Ադրբեջանի ՊՆ հաղորդագրությունը, թե իբր օգոստոսի 16-ին՝ ժամը 03։20-ի սահմաններում, ՀՀ ԶՈՒ ստորաբաժանումները կրակ են բացել սահմանագոտու արևմտյան հատվածում տեղակայված ադրբեջանական դիրքերի ուղղությամբ, չի համապատասխանում իրականությանը։ Այս մասին հերքում է տարածել ՀՀ Պաշտպանության նախարարությունը։
Երեկ ՊՆ-ն եւս մեկ նմանատիպ հաղորդագրություն է հերքել։
Փորձը ցույց է տալիս, որ Բաքվի նման հաղորդագրությունները նախանշում են կամ “պատասխան” ագրեսիա, կամ Հայաստանի հերթական զիջումներ։
Շատ վերլուծաբաններ ԱՄՆ-ում նախագահական ընտրություններից մի քանի ամիս առաջ երկու գլոբալ հակամարտությունների սրումը կապում են աշխարհակարգի առաջիկա փոփոխության հետ, որի նախօրեին յուրաքանչյուր երկիր փորձում է ամրապնդել իր դիրքերը։ ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենը դեռ գարնանը հայտարարել էր, որ իր երկրորդ ժամկետի նպատակն է փոխել աշխարհակարգը։
Ու թեև նրան փոխարինած Դեմոկրատական կուսակցության թեկնածու Քամալա Հարիսը և հանրապետական թեկնածու Դոնալդ Թրամփը դեռ չեն խոսել աշխարհի ապագայի իրենց տեսլականի մասին, ակնհայտ է, որ միջազգային իրավունքի և անվտանգության ներկայիս համակարգը փոխվելու է, քանի որ անճանաչելիորեն փոխվել են նախնական տվյալները։
Ինչպես հայտնի է, ներկայիս աշխարհակարգի հիմքը ՄԱԿ-ի գոյությունն է և կազմակերպության կողմից ընդունված երկրների ու մարդկանց վարքագծի գլոբալ կանոնները։
ՄԱԿ-ը ստեղծվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո հակահիտլերյան կոալիցիայի մասնակից երկրների կողմից։ Ազգերի լիգային փոխարինած նոր կազմակերպությունը պետք է կանխեր ապագա պատերազմները։
Անվտանգության խորհուրդը բաղկացած է 15 անդամից. Խորհրդի 5 անդամները մշտական են (Ռուսաստան (նախկին ԽՍՀՄ), ԱՄՆ, Մեծ Բրիտանիա, Ֆրանսիա և Չինաստան), մնացած 10 անդամները ընտրվում են կանոնադրությամբ նախատեսված կարգով:
Այն սկզբունքը, որով ընտրվել են ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի մշտական անդամները՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում հաղթած երկրները, վաղուց իրեն սպառել է։ Եվ արդեն բարձրաձայն խոսում են ՄԱԿ-ի բարեփոխումների անխուսափելիության մասին։
Նախ, հաղթանակած ԽՍՀՄ-ը չկա արդեն 33 տարի, իսկ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի մշտական անդամ դարձած Ռուսաստանը հիմա չարդարացված ներխուժել է Ուկրաինա, որը նույնպես հաղթանակած երկիր էր և ՄԱԿ-ի անդամ դեռ խորհրդային տարիներից։ Երկրորդ՝ “պարտված” Գերմանիան և Ճապոնիան, որոնք տեղ չեն գտել Անվտանգության խորհրդում, հիմա G7-ի անդամներ են և ամենաազդեցիկ պետություններից են։ Բացի այդ, Հնդկաստանը, Բրազիլիան, իսլամական աշխարհը, աֆրիկյան երկրները և վերազգային կորպորացիաները դժգոհում են ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում ներկայացուցչության բացակայությունից:
ՄԱԿ-ի բարեփոխումների հիմնական պրովայդերներից մեկը Թուրքիան է, որը փորձում է իրեն դիրքավորել որպես ինչ-որ թյուրքական աշխարհի առաջնորդ, այդպես մտնել ՄԱԿ-ի ԱԽ, և դրա համար նրան օդի պես անհրաժեշտ է «Զանգեզուրի միջանցքը»։
Ներկայիս աշխարհակարգի մեկ այլ առանձնահատկությունն Իսրայելի կենտրոնական դերն է միջազգային իրավունքում: Ստեղծվելով 1945 թվականին, ՄԱԿ-ն արդեն 1947 թվականին, ճանաչելով հրեա ժողովրդին որպես նացիզմից և ցեղասպանությունից առավել տուժած, ընդունեց որոշում Իսրայել պետության ստեղծման մասին Պաղեստինի տարածքներում, որոնք այդ ժամանակ գտնվում էին բրիտանական պրոտեկտորատի տակ։
Իսրայելի ստեղծման սկզբունքը մեծապես հիմք է հանդիսացել ինքնորոշման հիման վրա նոր պետությունների ստեղծման կանոնների համար։
Միջազգային աշխարհակարգի սկզբունքներն, իհարկե, ավելի բարդ են և ավելի խորը արմատներ ունեն։ Սակայն այսօր արդեն ակնհայտ է, որ այս սկզբունքները հզոր ճգնաժամ են ապրում։
Մասնավորապես, Ռուսաստանը, ներխուժելով Ուկրաինա, իրեն դուրս դրեց ապագա Անվտանգության խորհրդից։ Իսկ Ուկրաինայի գործողությունը Ռուսաստանի Կուրսկի շրջանում արդիականացրել է Ռուսաստանի հնարավոր փլուզման հարցը։
Ինչ վերաբերում է Իսրայելին, ապա վերջերս հայց է ներկայացվել Արդարադատության միջազգային դատարան՝ Իսրայելին ցեղասպանության մեջ մեղադրանքով։ Սա տապալում է ՄԱԿ-ի բոլոր սկզբունքները, որոնք կառուցված են մեծ պատերազմներն ու ցեղասպանությունները կանխելու սկզբունքի վրա։
Այս խիտ խճանկարում Հայկական հարցը կարևոր տեղ է գրավում. չնայած ռազմական պարտություններին և տարածքային կորուստներին, Հայաստանը պահպանել է հզոր իրավական քեյսը, և ցանկացած պահի կարող է փոխվել նրա սահմանների որոշման սկզբունքը։ Եթե այժմ Հայաստանի սահմանները որոշվում են Կարսի ռուս-թուրքական պայմանագրով եւ Ստալինի որոշմամբ, որոնք այդպես էլ չեն մտել ՄԱԿ-ի դեպոզիտարիա, ապա ապագայում կարող են կիրառվել բոլորովին այլ սկզբունքներ՝ Սևրի պայմանագրին վերադարձից մինչև հայկական պետականության վերացում։
Սկզբունքները, որոնց հիմքով կկառուցվի միջազգային հարաբերությունների նոր համակարգը, դեռ որոշված չեն։ Առաջարկ կա՝ Անվտանգության խորհրդում ընդգրկել ներկայացուցիչներ բոլոր մայրցամաքներից։ Խոսում են նաև բնակչության թվին, վերպետական կորպորացիաների կապիտալի համապատասխան ներկայացվածության և այլնի մասին։
ԱՄՆ նախագահական ընտրությունները կորոշեն, թե աշխարհը որ ուղղությամբ է շարժվելու։ Դոնալդ Թրամփը ներկայիս աշխարհակարգի պահպանման կողմնակից է՝ ամերիկյան թեքումով։ Կամալա Հարիսը դեռ չի հայտարարել իր առաջնահերթությունների մասին։
Մինչդեռ ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը միջազգային հարաբերությունների պատմության մեջ առաջին պայմանագիրն էր, որը սահմանեց պետությունների պարտավորությունը պահպանել և հարգել մարդու հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները:
ՄԱԿ-ի կանոնադրության նախաբանում ասվում էր.
Մենք՝ ՄԱԿ-ի ժողովուրդներս, վճռել ենք ապագա սերունդներին փրկել պատերազմի պատուհասից, որը մեր կյանքի ընթացքում երկու անգամ անասելի վիշտ է պատճառել մարդկությանը, ձգտելով վերահաստատել հավատը մարդու հիմնարար իրավունքների և ազատությունների նկատմամբ:
ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը նաև ամրագրում է միջազգային համագործակցության հիմնական սկզբունքները.
«Սրբազան պայքարի» առաջնորդ Բագրատ սրբազանը լրագրողների հետ զրույցում անդրադարձավ Հադրութի եւ Արցախի դեօկուպացիայի հարցին։
«Մեր հերոսների կենսագրությունն է գողացված, եւ նաեւ մեզ՝ ապրողներիս է ամոթը, որ մենք դեռ շարունակաբար խոսում ենք մեր կորուստները վերականգնելու մասին։ Եվ լավագույն ընծան կլինի, ինչպես միշտ ասել եմ, մեր երազների եւ իղձերի իրականացումը վերադարձնել մեր հայրերին ու տղաներին, որովհետեւ այդ երազն ու հաղթանակն իրենցն է առաջինը։ Եվ իրենց նահատակությունն է մեզ դրել հայրենքն ու երազն իրենց վերադարձնելու իրականության մեջ։ Սա մեր ամոթն է, մարդիկ չեն զգում շատ մասով կամ որոշ մասով, թե ինչ է նշանակում նրանց հաղթանակն ու մեր ամոթը եւ դեռ զբաղված են կենցաղային, անիմիաստ, փոքր խնդիրներով՝ արդարացնելով սուտը եւ ստախոսին, ով 2021 թվականին հայտարարում էր, եւ մինչեւ հիմա էլ դա իրենց կառավարության ծրագրում դա կա, նաեւ նախընտրական արշավին է ներկայացվել, որ՝ մենք Հադրութը դեօկուպացնելու ենք, Շուշին ազատագրելու ենք։ Ես միշտ ասել եմ՝ այդ Նեռը, ստախոսը դեռ ձեռքը վրան է։ Մեր գյուղերի մասին հայտարարում էր՝ ձեռքերս կկտրեմ, գյուղերը չեմ տա։ Այդ նույն ժանրի մեջ է, որը շարունակվում է մինչեւ հիմա»,- նշեց նա։
Բագրատ սրբազանը հավելեց․ «Այս պայքարը դրա մասին է՝ Հադրութն է, Շուշին է, ընդհանուր Արցախն է, մեր սահմանագծով տեղի ունեցած դեպքերն են։ Ինձ դժվար է խոսել, որ այդ հաղթանակի բերկրանքը մեզանից գողացել են, մեր կենսագրությունը, պատիվն ու ուրախությունն են գողացել։ Մեր կենսագրությունը եւ պատիվը պետք է վերականգնենք առաջին հերթին»։
Step1.am-ի զրուցակիցն է Արցախի Հանրապետության Ազգային ժողովի պատգամավոր Արամայիս Աղաբեկյանը։
–Պարո՛ն Աղաբեկյան, ողջունելով Միջազգային քրեական դատարանի առաջին գլխավոր դատախազ Լուիս Մորենո Օկամպոյի կողմից մեկնարկած տեղեկատվական արշավը՝ Արցախի ԱԺ նախագահի պարտականությունները կատարող Գագիկ Բաղունցն իր հայտարարությունում Ադրբեջանի կողմից Արցախի նկատմամբ սանձազերծված գործողությունները ցեղասպանական ագրեսիա որակեց։ Արցախի ժողովրդի շահերը ներկայացնող իշխանությունն ի՞նչ քայլեր պետք է անի այս գնահատականը տալուց հետո։ Այո՛, տեղի է ունեցել ցեղասպանություն, իրավական ու քաղաքական ի՞նչ հետեւանքներ պետք է լինեն։ Եվ ի՞նչ աշխատանք է տանում այս ուղղությամբ Արցախի ԱԺ-ն։
-Արցախի Ազգային ժողովի մակարդակով վերջին հայտարարությունը եղել է նախորդ տարվա դեկտեմբերին, իսկ այս հայտարարությունը ԱԺ նախագահի անունից է։ Այս պահին Արցախի գործող իշխանություններն ավելի շատ նախընտրել են լռությունը որպես քաղաքական մարտավարություն օգտագործելու ճանապարհը։ Վարդան Օսկանյանի ղեկավարությամբ հատուկ հանձնախումբ է ստեղծվել, ինքը որոշակի հաշվետվություն է ներկայացնում, այդ դիվանագիտական աշխատանքը, որը կատարվում է, որոշակի կարեւորություն ունի, բայց այստեղ խնդիրը ճիշտ չի ձեւակերպվում։
Հայկական շահը միշտ Հայաստանի Հանրապետությունն է ներկայացրել, արցախյան կողմը երբեք բանակցային գործընթացում գործոն չի եղել։ Իր դիվանագիտական աշխատանքը մաքսիմում կարող էր քաղաքացիական մակարդակում ասոցացվել, որովհետեւ Արցախի չճանաչվածության խնդիր կար։ Լեռնային Ղարաբաղի շահերը ներկայացնում էր Հայաստանի Հանրապետությունը, ԼՂ շահերն ամրագրված էին Մինսկի խմբի համանախագահության շրջանակներում։ Բայց հիմա խոսույթն այլ է։ Հենց այսօր էլ Հայաստանի Արտաքին գործերի նախարարությունը «Ազատություն» ռադիոկայանի հարցադրմանը մեկնաբանություն տվեց, որի բովանդակությունն այն է, որ ՀՀ իշխանությունը չի բացառում,որ կարող է Ադրբեջանի հետ համատեղ դիմել Մինսկի խումբը լուծարելու համար։ Ասում են՝ մեզ համար քննարկելի է Մինսկի խմբի շարունակականությունը քննարկելը «խաղաղության պայմանագրի» համատեքստում։ Համատեքստում բառը մեծ մանեւրելու հնարավորություն տվող բառ է, կարող են վաղը ասել՝ նախասկզբունքներ ենք ստորագրում, դրա համար Մինսկի խմբից դուրս ենք գալիս։ Սա այն դեպքում, երբ խոսույթում ասում են, թե Արցախի հարց չկա, իսկ Արտաքին գործերի նախարարության էջից Լեռնային Ղարաբաղ բաժինը հանված է։
–Այսինքն՝ Հայաստանը կամ Ադրբեջանը կարող են ուղղակի հրաժարվե՞լ Մինսկի խմբից, դա այդքան հե՞շտ է։
-Այո՛, ՀՀ իշխանություններն ուղղակի հրաժարվել են Մինսկի խմբից, եւ ինձ մոտ այնպիսի տպավորություն է, որ Արցախի իշխանությունների վրա էլ կա այնպիսի ճնշում, որ իրենք Արցախի հարցի վերաբերյալ պետական ինստիտուտների մակարդակով համապատասխան հայտարարություններ չանեն։ Հակառակ պարագայում ինչո՞ւ Արցախի Ազգային ժողովի մակարդակով որեւէ հայտարարություն չի արվում։ Հայտարարությունները կա՛մ խմբակցությունների մակարդակով են լինում, կա՛մ ԱԺ նախագահի մակարդակով են ինչ-որ բանի արձագանքում։ Բայց Ազգային ժողովի՝ որպես ինստիտուտի, մակարդակով հայտարարություն չկա։
– ՀՀ իշխանությունները փորձում են փակել Արցախի հարցը, դա հնարավո՞ր է։
-Կա քաղաքական որոշակի կոնսենսուս, այս իշխանության կողմից կան ձեռք բերված պայմանավորվածություններ։ Այնքան ժամանակ, ինչքան այս իշխանությունը մնա ղեկին, իր նախանշած առաջնահերթությունների մեջ Արցախը չկա։ Եթե գլխավոր խաղացողը հրաժարվում է իր շահերը պաշտպանելուց, դժվար է պատկերացնել գործընթաց։ Խնդիրն այստեղ նույնիսկ անձերը չեն, ոչ թե անձերի, այլ քաղաքական ու բովանդակային իշխանափոխություն պետք է լինի։ Առանց իշխանափոխության, Արցախի հարցն օրակարգ բերելու մասին խոսելն իրականությանը մոտ չէ։
Ռոզա Հովհաննիսյան
Դավիթ Տոնոյանն ազատ կարձակվի կալանքից։ Այս մասին փոխանցեց նրա փաստաբան Ալբերտ Բենգլյանը։
Դատարանը ՀՀ պաշտպանության նախկին նախարարի խափանման միջոցը փոխել է 15 մլն դրամ գրավի չափով։
Փաստաբանը փոխանցեց, որ նախկին նախարարն ամենայն հավանականությամբ այսօր կլինի ազատության մեջ։
Դավիթ Տոնոյանը կալանքի տակ մնաց շուրջ 3 տարի։
Վերջերս Երևանի Հադրութի ստեղծագործական կենտրոնը ստիպված էր նոր տարածք փնտրել։ Երկար փնտրտուքներից հետո մետրոյի «Գարեգին Նժդեհ» կայարանի մոտ հայտնաբերվել է հարմար տարածք։ Առաջիկայում տասնյակ երեխաներ կկարողանան շարունակել իրենց ստեղծագործական կրթությունը։
44-օրյա պատերազմի արդյունքում Արցախի Հադրութի շրջանը օկուպացվել է, իսկ բնիկ բնակչությունը բռնի տեղահանվել է։ Հադրութցիների մեծ մասը հաստատվել է Հայաստանում՝ լուծելով աշխատանքի տեղավորման հարցը և պահպանելով ինքնությունը։
Հադրութի մանկական ստեղծագործական կենտրոնի տնօրեն Իրինա Թամրազյանը սկսեց հետամուտ լինել Հայաստանում Հադրութի երեխաների ստեղծագործական կենտրոնի գործունեության վերականգնմանը հենց սկզբից։
Կենտրոններ ստեղծվեցին Երևանում և մարզերում, իսկ Արցախի շրջափակումից անմիջապես առաջ Ստեփանակերտում բացվեց Հադրութի ստեղծագործական կենտրոնը, որն աշխատեց մինչև տեղահանությունը։
Այսօր Երեւանում գործում է Հադրութի ստեղծագործական կենտրոնը՝ մասնաճյուղեր ունենալով մարզերում։ Ակտիվորեն մասնակցում է տոնավաճառներին, ցուցահանդեսներին և փառատոներին:
Ալվարդ Գրիգորյան
31 տարի առաջ այս օրը որոշվեց Հադրութի լինել-չլինելու հարցը։
Երկու կողմից ադրբեջանցիներով շրջապատված՝ քաղաքի մնացած բնակչությունը չի կարողացել նույնիսկ «քիթը հանել» նկուղներից։ 1992 թվականի օգոստոսի 15-ին ավելի քան 1200 հրթիռ և արկ ընկավ Հադրութի վրա՝ չհաշված օդային ռումբերը։
Ծանր մարտեր են տեղի ունեցել Խուրհատի և Մելիքաշենի դիրքերում։ Տարածաշրջանից գրոհայինների փոքրաթիվ ջոկատները հետ են մղել ադրբեջանական ստորաբաժանումները, որոնք մի քանի անգամ գերազանցել են նրանց։ Հադրութը որոշել է ողջ մնալ։
1993 թվականի օգոստոսի 15-ի այս օրը Հադրութը դիմացավ, թեև Արցախի տարածքի 40%-ը գտնվում էր թշնամու վերահսկողության տակ։
Այսօր Հադրութը օկուպացված է ադրբեջանա-թուրք-իսրայելական զորքերի կողմից։
Ինչպե՞ս կարող էր դա տեղի ունենալ: Այս հարցին դեռ ոչ ոք չի պատասխանել։ Բայց հադրութցիների համար միանշանակ պարզ է՝ Հադրութն ընկավ հասարակության պառակտման և պաշտոնյաների դավաճանության արդյունքում։
Ո՛չ իրենք՝ հադրութցիները, ո՛չ էլ նույնիսկ իշխանության ղեկին կանգնած մարդիկ չէին հասկանում և չէին գնահատում շրջանի կարևորությունը ողջ Արցախի, իսկ այժմ՝ Հայաստանի անվտանգության համակարգի համար։
Հենց Հադրութից է իսլամիստների համար սկսվում այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը», որը գայթակղության քար է դարձել ռուսաստանի, թուրքիայի, ադրբեջանի և Իրանի համար։ Հադրութի շրջանի շրջակա տարածքներն էին, որ այդքան գրավիչ դարձան Իսրայելի համար, որը 2020 թվականի աշնանը վերջապես ստացավ բաղձալի մուտքը դեպի Իրանի հետ սահման։ Եվ չնայած այն բանին, որ այսօր իսրայելցի քարոզիչները պնդում են, որ Ադրբեջանից և Վրաստանից զորքերը դուրս բերելու հրամանը վերաբերում էր Իսրայելի պաշտպանության այն պահեստային զինվորներին, ովքեր կարող էին արձակուրդի ժամանակ գտնվել այս երկրներում, կասկած չկա, որ խոսքը հատկապես Հադրութում տեղակայված զորքերի դուրսբերման մասին էր։
Հադրութի կորուստը ճանապարհ բացեց դեպի Շուշի և Քաշաթաղ, ինչը հետագայում հանգեցրեց Արցախի ամբողջական շրջափակմանը, որը տևեց 10 ամիս։ Հադրութը Քաշաթաղի ու Քարվաճառի հետ թիկունքն էր ողջ Հայաստանի համար։
Ավաղ, Հադրութի ռազմավարական արժեքը թերագնահատված է։
Այս արժեքի մասին գիտեին 1992-94 թվականներին Արցախի պաշտպանական շրջանների ղեկավարներն ու հրամանատարները։
Ահա թե ինչու արցախցիներից շատերի կյանք խլած ամենաթեժ մարտերում նրանց հաջողվեց ոչնչացնել թշնամու բոլոր կրակակետերը և խաղաղ բնակիչներին ազատել մշտական հրետակոծություններից ու ռմբակոծություններից։
Սակայն ապագայում Արցախի ղեկավարությունը չուներ բավարար խելացի, քաղաքական ու դիվանագիտական ճկունություն՝ հարեւան Իրանի հետ քաղաքականություն վարելու համար։ Այդ տեղը զբաղեցրել են ադրբեջանն ու ռուսաստանը, որոնք առ այսօր իրենց հարցերը լուծում են արցախցիների իրավունքների հաշվին։
Ավաղ, թյուրըմբռնումն ու պետության դերը հասկանալու անկարողությունը հանգեցրին 2020-23 թթ. ողբերգությանը։ Հազարավոր հայ տղամարդիկ մահացել են աշխարհաքաղաքական գործընթացներին համապատասխան քաղաքականություն վարելու անկարողության պատճառով։ Արցախն ընկավ, քանի որ չկարողացավ պահել Հադրութը։
Հադրութի շրջանի 186 բնակիչներ թաղված են Եռաբլուր զինվորական պանթեոնում, քանի որ նրանց չեն կարողացել հուղարկավորել հայրենի շրջանում։
Ավանդույթի համաձայն՝ ամեն տարի օգոստոսի 15-ին Հայաստանով մեկ սփռված հադրութցիները գալիս են նշելու իրենց հերոս քաղաքի օրը Եռաբլուրում ընկածների ու հավերժական հանգստություն գտածների հետ միասին։
Մարգարիտա Քարամյան
Գուրգեն Արսենյանը նշանակվել է Ռուսաստանում Հայաստանի դեսպան՝ ՀՀ պաշտպանության նախկին նախարար Վաղարշակ Հարությունյանի փոխարեն։ Հարությունյանի պաշտոնավարման ավարտից անմիջապես առաջ ներքաղաքական, միաժամանակ ռուս-հայկական լուրջ սկանդալ բռնկվեց՝ կապված 2020 թվականի դեկտեմբերին Սյունիքում ռուսական զորքերի տեղակայման և Գորիս-Կապան ճանապարհի 21 կիլոմետրանոց հատվածի թհանձնելու մասին կասկածելի փաստաթղթի ստորագրման հետ։
Այն, որ նման փաստաթուղթ ստորագրել են Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի պաշտպանության նախարարները՝ շրջանցելով ՀՀ արտաքին գործերի նախարարությունը, օրերս «Ազատություն» ռադիոկայանին տված հարցազրույցում հայտնեց Հայաստանի այն ժամանակվա արտգործնախարար Արա Այվազյանը։ Մի քանի օր անց ԱԳՆ-ն հաստատել է նման փաստաթղթի առկայությունը։
Հիշեցնենք, որ 2020 թվականի նոյեմբերի 20-ին՝ եռակողմ հայտարարության ստորագրումից 10 օր անց, պաշտպանության նախարար Դավիթ Տոնոյանը հրաժարական տվեց, և նրա փոխարեն նշանակվեց Վաղարշակ Հարությունյանը։ Հարությունյանը չեր թաքցնում իր ռուսամետ տրամադրությունները, և հենց նա էլ որոշ ժամանակ անց հուշագիր ստորագրեց, որով հայկական տարածքի մի մասը փոխանցվում էր թշնամուն (իբր խորհրդային սահմաններով)։ Սա նշանավորեց Հայաստանի տարածքի նկատմամբ կամայական վերաբերմունքի սկիզբը. Ռուսաստանը հայտարարեց, որ Հայաստանը սահմաններ չունի, Բաքուն բռնի ուժով օկուպացրել է Հայաստանի տարածքի միմասը՝ փակելով Հայաստան-Իրան մայրուղին, իսկ Հայաստանի կառավարությունը, իր տարածքները պաշտպանելու փոխարեն, հայտարարեց. որ ոչինչ, մենք ուրիշ ճանապարհ կկառուցենք։
Բաքվի անպատիժ օկուպացիայի գրավականը ռուսական զորքերն էին, որոնք Հարությունյանի ստորագրությամբ, հակառակ հայ-ռուսական միջպետական պայմանագրի, տեղափոխվեցին Սյունիք։ Միայն վերջերս այդ զորքերը սկսեցին դուրս բերել Սյունիքից։
Գորիս-Կապան ճանապարհին հետևեցիին Սև լիչը, Ջերմուկը, Տեղը, հետո ամբողջ Արցախը, և ամենուր ռուսական զորքերը օպերատիվ հսկողություն էին իրականացնում։ Եղել է մի պահ, երբ ռուսական զորքերը թույլ չեն տվել եվրոպացի դիտորդներին գնալ Շուռնուխի մոտ տեղի ունեցած միջադեպի վայր։ Փաշինյանի կառավարությունում գրեթե բոլոր զիջումները բացատրվում էին «միջանցքային տրամաբանությունից» խուսափելու մտադրությամբ։
Հայաստանում 2021 թվականի հունիսին կայացած արտահերթ ընտրություններից մեկ ամիս անց Վաղարշակ Հարությունյանը հրաժարական տվեց և նշանակվեց Ռուսաստանում դեսպան։
2021 թվականի փետրվարին, սակայն, Հայաստանի կառավարության անունից ՌԻԱ Նովոստիին տված հարցազրույցում նա փաստացի հայտարարեց «ռուսական ռազմակայանից (հաշվի առնելով դրա ընդլայնումը) Հայաստանի արևելյան ուղղությամբ ռազմական կազմավորում վերաբաշխելու հնարավորության մասին։ »: Նա նաև հայտարարեց. «Մենք ելնում ենք նրանից, որ առաջին հերթին Արցախի բնակչության անվտանգությունը պետք է ապահովի Պաշտպանության բանակը։ Երկրորդ՝ Հայաստանը դեռևս մնում է Արցախի ժողովրդի անվտանգության երաշխավորը, և մենք երբեք չենք հրաժարվի այս պատմական առաքելությունից։ Դե, երրորդը, երևի ամենակարևորը, իհարկե, ռուսական ռազմական ներկայությունն է տարածաշրջանում, որի շնորհիվ նախ հնարավոր եղավ հասնել զինադադարի, իսկ հետո պարզապես կանխել հումանիտար աղետը։ Կարծում եմ, որ Ռուսաստանի Դաշնության հետ համատեղ ջանքերի շնորհիվ տարածաշրջանում երկարաժամկետ խաղաղություն կապահովվի»։
Այն ժամանակ համաշխարհային լրատվամիջոցները փորձեցին պարզել, թե ինչպես է Հայաստանն առանց որևէ պատճառաբանության հրաժարվում իր տարածքներից և ինչու է իրականում իր տարածքները հանձնում Ռուսաստանին։ BBC-ն մեծ նյութ է հրապարակել ղարաբաղյան հակամարտության վերաբերյալ. Հայերը բողոքում են խորհրդային սահման վերադարձի դեմ, որով կասկածի տակ է դնում Հայաստանի ղեկավարության դրդապատճառները:
Սակայն ապօրինի հուշագրի հարցը ջրի երես է դուրս եկել, Վաղարշակ Հարությունյանն այժմ դիվանագիտական անձեռնմխելիություն չունի, և հարց է առաջանում՝ Հայաստան վերադառնալուն պես նրան կկալանավորե՞ն։ Պատասխանատվության կենթարկվե՞ն այն անձինք, ում ստորագրությամբ զոհասեղանին դրվեց ու մաս առ մաս կազմաքանդվեց Հայաստանի ինքնիշխանությունը։
Ադրբեջանը խաղաղության համաձայնագրի ստորագրման, դրա նախաստորագրման համար պահանջել է փոխել Հայաստանի Սահմանադրությունը, և համատեղ լուծարել ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը: Ալիևը նաև հայտարարել է, որ Հայաստանը համաձայն չէ Մինսկի խմբի լուծարմանը։ «Ազատություն»-ը, մասնավորապես, հետաքրքրվել էր Արտգործնախարարությունից՝ արդյոք Ադրբեջանը Մինսկի խմբի լուծարումը դարձնում է նախապայման՝ խաղաղության պայմանագիր ստորագրելու համար, ինչո՞ւ Երևանը համաձայն չէ լուծարմանը և հնարավո՞ր է, որ առաջիկայում Հայաստանը մտքափոխվի և Բաքվի հետ լուծարման համատեղ դիմում ներկայացնի ԵԱՀԿ-ին։
Այս հարցերին Արտգործնախարարությունը մեկ նախադասությամբ է պատասխանել․ – «Հայկական կողմը Մինսկի գործընթացի շարունակականության հարցը կարող է դիտարկել հարաբերությունների համապարփակ կարգավորման և առաջին հերթին՝ խաղաղության պայմանագրի կնքման համատեքստում»։
ԱԳՆ-ի պատասխանի անորոշությունն վկայում են այն մասին, որ Հայաստանի կառավարությունը փորձում է սակարկությունների տեղ թողնել։ Բանակցություններում ազգային շահերն ու իրավունքները երևակայական ձեռքբերումների հետ փոխանակելու արատավոր պրակտիկան հանգեցնում է այն եզրակացության, որ Հայաստանը կարող է համաձայնվել նման քայլի՝ «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցը խաղաղության պայմանագրի տեքստից հանելու Բաքվի որոշման դիմաց։
«Զանգեզուրի միջանցքի» մասին մտացածին թեզն արդեն մի քանի տարի է՝ Հայաստանից զիջումներ կորզելու միջոց է ծառայում։ Գործը հասավ հայկական պետականության հիմքին՝ Սահմանադրությանը և Մինսկի գործընթացին։
Մինսկի գործընթացը Հայաստանի իրավական ինքնիշխանության կարևոր բաղադրիչն է, քանի որ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ստեղծումը և նրա գոյությունը հուշում է, որ աշխարհը չի գտնում միջազգային իրավունքի գոնե մեկ հիմք՝ Արցախը որպես ադրբեջան ճանաչելու համար։ Աշխարհը չի վիճարկում նաև Հայաստանի Սահմանադրությունը, որտեղ հղում է արվում Հայաստանի և Արցախի վերամիավորման 1989թ. որոշմանը։ Մինսկի խումբը միջազգային կառույց է, որը Բաքվին և Մոսկվային թույլ չի տալիս լեգիտիմացնել միջազգային իրավունքին հակառակ զենքի ուժով ձեռք բերվածը։
ԵԱՀԿ-ն միշտ և միանշանակ հայտարարել է, որ Աբխազիայի, Հարավային Օսիայի, Մերձդնեստրի, Ղրիմի և Դոնբասի խնդիրները պետք է լուծվեն Վրաստանի, Մոլդովայի և Ուկրաինայի տարածքային ամբողջականության շրջանակներում։ Արցախի վերաբերյալ Մինսկի խումբը միշտ առաջարկել է երեք սկզբունք՝ տարածքային ամբողջականություն, ինքնորոշման իրավունք, որին հաջորդում է հանրաքվեն, և ուժային կարգավորման անթույլատրելիությունը։ Այն, որ Մինսկի խումբը դեռ կա, նշանակում է, որ ոչինչ չի փոխվել։ Այլապես այն կհամարի հարցը լուծված եւ կինքնալուծարվի։
Պաշտոնական Երեւանը, հրաժարվելով Մինսկի խմբից, անգամ չի հասցնի փոխել իր Սահմանադրությունը, քանի որ հայկական պետությունը կկորցնի իր հենակետն ու կփլուզվի։
Չպետք է մոռանալ նաև, որ ԱՄՆ-ը և Ֆրանսիան, որոնք Մինսկի խմբի համանախագահներն են, երբևէ հրապարակավ չեն հայտարարել դրա լուծարման, հետևաբար արցախյան հիմնախնդրի «կարգավորման» մասին։
Հայաստանի մասին իմ պատկերացումը սահմանափակվում էր միայն մայրաքաղաք Երևանով. իր ժամանակին այստեղ եմ սովորել, իսկ դրանից հետո այն տարանցիկ քաղաք էր, երբ մեկնում էի այլ երկրներ։
Ուստի, երբ առաջին անգամ այցելեցի մարզային քաղաքները, հիշեցի «Գահերի խաղի» արտահայտությունը. «Պատից այն կողմ (իմ դեպքում՝ Երևանից այն կողմ) հողերը բնակեցված են ցեղերով, որոնք իրենց անվանում են «ազատ մարդիկ»։
Զարմանալիորեն պարզվեց, որ մարզային քաղաքները մաքուր են ու կոկիկ, գեղեցիկ, հետաքրքիր, ունեն իրենց տեսքն ու աուրան, զարգացման ներուժը։ Ինչպես ասաց նկարիչ ընկերս. «Երևանը մեկ մեծ շինհրապարակ է, և ինտենսիվ խտացումն ամբողջությամբ զրկում է նրան գրավչությունից: Բայց որոշ բնակավայրերին այս ճակատագիրը չի սպառնում՝ դրանց զարգացման համար ներդրումների բացակայության պատճառով»։
Իսկապես, Երևանում շինարարական բումի ֆոնին զարմանալի է, որ մարզային քաղաքներում նվազագույն նոր բնակելի տարածքներ կան, կամ ընդհանրապես խոշոր շինարարական ծրագրեր չկան։
Շարքային բնակիչների բարեկեցությունը նույնպես պատշաճ մակարդակի վրա չէ։ Բոլորը խոսում են սուր գործազրկության մասին։ Իսկ մշտական աշխատանքի ու կայուն եկամուտ փնտրելու համար շատերը ստիպված հեռանում են։
Շիրակցի տաքսու վարորդն, օրինակ, ասում էր, որ ամեն օր գնում է Երեւան, որ գոնե մի բան վաստակի։ Լոռեցի մի կին պատմեց, որ գրեթե բոլոր ամուսիններն ու չափահաս որդիները մեկնում են այլ վայրերում աշխատելու։ Վայոց ձորի մանրածախ առեւտրի կետի սեփականատերը վստահեցրեց, որ մարդկանց բարեկեցությունը տխուր է, դա երեւում է վաճառքի ցածր ցուցանիշներից. “Սկզվից հարսանիքների սեզոնին ինձնից ճոխ օժիտ էին առնում, բայց վերջերս միայն այն, ինչ անհրաժեշտ է»: Սիսիանի բնակչուհին ասաց, որ ճանաչում է բազմաթիվ երիտասարդ ընտանիքների, որտեղ տղամարդիկ աշխատում են Երևանի շինհրապարակներում:
Ալվարդ Գրիգորյան
Չքնաղ Սիսիան
Բոլոր այն զինատեսակները, որոնք Իսրայելից ուղարկվել են Բաքու վերջին երկու տարվա ընթացքում, վերադարձել են Իսրայել։ Այս մասին ասվում է Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսի սոցցանցերում հրապարակված հաղորդագրության մեջ։
«Սա օկուպացված Պաղեստինում Իսրայելի հետ հակամարտության դրական հետևանքներից մեկն է։ Ենթադրվում էր, որ այդ զինատեսակները կօգտագործվեն Իրանի հյուսիս-արևմտյան սահմանին՝ տարածաշրջանում իրավիճակն ապակայունացնելու համար»,- նշել է ԻՀՊԿ-ն։
Սա իսկապես սենսացիոն հայտարարություն է, որի հետևում թաքնված են տարածաշրջանային քաղաքական վերափոխումների ամբողջ շերտեր։
ԻՀՊԿ-ն, փաստորեն, անուղղակիորեն հայտարարում է, որ հասել է Բաքվի կողմից սպառնալիքի չեզոքացմանը։ Այս սպառնալիքն առաջացել է 2020 թվականին Արցախի տարածքների օկուպացումից հետո, որը Իրանը մի քանի անգամ ճանաչել է Ադրբեջանի կազմում։ Միջազգային գորշ գոտի դարձած այս տարածքներում ներկա են իսրայելական և թուրքական զորքեր։ Այս հողերը դարձան ոչ միայն հակաիրանական, այլեւ հակահայկական պլացդարմ։
Սակայն վերջին մի քանի ամիսների ընթացքում տարածաշրջանում տեղի են ունեցել մի շարք վերափոխումներ. ռուսական զորքերը լքել են Արցախը, փակվել է ռուս-թուրքական հետախուզական կենտրոնը Ակնայում, Շուշիում տեղի է ունեցել թյուրքական պետությունների գագաթնաժողովը, Ալիևի հետ հանդիպումից հետո ավիավթարից զոհվել են Իրանի նախագահն ու ԱԳՆ ղեկավարը, Երևանի և Բաքվի պայմանավորվածությունը դարձել է գրեթե անհասանելի, Հայաստանում հայտնվել են ֆրանսիական և հնդկական զենքեր։ Իսկ Թուրքիան միացել է Արդարադատության միջազգային դատարանում Իսրայելին ցեղասպանության մեջ մեղադրող հայցին։
Այժմ պարզվեց, որ տարածաշրջանային կարեւոր գործոններից մեկը՝ իսրայելական զենքի առկայությունը Արցախի օկուպացված տարածքներում, չեզոքացվել է։ Իսկ Ռուսաստանի Կուրսկի շրջանում Ուկրաինայի գործողության հետ կապված նույնիսկ Ռուսաստանի դաշնակիցների կողմից բացասական արձագանքների բացակայությունը հուշում է, որ ագրեսիայի ալիքից հետո կարող է սկսվել «մակընթացության» շրջան, այդ թվում՝ Հարավային Կովկասում։
Իրանական հարվածի միայն սպառնալիքը հանգեցրեց տարածաշրջանում լուրջ փոփոխությունների, այդ թվում՝ պայթեցնելով Բաքվի ագրեսիվության ռեզերվը: Իսկ Կուրսկի օպերացիան հիշեցում դարձավ, որ բռնի զավթումները չեն նշանակում վերջնական որոշումներ, և ամեն ինչ կարող է շրջվել։
Նման ներուժով Իրանը 2020-2023 թթ. կարող էր կանխել իրադարձությունների նման զարգացումը և չտրվել Բաքվին ու Մոսկվային։ Բայց Իրանը նախընտրեց զոհաբերել հայկական Արցախը՝ հանուն իր մտացածին նպատակների, թեև հայկական հարևանության ժամանակաշրջանը ամենահանգիստն էր Իրանի սահմանների համար, իսկ Թեհրանը դա շատ լավ գիտի։