­նա­մերձ բնա­կա­վայ­րե­րը, ա­պա նաև` մտավ Շու­շի։ Իսկ 1920թ. մարտ-ապ­րիլ ա­միս­նե­րին մու­սա­վա­թա­կան Ադր­բե­ջա­նի զին­ված ու­ժե­րը և զին­ված խառ­նամ­բո­խը հենց Աղ­դա­մից Աս­կե­րա­նի վրա­յով ներ­խու­ժե­ցին Ար­ցախ` երկ­րա­մա­սի նկատ­մամբ Ադր­բե­ջա­նի գե­րիշ­խա­նու­թյուն հաս­տա­տե­լու նպա­տա­կով։ Խոր­հր­դա­յին իշ­խա­նու­թյան տա­րի­նե­րին թշ­նա­մին դար­ձյալ բաց չէր թող­նում հա­կա­հայ­կա­կա­նու­թյամբ ու ագ­րե­սի­վու­թյամբ ա­ռանձ­նա­նա­լու ա­ռի­թը։

Եվ պա­տա­հա­կան չէ, արցախյան շարժման հենց առաջին օրերին, Ար­ցա­խի դեմ ա­ռա­ջին բա­ցա­հայտ նա­խա­հար­ձակ գոր­ծո­ղու­թյու­նը ձեռ­նարկ­վել է կրկին Աղ­դա­մից՝ 1988թ. փետր­վա­րի 22-ին, երբ բազ­մա­հա­զա­րա­նոց ամ­բո­խը, ճա­նա­պար­հին ա­վե­րե­լով ամեն ինչ, ինչ հայկական էր ու հային, փոր­ձում էր Աս­կե­րա­նով հաս­նել Ստեփանակերտ։ Ու հենց Աս­կե­րա­նի մա­տույց­նե­րում թուրքական խաժամուժը ար­ժա­նի հա­կա­հար­ված ստա­նա­լով՝ ետ քաշ­վեց, և Աս­կե­րանն ար­ցա­խյան ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայքարի տա­րեգ­րու­թյան մեջ մնաց որ­պես ա­նա­ռիկ դար­պաս-ամ­րոց։
Կան իրադարձություններ, որոնք ավանդույթի կարգավիճակ են ստանում ու կրկնվելու հատկություն, մնում է մենք գնահատենք ու արժևորենք այդ ավանդույթները։

Այո՛, Ակնան մեր թշնամին միշտ դարձրել է մի յուրօրինակ պլացդարմ Արցախի հայաբնակ խորքերը առնվազն երկու ուղղությամբ մխրճվելու համար։

Ար­ցա­խյան ա­զա­տա­մար­տի տա­րի­նե­րի ողջ ըն­թաց­քում ադր­բե­ջա­նա­կան զին­ված կազ­մա­վո­րում­ներն Աղ­դա­մից բազ­միցս փոր­ձե­ցին ճեղ­քել ԼՂՀ ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թյան ու­ժե­րի արևե­լյան բնագ­ծե­րը, բայց ա­մեն ան­գամ ար­ժա­նի հա­կա­հար­ված ստա­նա­լով՝ հետ են շպրտ­վե­լ։ Մեր ավագ սերունդը լավ է հիշում Ակնայում տե­ղա­կայ­ված կրա­կա­կե­տե­րից մեր խա­ղաղ բնա­կա­վայ­րե­րի հր­թի­ռա­կո­ծու­թյուն­նե­րը… Այն ժամանակ էլ հեշտ չէր, անվտանգ չէր ու որոշվեց վտանգը չեզոքացնել։

Արցախի բանակը երկարատև մարտերից հետո 1993 թ. հուլիսի 23-ին ազատագրեց Ակնա քաղաքը… Եվ այդ ռազմագործողությունը սոսկ կրակակետի ոչնչացում չէր, այն Ադրբեջանին զրկեց մի շարք կոմունիկացիոն հնարավորություններից։

2020 թ-ի 44-օրյա արցախյան պատերազմի ժամանակ ազերիներին չհաջողվեց գրավել Ակնան և նույնանուն շրջանը… սակայն 2020 թ-ի նոյեմբերի 9-ի համաձայնագրով Ակնան և ողջ շրջանն առանց մեկ կրակոցի սկուտեղի վրա նվիրվեց Ադրբեջանին։ Կարելի է ասել, մեզ շպրտել են ելման դիրքեր, բայց դրանից Ակնայի ազատագրման պատմական նշանակությունը չի ընկել, ավելին՝ հաճախակի անդրադառնալը, վերլուծելը և հասկանալը անպայման իր օգտակարության գործակիցը կունենա։

Թշնամին նույնն է իր նպատակների մեջ, ավելի զարգացած տեսակով, մենք էլ ենք նույնը, պետք չէ մեզ ավելորդ թերագնահատել, պետք է պարզապես դեն նետել հուսահատության ծածկոցը, որով մեզ փորձում են քնեցնել։ Պետք է կարողանալ այս հանգրվանում տեր կանգնել մեր համամարդկային իրավունքներին, կռիվ տալ բոլոր ատյաններում դրանց համար։ Աշխարհը կանգնում է ուժեղի կողքին, և այստեղ արժե հիշել մեծ հայդուկապետ Նիկոլ Դումանի խոսքերը` Ինչ էլ լինի, թե՛ թշնամուն, և թե՛ բարեկամին հարգանք ու պատկառանք ներշնչողը, դժբախտաբար, դեռ կոպիտ ուժն է: Եվ մի ազգ, եթե ուզում է մնալ հարգված, եթե չի ուզում կորչել, պետք է լինի զենքի ընդունակ. միշտ պետք է լինի կազմ ու պատրաստ ինքնապաշտպանության համար, մանավանդ քաղաքական ցնցումների վայրկյաններին:  Աշխարհն այսօր քաղաքական ցնցումների մեջ է, իսկ մենք դատապարտված ենք ապրել։

Եվ պարզապես կուզենայի ավարտել Հրանտ Մաթևոսյանի խոսքերով․

«… Հաղթանակը, միայն հաղթանակն է ազատելու մեզ թշնամու, կողմնակիցների և մեր իսկ քամահրանքից: Հաղթանակը մեր անցյալի և ապագայի, և համայն մարդկության առջև մեր առաքելությունն է:

Պարտությունը սուտ և անգո մի բան է դարձնելու մեր անցյալը՝ բանաստեղծ վարդապետների զառանցանք: Պարտությունը անհայրենիք տնանկներ է դարձնելու մեր երեխաներին, մեզ նրանց սև անեծքին է արժանացնելու: Պարտությունը մեզ դարձնելու է արդարության դռներին տաղտկալի քարշ եկողներ, որոնց երբեմն գուցե և կարեկցում են, բայց երբեք՝ հարգում»:

Արմինե Հայրապետյան