Freedom House-ի, Մարդու իրավունքների միջազգային գործընկերության, Ժողովրդավարության զարգացման հիմնադրամի, Հելսինկյան Քաղաքացիական Ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակի, Իրավունքների զարգացման և պաշտպանության հիմնադրամի, Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների ՀԿ-ի, Truth Hounds-ի համատեղ զեկույցը հերթական «ապտակն» էր Հայաստանի իշխանություններին. Ինչո՞ւ։ Փորձենք դա պարզել:

Զեկույցը քննարկվել է հուլիսի 1-ին Երևանում կայացած պանելային նիստի ժամանակ, որի ընթացքում վերոհիշյալ իրավապաշտպան կազմակերպությունների ներկայացուցիչները ներկայացրել են շրջափակումից, պատերազմից և իրենց տներից զանգվածային գաղթից հետո փրկված արցախցիների վկայությունների վերլուծությունը։

Փաստերի հավաքագրմանը և հավաքագրված նյութերի հետագա վերլուծությանը մասնակցած իրավապաշտպանները դժվարությամբ, երբեմն նույնիսկ ձայնի մեջ դողալով ներկայացնում էին այն սարսափների փաստերը, որոնց միջով ստիպված են եղել անցնել արցախցիները՝ վերադառնալով իրենց տները 2020 թվականի աղետալի պատերազմից հետո։ Նրանք չէին թաքցնում իրենց հիացմունքը արցախցիների խիզախությամբ ու հայրենասիրությամբ, ովքեր գիտակցաբար անցան այդ դժվարությունների միջով՝ իրենց օջախներն ու իրենց ամուսինների ու որդիների արյունով ստեղծված պետությունը պահպանելու համար։

Բայց ամենակարևորը, «Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների» ՀԿ-ի ներկայացուցիչ Աննա Մելիքյանը իրավական գնահատական ​​տվեց 2020-2023 թվականներին Արցախում տեղի ունեցած իրադարձություններին՝ դա ցեղասպանություն էր, որը Ադրբեջանի իշխանությունները իրականացրել են պետական ​​մակարդակով։

Մարդու իրավունքների միջազգային գործընկերության ղեկավար Ջուդիթ Դյուֆուրն իր ելույթում նշել է, որ բավական փաստեր կան Միջազգային քրեական դատարան դիմելու համար։ Խնդիրը միայն այն է, թե ինչ արդյունքների կարելի է հասնել:

Փաստն այն է, որ գրեթե բոլոր միջազգային կազմակերպությունները «տրվել են» ադրբեջանի ստերին և Արցախը համարում են այս տոտալիտար, ֆաշիստական, ահաբեկչական երկրի մաս։

Քննարկման ընթացքում ֆորումի մասնակիցները միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպություններին առաջարկեցին բարձրացնել 1992 թվականին ստեղծված ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի փաստաթղթերը՝ քննարկելու և որոշելու Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (Արցախի) կարգավիճակը։ Մինսկի խմբի փաստաթղթերը պարունակում են միջազգային իրավունքի և օրենքների բոլոր խախտումները Ադրբեջանի կողմից, որը համաձայնել է քննարկել ԼՂՀ կարգավիճակի հարցը Մինսկի համաժողովի ժամանակ, որը պետք է գումարվեր հենց այդ նպատակով։

Ինչպես նշել են Արցախի ներկայացուցիչներն իրենց խոսքում, դրա համար էլ Ադրբեջանն այդքան կատաղի ձգտում է վերացնել Մինսկի խումբը։ Առաջարկվել է նաև, որ միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունները ավելի սերտ համագործակցեն Արցախի հասարակական կազմակերպությունների և քաղաքագետների հետ, որոնք կարող են Միջազգային քրեական դատարան հայցեր պատրաստող խմբին տրամադրել ոչ միայն 2020-23 թթ. ժամանակահատվածում Արցախի բնակիչների իրավունքների ոտնահարման վերաբերյալ բոլոր փաստերը, այլև ընդհանրապես՝ խորհրդային տարիներին Արցախի հանդեպ Ադրբեջանի ռասիստական ​​քաղաքականության վկայությունները։

Ջուդիթ Դյուֆուրը նշեց, որ ավելի հեշտ կլիներ դիմել միջազգային ատյաններ և հասնել զգալի հաջողությունների, եթե Արցախի ժողովրդի իրավունքները ներկայացված լինեին Հայաստանի կառավարության կողմից, որը միացել էր ՄԱԿ-ի Հռոմի կանոնադրությանը։ Բայց, ըստ երևույթին, միջազգային միջավայրում արդեն իսկ կա ըմբռնում, որ ՀՀ իշխանությունները ոչ միայն չեն պատրաստվում պաշտպանել Արցախի ժողովրդի իրավունքները, այլև ամեն ինչ անում են, որ կանխեն ցեղասպանության ենթարկված արցախցիների՝  ադրբեջանի դատապարտմանը և պատժելուն ուղղված քայլերը, ընդհուպ մինչև միջազգային դատարանների հայցերը հետ կանչելը:

Սակայն Արցախի հասարակական կազմակերպությունները, որոնք 2020 թվականից աշխատում են միջազգային կազմակերպությունների իրավաբանների և իրավապաշտպանների հետ, լրացուցիչ հնարավորություն են ստացել անմիջականորեն համագործակցելու Միջազգային համագործակցություն հանուն մարդու իրավունքների և Freedom House-ի հետ։ Եվ սա ժողովրդավարության ֆորումի միակ, բայց կարևոր ձեռքբերումն է, թեկուզ հիմնական թեման գենդերային հավասարությունն էր։

Մարգարիտա Քարամյան

Հրապարակվել է «Ինչո՞ւ Լեռնային Ղարաբաղում հայեր չկան» զեկույցի ամփոփագիրը։

Զեկույցը պատրաստվել է Freedom House-ի, Մարդու իրավունքների միջազգային գործընկերության, Ժողովրդավարության առաջխաղացման հիմնադրամի, Հելսինկյան Քաղաքացիական Ասամբլեայի, Զարգացման և իրավունքների հիմնադրամի, Իրավունքներ առանց սահմանների և Truth Hounds կազմակերպությունների կողմից:

Միջազգային հեղինակավոր իրավապաշտպան կազմակերպությունների առաքելությունը արձանագրել է մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումների, միջազգային մարդասիրական և քրեական իրավունքի, ինչպես նաև միջազգային իրավունքի պարտադիր նորմերի լուրջ խախտումներ Ադրբեջանի պաշտոնյաների կողմից 2020 թվականից մինչև 2024 թվականի մայիս ընկած իրադարձությունների ընթացքում։

Ադրբեջանցիների գործողությունների և հռետորաբանության վերլուծությունը՝ զուգորդված Լեռնային Ղարաբաղում էթնիկ հայերի ապրած փորձի հետ, ողջամիտ հիմքեր է տալիս եզրակացնելու, որ նրանց բռնի տեղահանումը եղել է միտումնավոր, ասվում է զեկույցում։

Ադրբեջանական պետությունը մեթոդաբար պարտադրել է կենսապայմաններ, որոնք նպատակ ունեին կա՛մ ժամանակի ընթացքում ոչնչացնել հայ բնակչությանը, կա՛մ անհնարին դարձնել նրանց մնալն ու գոյատևումը, նշում են զեկույցի հեղինակները։

Արտաքսումից անմիջապես հետո ադրբեջանցի պաշտոնյաների պաշտոնական վարկածը, թե Լեռնային Ղարաբաղի հարցը «լուծվել է» և «արդարությունը վերականգնվել է», վկայում է այն մասին, որ դա եղել է սկզբնական նպատակը։ «Միջազգային նորմերի համառ անհնազանդությունը և շարունակական խախտումները, չնայած միջազգային դատապարտմանը, նույնպես վկայում են հայ բնակչությանը տեղահանելու Ադրբեջանի կառավարության մտադրության մասին», – ասվում է զեկույցում:

Հեղինակները կարծում են, որ Ադրբեջանի փաստաթղթավորված գործողությունները համապատասխանում են էթնիկ զտումների չափանիշներին՝ նախկին Հարավսլավիայի հակամարտության նախադեպով: Դրանք ներառում են արտադատական ​​սպանություններ, խոշտանգումներ, կամայական ձերբակալություններ և կալանավորումներ, սննդի և կյանք փրկող դեղամիջոցների հասանելիության սահմանափակում, քաղաքացիական անձանց բռնի տեղահանում և արտաքսում, կանխամտածված ռազմական հարձակումներ կամ հարձակման սպառնալիքներ խաղաղ բնակչության և քաղաքացիական տարածքների վրա, գույքի անտեղի ոչնչացում։

Փաստահավաք առաքելությունը գտել է, որ կան բավարար ապացույցներ՝ եզրակացնելու, որ այս պրակտիկան, ինչպես նաև սույն ամփոփագրում նշված այլ գործողությունները, հանցագործություններ են՝  համաձայն Միջազգային քրեական դատարանի Հռոմի կանոնադրության, ներառյալ 7-րդ հոդվածը (մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունները) և 8-րդ հոդվածը  (ռազնական հանցագործություններ) և համահունչ են տեղահանության կամ բնակչության բռնի տեղափոխման սահմանմանը:

Ադրբեջանում ներպետական ​​հետապնդումների բացակայությունը ընդգծում է միջազգային իրավական վերահսկողության և հաշվետվողականության հրատապ անհրաժեշտությունը։ Հեղինակներն առաջարկում են, որ գործը փոխանցվի ՄՔԴ՝ ապահովելու մանրակրկիտ հետաքննություն և հնարավոր քրեական հետապնդում այս սարսափելի արարքների համար պատասխանատու անձանց համար, ասվում է զեկույցում։

Հիշեցնենք, որ ընդամենը մի քանի շաբաթ առաջ Հայաստանի իշխանությունը ամենաբարձր մակարդակով մեղադրեց հենց Արցախի ժողովրդին Արցախից դուրս գալու համար, իբր՝ նրանք, լսելով իրենց ռուսամետ առաջնորդներին, լքեցին իրենց հազարամյա հայրենիքը, որպեսզի իշխանափոխություն կատարեն Երևանում։ Դեռ ավելի վաղ՝ 2023 թվականի սեպտեմբերին, ՄԱԿ-ի նիստում Հայաստանի ներկայացուցիչը հայտարարեց, որ Ղարաբաղի հայ բնակչության կյանքին վտանգ չի սպառնում։

Այս ցինիկ գնահատականները ցնցեցին ոչ միայն արցախցիներին, ովքեր չէին պատկերացնում, որ պետք է Երեւանում բացատրեն, թե ինչու են լքել Արցախը։ Դա ցնցեց նաև միջազգային կազմակերպություններին, որոնք չեն կարողանում հասկանալ, թե ինչու Հայաստանի վարչապետը չի ցանկանում ընդունել, որ Արցախում եղել է ոչ թե պարզապես ցեղասպանության սպառնալիք, այլ ցեղասպանություն։ Եվ դա իրականացրել են Ալիեւի ու Պուտինի ռեժիմները։ 

Միջազգային ազդեցիկ կազմակերպությունների նման զեկույցից հետո Հայաստանի կառավարությունը պարտավոր է միանալ միջազգային հանրությանը և դատի տալ ցեղասպանություն իրականացնողներին ու ռազմական հանցագործներին։ Բայց, դատելով հայտարարություններից, Հայաստանի կառավարությունը մտադիր է հետ կանչել նույնիսկ այն հայցերը, որոնք մինչ այժմ ներկայացվել են միջազգային ատյաններում։

Հրապարակվել է «Ինչո՞ւ Լեռնային Ղարաբաղում հայեր չկան» զեկույցի ամփոփագիրը:

Զեկույցը փաստում է, թե ինչպես է Լեռնային Ղարաբաղի բնակչությունն Ադրբեջանի կողմից միտումնավոր ենթարկվել պարբերական հարձակումների, շրջափակման և ահաբեկման, ինչի հետևանքով Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության հիմնարար իրավունքները կոպտորեն խախտվել են` զրկելով վերջինիս տարրական կենսապայմաններից:

Զեկույցը համատեղ պատրաստվել է Freedom House-ի, International Partnership for Human Rights-ի, Ժողովրդավարության զարգացման հիմնադրամի, Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակի, Իրավունքի զարգացման և պաշտպանության հիմնադրամի, «Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների» և Truth Hounds կազմակերպությունների կողմից:

Փաստահավաք առաքելության ընթացքում հավաքագրված խորքային վկայությունների և բաց աղբյուրներում առկա տվյալների հիման վրա կատարված վերլուծությունը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ Ադրբեջանը միտումնավոր և հաշվարկված գործողությունների միջոցով ենթարկել է Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչությանը բռնի տեղահանման և էթնիկ զտման:

Վկաների հետ երեք հարյուր երեսունից ավել խորքային հարցազրույցների ընթացքում արձանագրվել են Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից մարդու իրավունքների, միջազգային մարդասիրական իրավունքի և միջազգային քրեական իրավունքի նորմերի կոպտագույն խախտումներ։

Փաստահավաք առաքելությունը պարզել է՝ կան բավարար ապացույցներ եզրակացնելու, որ Ադրբեջանի իշխանությունների գործողությունները հանդիսանում են հանցագործություններ համաձայն Միջազգային քրեական դատարանի Հռոմի կանոնադրության, ներառյալ 7-րդ հոդվածի (մարդկության դեմ հանցագործություններ) և 8-րդ հոդվածի (պատերազմական հանցագործություններ), և համապատասխանում են բնակչության բռնի տեղահանման սահմանմանը, ինչպես նաև նախկին Հարավսլավիայի հակամարտության համատեքստում ՄԱԿ-ի փորձագետների կողմից սահմանված էթնիկ զտումների չափանիշներին։

Զեկույցի ամփոփագրի շնորհանդես-քննարկումը տեղի է ունեցել ս․թ․ հուլիսի 1-ին, Freedom House-ի կողմից համակազմակերպվող երրորդ ամենամյա «Ժողովրդավարության հայկական ֆորումի»-ի շրջանակում:

Զեկույցի ամբողջական տարբերակը հասանելի կլինի 2024 թ․ սեպտեմբերին: