«Մի օր առավոտը ես ու հարսս իջնում ենք բակ ու ի՞նչ տեսնենք՝ վանդակներ, մեջը՝ ճագարներ։ Զարմացանք։ Տղայիս` Հակոբին, ասում եմ` էս ի՞նչ է: Ինքն էլ, թե վաճառում էին՝ գնեցի։ Այսօրվանից ճագարաբուծությամբ ենք զբաղվելու: Դե ասեցի, որ որոշել ես, ուրեմն՝ կզբաղվենք:»

Ռիմա Կարապետյանի ընտանիքը Արցախի Հաղորտի գյուղից է, հիմա Լոռու մարզում՝ Լեռնահովիտում է ապրում։ Նոր տանն արդեն հասցրել են ցանքս անել և ճագարաբուծությամբ զբաղվել: Հաղորտիում մեծ տնտեսություն ունեին, այստեղ հարմար գոմեր, հավաբներ չկան, որ ընդլայնեն տնտեսությունը:

Մաքուր վանդակներ և խնամքով գրված ծննդյան ամսաթվեր՝ նոր ծնված ձագերի ծննդյան օրերն են։ Մի քանիսը մեր այցելությունից ընդամենը մի քանի ժամ առաջ էին ծնվել:

«Այժմ 5 ճագար ունենք, բայց նրանցից երկուսն արդեն ճուտիկներ ունեն: Ես նույնիսկ սիրելի ճագարներ ունեմ, երկուսն էլ սպիտակ են: Երեխաների համար էլ է հետաքրքիր՝ խոտ են բերում, փորձում խնամել, իսկ փոքր թոռս բակի երեխաներին հրավիրում է տուն, որ մեր ճագարներին ցույց տա: Միակ անհարմարությունը տների տակով հոսող ջուրն է, բայց դա ամբողջ գյուղում է այդպես»։‎

Տիկին Ռիման ծննդով Արցախի Սոս գյուղից է, ամուսնացել և տեղափոխվել է Հաղորտի: Ամուսնու հետ ծանոթացել են խորհրդային տարիներին տարածված՝ «մատյանային նամակագրության» միջոցով, երբ դպրոցական մատյանի տվյալ համարի աշակերտը նամակագրություն էր սկսում մեկ այլ գյուղի նույն համարի տակ գտնվող աշակերտի հետ: Այդ դպրոցական նամակները այն ամենաթանկ իրերից է, որ բերել է իր հետ Արցախից։

«Ամուսինս ընտանիքի միակ տղան էր։ Երբեք չի ցանկացել քաղաքում ապրել։ Ասում էր՝ մեր պատշգամբից միշտ պետք է ոտնաձայներ լսվեն…»‎

Չորս զավակ են ունեցել, փոքր աղջիկը ծնվել է ամուսնու մահից հետո: Ասում է, որ ամուսնու հետ ապրած տարիները լավագույնն էին։ Տիկին Ռիմայի ամուսինը զոհվել է Արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ։ Հաղորտիի առաջին զոհն էր, ում ադրբեջանցիները առանձնակի դաժանությամբ են սպանել:

Չնայած բոլոր դժվարություններին, երեք պատերազմներին և անդառնալի կորուստներին՝ տիկին Ռիման չի ընկճվել։ «Ամեն ինչ հաղթահարելի էր մինչ դու քո տանն ես, քո հողում, քո ընտանիքի հետ: Հիմա էստեղ ամեն մի սար, ամեն մի ծառ համեմատում ենք Արցախի սարուձորի հետ: Որքան էլ փորձում են մեկը մյուսից թաքցնել հայրենիքի կորստի ցավը, միևնույնն է, երբեմն չի ստացվում: Անտանալի ցավ է, որ չենք կարողանում նույնիսկ այցելել հարազատների գերեզմաններին: Տղաս ասում է՝ եթե հնարավորություն լինի, գերեզմանները կտեղափոխի այստեղ, բայց ինչպե՞ս, ո՞ր մեկինը, մի ամբողջ գերդաստան ենք թողել»։

Ընտանիքում հիմա միայն տղան է աշխատում` զինղեկ է դպրոցում։ Աշխատավարձը քիչ է ընտանիքի կարիքները հոգալու համար: Հիմնական եկամուտի աղբյուրը պետության կողմից տրվող 50.000 աջակցությունն է և կենսաթոշակը: Փոքր աղջիկը ընտանիքով տեղափոխվել է Ռուսաստան: Դեռ չգիտեն՝ իրենք էլ կտեղափոխվե՞ն, թե՞ կօգտվեն բնակապահովման ծրագրից և կմնան Հայաստանում:

Առայժմ հաստատվել են Լեռնահովիտում և փորձում են նոր տնտեսություն ստեղծել։ Հաղորտիի նրանց հարևանները ևս այստեղ են: Իչպես տիկին Ռիման է ասում՝ սիրտդ սփոփվում է, երբ դուրս ես գալիս ու հարևաներիդ ասում «պարի լյուս»:

Քրիստինե Ալավերդյան

Արցախի Հանրապետության Շուշի քաղաքից բռնի տեղահանված բնակիչներից ոմանք դիմել են ՀՀ կառավարության բնակապահովման աջակցության ծրագրի շահառու դառնալու համար։ Առաջնահերթ այդ ծրագրից օգտվելու շահագրգռություն ունեն բազմազավակ ընտանիքները։ Այս մասին step1.am-ի հետ զրույցում ասաց Շուշիի քաղաքապետ Արծվիկ Սարգսյանը։

«Կան մարդիկ, որ դիմել են՝ այդ ծրագրից օգտվելու համար։ Չգիտեմ՝ դա որքանո՞վ է ռեալ լինելու, ո՞նց է ստացվելու, բայց մարդիկ հավատալով՝ դիմում են։ Ավելի շատ ծրագրից շահագրգռված են օգտվել երեք եւ ավելի անչափահաս, հաշմանդամ երեխաներ ունեցող ընտանիքները։ Այսինքն՝ նրանք, ովքեր առաջին փուլով դարձել են շահառու»,- ասաց Արծվիկ Սարգսյանը։

Շուշիի քաղաքապետը նշեց, որ իր կարծիքով՝ այս ծրագիրը չի լուծում բռնի տեղահանված արցախցիների խնդիրները։ «Երեք կամ չորս միլիոնով ի՞նչ բնակարան պետք է գնես։ Օրինակ՝ երեք միլիոն փոխհատուցման դեպքում, եթե ընտանիքը երեք հոգանոց է, 15 մլն դրամով կկարողանա՞ն Երեւանի շրջակա մարզերում բնակարան գնել։ Իհարկե, ոչ, դա անհնար բան է։ Հարցը լուծելու համար պետք է գումարը շատացնել, շուկայական գներին համապատասխան պետք է լինի աջակցության չափը։ Պետք է հաշվարկեն, թե մեկ շնչին քանի քմ է հասնում։ Երբ Ղարաբաղում բնակարաններ էին հատկացնում, մեկ հոգուն մինչեւ 22 քառակուսի մետր էր հատկացվում։ Դա ուներ իր համապատասխան գումարը, բազմապատկում էին ու այդքան փոխհատուցում տալիս։ Այդ տարբերակով հնարավոր է խնդիրը լուծել, բայց 3 մլն դրամով՝ ոչ»,- ասաց նա։

Արծվիկ Սարգսյանն անդրադարձավ նաեւ հարցին, թե Արցախ վերադարձի համար ի՞նչ հնարավորություններ է տեսնում՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Հայաստանի իշխանությունները փակել են Արցախի հարցը։

«Կգա ժամանակը, եւ այդ հարցը կլուծվի, այսպես չի մնա։ Ուղղակի հարցն այն է, որ  չմոռանանաք, որովհետեւ 30 տարի ադրբեջանցին չի մոռացել կամ իրենց ղեկավարությունը չի մոռացել, իրենց համայնքների ղեկավարներին պահել են, համայնքների ղեկավարները ժողովրդին տիրություն են արել։ Բայց Հայաստանում արդեն մի քանի ամիս է՝ ամեն ինչ մոռացել են, ում հետ էլ խոսում ես, ասում են՝ Արցախն արդեն չկա, ինչի՞ մասին եք խոսում։ Մարդիկ չգիտեն, թե այդ «չկա» բառն ինչ է նշանակում հայրենիք ու սրբավայրեր կորցրած մարդկանց համար։ Բայց ինչքան էլ իրենք Արցախի հարցը փակեն, մեկ է, ժողովրդի սրտում չի փակվելու»,- ասաց նա։

Արծվիկ Սարգսյանը նաեւ հավելեց, որ Արցախի իշխանություններն այսօր գործունեություն չեն ծավալում, քանի որ Հայաստանի իշխանությունները թույլ չեն տալիս, ճնշումների են ենթարկում Արցախի համայնքների ղեկավարներին, նախագահի աշխատակազմին․ «Արցախի իշխանությանն այսօր ո՞վ է լսում, կարող է դրսում ոմանք նրանց ընդունեն, լսեն, բայց ամեն ինչ Հայաստանից է սկսվում։ Հայաստանում պետք է այդ գործընթացը լինի, որ մնացածն էլ ընդունեն Արցախի իշխանությանը։ Եթե մենք չենք անում, ուրիշներից ի՞նչ պիտի պահանջենք»։

Ռոզա Հովհաննիսյան

Բռնատեղահանված արցախցիները մինչև իրենց համար բնակարաններ ձեռք բերելը կարող են ապրել “հիվանդանոցի շենքում”

Արցախից տեղահանված 41 մարդ՝ 23 ընտանիք, 2023թ–ի հոկտեմբերից մինչև հիմա ապրում է Գյումրիի նախկին ինֆեկցիոն հիվանդանոցի շենքում։ Բռնագաղթի օրերին վերջին ավտոբուսներով Հայաստան հասած մարդիկ են, որոնք չեն կարողացել ինքնուրույն բնակվելու տեղ գտնել։

Հիվանդանոցի դարպասները բաց են, բակը՝ դատարկ։ Առաջին հարկի պատուհանին՝ դեռ Կովիդ-19-ի թեստի մասին հայտարարություն է, իսկ շենքի ներսում՝ ամենանկատելի տեղերում, ոստիկանական տեսուչի կոնտակտներն են պատին փակցրած։ Միջանցքներում լռություն է՝ ասես մարդ չկա շենքում…

Բնակիչներից մեկը՝ Սիլվա Բրուտյանը, դիմավորում է մեզ և իր սենյակ հրավիրում։ Մտնելուն պես՝ աչքդ շոյում են ասեղնագործ աշխատանքները, որոնցով Սիլվան փորձել է շուք հաղորդել իր փոքրիկ, բայց մաքուր ու կոկիկ սենյակին։

Ասեղնագործությամբ զբաղվում է 4-րդ դասարանից։ Հիմա, երբ ոչ մի տեղ չի աշխատում, նորից ասեղնագործություն է անում, փորձում է դրանով գումար վաստակել։ Պատմում է, որ թելերն ու կտորները փոխմարզպետ Աննա Մարտիկյանն է նվիրել իրեն։

“Յուրաքանչյուր շաբաթ այցելում է մեզ, տեղեկանում մեզ հուզող հարցերի մասին, աջակցում։ Բոլորս սիրում ենք նրան և, առհասարակ, գոհ ենք գյումրեցիների վերաբերմունքից”։

Միայնակ կինը Արցախից տեղահանվել է 2023-ի սեպտեմբերի 27-ի գիշերը։ Հաջորդ օրը հասել է Գորիս, որտեղից էլ վերջին տեղահանվածների խմբի հետ եկել Գյումրի։

Հայաստանում ծնված ու մանկատանը մեծացած Սիլվան 1999-ին է մեկնել Արցախ և, որպես վերաբնակիչ, հաստատվել Տիգրանակերտում։ Այստեղ նա ընտանիք է կազմել, երեխա ունեցել։ Զբաղվում էր հողագործությամբ։

44-օրյա պատերազմից հետո, երբ Տիգրանակերտն անցավ թշնամու վերահսկողության տակ, Սիլվան աղջկա հետ տեղափոխվեց Ստեփանակերտ, որտեղ Արցախի կառավարության կողմից նրան տրամադրվեց բնակելի տուն։ Մինչև 2023-ի սեպտեմբերն աշխատում էր պտուղ-բանջարեղենի խանութում։

“Սեպտեմբերի 27-ին Ստեփանակերտում արդեն ադրբեջանցիներ կային։ Հասկացա, որ պետք է հեռանամ։ Այդ օրը լվացք արեցի, վերջին անգամ իմ տունը մաքրեցի և, միայն մի քանի հագուստ ու նոր թխած հաց վերցնելով՝ գնացի հրապարակ։ Այնտեղ հավաքվել էին մարդիկ, որոնք սեփական մեքենաներ չունեին և սպասում էին վերջին ավտոբուսներին։

Հրապարակում խուճապային իրավիճակ էր, շատերն արդեն ուտելու բան չունեին։ Ես նրանց իմ թխած հացը հյուրասիրեցի։ Ուրախանում էի, որ կարող եմ օգտակար լինել հեռու գյուղերից եկած մարդկանց։

Խանութների դռները բաց էին։ Բոլորի հետ՝ ես էլ մտա ու վերցրի մեկ վարագույր, պատի ժամացույց և էլեկտրական թեյնիկ, որոնք օգտագործում եմ այստեղ”։

 

Շիրակի մարզում Սիլվան և անօթևան մնացած մյուս արցախցիները մոտ երկու շաբաթ ապրում են “Գյումրի” հյուրանոցում, ապա նրանց տեղափոխում են նախկին ինֆեկցիոն հիվանդանոցի մասնաշենք։

“Եկած օրվանից մեզ օգնել են մարզպետարանից, քաղաքապետարանից ու տարբեր կազմակերպություններից։ Շաբաթը երկու անգամ սնունդ և հիգիենայի պարագաներ ենք ստանում։ Ինքներս պատրաստում ենք ճաշը, մաքրում մեր սենյակները։ Սահմանել ենք հեթապահություն՝ սանհանգուցը մաքուր պահելու համար, թեև մասնաշենքում նաև մաքրուհի է աշխատում”։

Եթե հնարավոր լինի բնակապահովման ծրագրով տուն ու հողակտոր ձեռք բերել Շիրակի մարզում, Սիլվան այստեղ կմնա, հողագործությամբ կզբաղվի, իր կարիքները հոգա ու կօգնի Ռուսաստանում ապրող աղջկան ու թոռանը։ Միաժամանակ, չի կորցնում հույսը, որ մի օր հնարավոր է, որ վերադառնա նաև Արցախ․․․

Կրկնակի բռնատեղահանված Կարինե Աղաջանյանը նույնպես Գյումրիի հիվանդանոցի շենքում է ապրում՝ մանկուց հաշմանդամ որդու հետ։

Կարինեն Վանաձորից տեղափոխվել ու բնակություն էր հաստատել Քաշաթաղի շրջանի Իշխանաձոր համայնքում։ 2020 թվականի պատերազմից հետո տեղափոխվել է Ասկերանի շրջանի Վարդաձոր գյուղը։ Նրան տրամադրել են տուն և փոքր հողակտոր, որտեղ բանջարեղեն էր աճեցնում։ Որդին՝ Նորայրը, սովորում էր Ասկերանի շրջանի Նախիջևանիկի միջնակարգ դպրոցում։

“Սեպտեմբերի 19-ին գնացել էի Ասկերան, որ ստանամ երեխայի նպաստը, պատերազմը սկսվեց, ու այլևս չկարողացա գյուղ վերադառնալ։ Բոլոր կարևոր փաստաթղթերը թողել եմ տանը, ոչ մի հագուստ կամ որևէ այլ իր չեմ կարողացել վերցնել հետս”։

Կարինեն համագյուղացիների հետ գնացել է Ստեփանակերտի օդանավակայան և մի քանի օր մնացել այնտեղ։ Հայաստան ճանապարհվել են վերջին ավտոբուսներով։ Եկել են Վայք, ապա՝ Գյումրի։

“Այստեղ մեզ ապահով ենք զգում։ Ճիշտ է՝ սենյակը երկու հոգու համար շատ փոքր է, բայց ինչ արած, ուրիշ ելք չեմ տեսնում։ Այս սենյակում և՛ հաց ենք ուտում, և՛ ամբողջ օրն անցկացնում, և՛ քնում։

Տղաս ի ծնե հաշմանդամ է, շատ դժվարություններ եմ կրում, բայց դիմանում եմ”։

Արմատներով վանաձորցի Կարինեն ցանկանում է բնակելի տուն ձեռք բերել Շիրակի մարզում։ Վանաձորում ոչ ոք չունի, իսկ այստեղ արդեն հարմարվել և ուրիշ տեղ գնալ չի ցանկանում։

Կարինե ԲԱԽՇԻՅԱՆ