Դպրոցական դասագրքի անվանումը «Հայոց պատմությունից» «Հայաստանի պատմություն» փոխելու անհեթեթ թվացող որոշումը այդպես էլ պատշաճ կերպով չի բացատրվել։ Ի՞նչ է նշանակում, որ Հայաստանի պատմությունը պետք է լինի պետության պատմություն։ Ուրեմն ու՞մ է պատմությունն է մնացած մասը: Անգամ Նիկոլ Փաշինյանի և նախարար Ժաննի Անդրեասյանի ամորֆ «փաստարկների» մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը բացատրություն չեն տալիս, իսկ այն, որ Պետրոս Ղազարյանի կինը մշտապես թաքցնում էր աչքերը, վկայում էր այն մասին, որ նա փորձում է թաքցնել տհաճ ճշմարտությունը։
Բացատրություն չգտավ նաև ԵՊՀ պատմության ամբիոնը՝ հրապարակելով մի ամբողջ հայտարարություն, որի էությունը հանգում է նրան, որ անվան փոփոխությունը չի կարելի բացատրել գիտական և ազգային-պետական նպատակներով, և կան որոշ «քաղաքական պատճառներ»։
Պատասխան ստանալու համար, թե որոնք են այդ “պատճառները”, փորձեցինք հարցը կիրառել տարբեր ոլորտներում, և հանկարծ ստացանք «համընկում»՝ Հայ առաքելական եկեղեցու դերը Հայաստանի պատմության մեջ։ Ի վերջո, հենց եկեղեցին էր «փոխարինում» պետությանը այն ժամանակաշրջաններում, երբ պետություն չկար։ Եվ հենց եկեղեցին է հանդիսանում հայկական վիթխարի ժառանգության պաշտոնական կամ անվանական սեփականատերը, որը պահպանվում է նույնիսկ Հայաստան պետությունից դուրս: Սա ներառում է Երուսաղեմում գտնվող հայկական թաղամասը և կալվածքներ ներկայիս Թուրքիյում, Լիբանանում, եւ կարեւորը՝ գլոբալ հայ ժողովրդին միջազգային ասպարեզում ներկայացնելու առաքելությունը:
Եկեղեցու դերը Հայաստանի պատմության մեջ տարբեր կերպ է գնահատվում։ Օրինակ, նախկին վարչապետ Հրանտ Բագրատյանը www.religions.am-ում ասել էր, որ եկեղեցին 99 տոկոսով նպաստել է օտար լծի հարատևմանը, քանի որ այն խոշոր սեփականատեր է, և օտար պետությունը միշտ պատրաստ էր նրան ավելի մեծ բաժին տալ, քան հայկական պետությունը։ Հայ եկեղեցին միշտ խուսափել է հայկական պետականության վերականգնումից։ «Մեր պատմության մեծ մասում ընդամենը մի քանի տասնամյակ մեր եկեղեցին ակտիվորեն աջակցել է պետության ստեղծմանը. մեկ անգամ՝ 428-ին, նորից՝ 1045-ին»,- նշել է նա։
Պատմության ներկայիս դասագրքերում, ընդհակառակը, ընդունված է այն կարծիքը, որ այն ժամանակաշրջանում, երբ օտար նվաճողները զրկում էին Հայաստանը պետականությունից, հենց եկեղեցին էր դառնում ազգային մատրիցա՝ պահպանելով ազգային միասնությունը եւ ժառանգությունը մինչև պետականության վերականգնումը։
Այսպես է եղել, թե այլ կերպ, սա արդեն պատմություն է, այն չի կարելի փոխել, բայց կարելի է տարբեր կերպ վերաբերվել այդ ժառանգությանը։ Կարելի է, ինչպես դեռևս տեղի է ունենում, աջակցել Հայ Եկեղեցուն՝ որպես հայկական մեծ «սերվերի», որը պետականության հետ միասին դառնում է ազգային մատրիցա։ Առավել եւս, որ հայկական եկեղեցական տարածքն աշխարհում շատ ավելի լայն է ընկալվում, քան Հայաստան պետությունը։ Նույն համամասնությամբ, ինչ Վատիկանը Իտալիայի նկատմամբ։
Բայց կարելի է եկեղեցուց խլել այդ դերը և «ազգայնացնել» նրա իրավունքները Հայաստանից դուրս՝ վտանգի տակ դնելով աշխարհում եկեղեցում մարմնավորված Հայաստանի «վերպետական» ընկալումը, ինչպես նաև այն անգին ժառանգությունը, որը պատկանում է եկեղեցուն։
«Հայոց պատմության» նոր դասագրքերի հեղինակներն ասում են, որ բովանդակային առումով դասագրքերում ոչինչ չի փոխվելու։ Իսկ ի՞նչ առումով է փոխվելու։ Նոր դասագրքում կխոսվի՞ եկեղեցու դերի մասին Բագրատյանի տարբերակում։ Եւ ինչպե՞ս է այս դասագիրքը ներկայացնելու Երուսաղեմի հայկական թաղամասի, Անթիլիասի և ներկայիս Թուրքիայի հայկական եկեղեցական-համայնքային ունեցվածքի կարգավիճակը։
Եկեղեցի-պետություն հարաբերությունները Հայաստանում վատթարացան այն բանից հետո, երբ Հայաստանում սկսվեց «սրբազան» շարժումը Բագրատ Սրբազանի գլխավորությամբ։ Բայց առավել հավանական է, որ դա պատասխան էր գործող իշխանության ցանկությանը՝ դառնալու, ոսկե ձկնիկի պես, նաեւ եկեղեցու տիրակալը։ Նիկոլ Փաշինյանը խորհրդարանում իր «բարկացած» ելույթներից մեկում ասաց՝ ինչո՞ւ եկեղեցին պետք է հսկայական անշարժ գույք ունենա, այդ թվում՝ Հայաստանից դուրս, որի հետ պետությունը կապ չունի։
Դժվար թե իշխանությունը չի հասկանում, որ ի վիճակի չէ ո՛չ օրինական, ո՛չ ֆիզիկապես ազգայնացնել ու մարսել եկեղեցու ունեցվածքը Հայաստանից դուրս։ Սա նշանակում է, որ հնարավոր է հանցավոր համաձայնություն կամ պարտավորություն՝ եկեղեցական գույքը փոխանցել այն երկրներին, որտեղ դրանք գտնվում են, առաջին հերթին՝ Թուրքիային և Իսրայելին։
Ինչ վերաբերում է Իսրայելին, ապա վերջին շրջանում հաճախակի են դարձել Երուսաղեմում գործող հայկական ձեռնարկությունների դեմ ատելության հարձակումները։ Այս մասին գրել է Ազգային ժողովի «Հայաստան» խմբակցության պատգամավոր Քրիստինե Վարդանյանը։
«Արդեն մի քանի տարի շարունակվում են կազմակերպված հարձակումները՝ ուղղված հայկական հողերի և բացառիկ նշանակության ժառանգության գրավմանը։ Հայկական պետության ներկայացուցիչները շարունակում են անտարբեր մնալ շուրջ 3 տարի շարունակվող ճգնաժամի նկատմամբ։ Այս ամբողջ ընթացքում ոչ մի դատապարտող հայտարարություն չի եղել»։
Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, ապա 1923 թվականի Լոզանի պայմանագրով ժամանակավորապես ազգայնացվեց հայկական ողջ ունեցվածքը (իսկ համայնքային սեփականությունը՝ հայկական եկեղեցու սեփականությունն է)՝ առանց թուրքական պետության կողմից սեփականաշնորհման իրավունքի։ Եթե Լոզանի պայմանագիրը դադարի գործել, և Հայաստանը եկեղեցուն զրկի հայկական ունեցվածքը տնօրինելու իրավունքից, ապա այդ վիթխարի ունեցվածքը կդառնա Թուրքիայի սեփականությունը։
Հիշեցնենք, որ մի քանի տարի առաջ թուրքական կառավարությունը փորձեց հայկական բարեգործական հիվանդանոցներից մեկը հանձնել մասնավոր անձանց, սակայն եկեղեցին դատի տվեց և Լոզանի պայմանագրով շահեց դատը։
Դասագրքի անվանումը փոխելու որոշում կայացնելուց հետո պետք է սպասել Հայաստանի կառավարության որոշումներին՝ հայկական եկեղեցին «հակապետություն» հայտարարելու և նրա ունեցվածքը «ազգայնացման» մասին՝ Հայաստանում և արտերկրում։ Դրա հետագա տեղափոխմամբ «հյուրընկալող» երկրներ։
Նաիրա Հայրումյան
