Ինչպես կայացավ Միացումը, ինչպես Արցախը տարանջատվեց և նորից վերադարձանք 1989թ․ որոշմանը
- 09:58 27.08.2024
2024 թվականի օգոստոսի 23-ին անկախ Հայաստանի Հանրապետության հիմնադիրները պատգամավորական «Գերագույն խորհուրդ» ակումբի հովանու ներքո գումարեցին ժողով, որի լեյտմոտիվն էր՝ Արցախի Հանրապետությունը չի կարող անջատվել Հայաստանի Հանրապետությունից։
Խորհրդային Միության ավարտին ծնված Անկախ Հայաստանը ստեղծվել է Խորհրդային Միության գաղափարական պառակտման և պերեստրոյկայի կողմնակիցների՝ հին խորհրդային համակարգին աճող հակադրության ժամանակաշրջանում։
Ղարաբաղյան ազգային-ազատագրական շարժման առաջնորդներից մեկի՝ Մանվել Սարգսյանի խոսքով, առաջացավ «ՄԻԱՑՈՒՄ-ի գաղափարը, որը ԽՍՀՄ-ի կազմում ստեղծված վարչական սուբյեկտների միավորման միջոցով հայկական պետության կայացման փիլիսոփայությունն ու ռազմավարություն էր»։
1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ին ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի կողմից ընդունվեց Հայկական ԽՍՀ և Լեռնային Ղարաբաղի միավորման մասին որոշումը։ Փաստաթուղթը ստորագրել են ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահ Հրանտ Ոսկանյանը և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի նախագահ Վաչագան Գրիգորյանը։ 1990 թվականի հունվարի 9-ին ՀԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ՀԽՍՀ 1990 թվականի սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագիրում ներառել է նաեւ ԼՂԻՄ-ը։
Անկախ Հայաստանի Հանրապետության պետական ռազմավարության սկզբունքները սկսեցին ձևավորվել 1991 թվականին ԽՍՀՄ փլուզման և Խորհրդային Սահմանադրության նորմերի վերացման ժամանակ։ Այդ ժամանակ Հայաստանը գոյություն ուներ որպես այս որոշման հիման վրա հռչակված պետական սուբյեկտ։
1990 թվականին 1989 թվականի որոշման շրջանակներում ընտրվել է միացյալ Հայաստանի խորհրդարանը։ Խորհրդարանն ընդգրկեց 10 ընտրված պատգամավորներ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունից։ Եվս երկու մանդատ տրվել է ԼՂՀ-ի ադրբեջանցի ներկայացուցիչներին, որից նրանք հրաժարվել են։ Բացի այդ, նորընտիր խորհրդարանը հռչակագիր է ընդունել Հայաստանի Հանրապետության կազմավորման մասին՝ եւս հիմնվելով 1989թ. որոշման վրա։
Որոշումը գործում է նաև այսօր, քանի որ այն ներառված չէ ժամկետանց իրավական ակտերի շարքում։
Պետականաշինության տրամաբանությունը փոխվեց խորհրդային սահմանադրության նորմերի վերացումից հետո։ 1991 թվականի դեկտեմբերին ԽՍՀՄ կազմաքանդման վերջնական փուլում Հայաստանը ընտրեց ԼՂԻՄ-ից քաղաքական և իրավական սահմանազատման սկզբունքը։
1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ին Հայաստանում անցկացվեց Հայաստանի անկախության հանրաքվե Հայկական ԽՍՀ սահմաններում։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության բնակիչները, որն, ի դեպ, ստեղծվել է նախկին ԼՂԻՄ-ի և Շահումյանի և Գետաշեն շրջանների տարածքում, զրկվել են հանրաքվեին մասնակցելու իրավունքից։
Սեպտեմբերի 23-ին ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նիստում հայտարարվեց Խորհրդային Հայաստանի տարածքում անկախ Հայաստանի Հանրապետության ստեղծման մասին։ Հայաստանի Հանրապետության անկախության նոր հռչակագիր չի ընդունվել։
ԼՂՀ-ն այլ ելք չուներ, քան անկախության հանրաքվե անցկացնել, որը տեղի ունեցավ 1991 թվականի դեկտեմբերի 10-ին խորհրդային ներքին զորքերի հալածանքների ամենադաժան պայմաններում։ Նույն թվականի դեկտեմբերի 30-ին տեղի ունեցան ԼՂՀ խորհրդարանի հիմնադիր ընտրություններ և հռչակվեց ԼՂՀ պետական անկախությունը։ 1992 թվականի հունվարի 6-ին ԼՂՀ Գերագույն խորհրդի նիստում ընդունվեց Անկախության հռչակագիրը։
Հայաստանը չի ճանաչել ոչ անկախության հանրաքվեն, ոչ էլ ԼՂՀ Գերագույն խորհրդի ընտրությունների արդյունքները։
1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին ԱՊՀ ստեղծման մասին հռչակագրի շրջանակներում Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչեց Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականությունը գործող սահմաններում։ ԱՊՀ պայմանագրի վավերացման ժամանակ ներկայացված կարծիքում Հայաստանը չի անդրադարձել Ադրբեջանի հետ ԼՂՀ հարցում տարաձայնությունների և կոնֆլիկտի առկայությանը։ Այս խնդիրը երբեք չի բարձրացվել ԱՊՀ շրջանակներում։
Սակայն 1992 թվականի հուլիսի 8-ին ՀՀ Գերագույն խորհուրդը որոշում ընդունեց, որում ասվում է, որ Հայաստանում ոչ մի պաշտոնյա իրավունք չունի Արցախը ճանաչել որպես այլ պետության մաս։
Այսպիսով, իր անկախությունը հռչակած Հայաստանի Հանրապետությունը հրաժարվեց «Միացում» ազգային գաղափարից, որը հիմնված էր Լեռնային Ղարաբաղի հայերի պահանջի վրա՝ մեծամասամբ հայաբնակ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը միացնելու Հայաստանին։
Այսինքն՝ Հայաստանի բոլոր ժամանակների իշխանությունները, սկսած 1991 թվականից, մերժեցին ազգային կամարտահայտության հիման վրա պետություն ստեղծելու գաղափարը և հիմք ընդունեցին ռուս-թուրքական որոշումները, մասնավորապես՝ հանցագործ Կարսի պայմանագիրը։
2023 թվականի սեպտեմբերին, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության այսպես կոչված «լուծարումից» հետո, Հայաստանի և Արցախի գոյության միակ իրավական հիմքը մնում է 1989 թվականի «Միացում» որոշումը։
Մենք կշարունակենք վերլուծել վերջին 30 և ավելի տարիների նորագույն պատմությունը, որպեսզի ընթերցողը հասկանա, թե ինչու է Հայաստանի ներկայիս ղեկավարը պետականությունը տանում դեպի կործանում։
Մարգարիտա Քարամյան