Ռուսական Z-ալիքներում շարունակում է աճել անհանգստությունը՝ կապված Կուրսկի ուղղությամբ Ուկրաինայի զինված ուժերի ռազմական գործողության հետ։ Կրեմլի «Россия 1» հեռուստաալիքի ռազմական թղթակից Ալեքսանդր Սլադկովը պնդում է, որ ուկրաինական բանակը ձգտում է վերահսկողության տակ առնել Կուրսկի ատոմակայանը, որը գտնվում է Ուկրաինայի սահմանից ընդամենը 60 կմ հեռավորության վրա։ Ավելին, վերջին 24 ժամվա ընթացքում Ուկրաինայի զինված ուժերը 15 կմ խորության վրա խրվել են ռուսական թիկունքում՝ մոտենալով օբյեկտին։

Իր Telegram-ի ալիքում Սլադկովը գրում է, որ Ուկրաինան կարող է վերահսկողություն հաստատել ատոմակայանի նկատմամբ, իսկ հետո դրա դիմաց պահանջել վերադարձնել վերահսկողությունը ուկրաինական Զապորոժյեի ատոմակայանի նկատմամբ։ Նա նաեւ կարծում է, որ Ուկրաինան կարող է շանտաժի ենթարկել Ռուսաստանին՝ պայթեցնելով ատոմակայանը, ինչպես դա արեց Ռուսաստանը Զապորոժյեի կայանի դեպքում։ Բացի այդ, ուկրաինացի զինվորականները կարող են անգործունակ դարձնել ատոմակայանը՝ զրկելով Ռուսաստանին էներգիայի ահռելի աղբյուրից։ Սակայն ամենավատ բանը, ըստ Սլադկովի, ուկրաինական բանակի արդյունավետության և Ռուսաստանի անվճարունակության ցուցադրումն է Արևմուտքին, որը չկարողացավ փակել սահմանը սպառնացող տարածքում։ Այս մասին հայտնում է Dialog.UA-ն։

Իր հերթին հայտնի ռուս փորձագետ Միխայիլ Կրուտիխինը գրում է. «Ուկրաինացիները հարձակվում են Կուրսկի շրջանի Սուջայի վրա։ Այժմ դա ռուսական գազի միակ մուտքն է Ուկրաինայի տարածքով տարանցման համար: Սուդժայի գազաչափ կայանի միջոցով։ Որոշե՞լ են դադարեցնել տարանցումը մինչև տարեվերջ պայմանագրի ավարտի ժամկետը»:

Կուրսկի շրջանի սահմանամերձ շրջաններից արդեն տարհանում է սկսվել։ Պուտինը մտադիր է Անվտանգության խորհուրդ գումարել, բայց արդեն ակնհայտ է, որ Ուկրաինայի զինված ուժերի գործողությունը նշանավորեց պատերազմի նոր փուլ՝ անցում դեպի բանակցություններ։

Արցախցիներին նախկին բնակության վայրեր վերադարձնելու թեման կրկին հայտնվել է տարածաշրջանային լրատվամիջոցների առաջին էջերում Հարավային Կովկասում և Վրաստանում ճգնաժամի հարցերով ԵՄ հատուկ ներկայացուցիչ Տոյվո Կլաարի՝ Jam-news-ին տված հարցազրույցի շնորհիվ։

Հարցազրույցը հատուկ ուշադրություն գրավեց, քանի որ դրանում Կլաարը հայտարարեց արցախահայության վերադարձի իրավունքի մասին, և, նրա խոսքերով, «ԵՄ-ն շատ հստակ է խոսում այս հարցի շուրջ, և ես ակնկալում եմ նաև, որ Ղարաբաղի հայերը կմասնակցեն կարգավորման գործընթացը, և Բաքվի և նրանց միջև ուղիղ բանակցություններ կվարվեն իրենց հայրենի տարածաշրջան անվտանգ և արժանապատիվ վերադարձի շուրջ։ Ադրբեջանն իսկապես պարտավորություններ ունի այս հարցում, ինչը, ինձ թվում է, չի հերքում։ Նման ապագա պարամետրերն ու պայմանները պետք է գտնվեն և համաձայնեցվեն ներառական և փոխադարձ հարգանքով երկխոսության միջոցով»:

Լավ մտադրություններ, իհարկե: Բայց…

Թվում է, թե Տոյվո Կլաարը տեղյակ չէ, որ ադրբեջանը ցեղասպանություն և էթնիկական զտումներ է իրականացրել Արցախում։ Ավելին, 4 տարի շարունակ այս ֆաշիստական, ահաբեկչական կառույցը ոչնչացնում է օկուպացված Արցախում պատմական ժառանգությունը, ճարտարապետական ​​հուշարձանները, արցախյան երեք պատերազմներում զոհվածների հուշարձանները, գերեզմանները, ամբողջ գյուղեր, արցախցիների տներն ու սեփականությունը։

Ադրբեջանը ոչ միայն չի պատրաստվում փոխհատուցել Արցախի ժողովրդին կորցրած շարժական և անշարժ գույքի համար, այլ այժմ նախաձեռնում է որոշ օկուպացված բնակավայրերում անշարժ գույքի գնահատում իրականացնել։

Բայց սա էլ այնքան կարևոր չէ։ Կարևոր է, որ Կլաարը, լինելով Հարավային Կովկասի ճգնաժամի հատուկ ներկայացուցիչը, իրերն իրենց անուններով չի անվանում։ Այն, մասնավորապես, քաղաքական գնահատական ​​չի տալիս 2020-23 թվականներին Արցախում տեղի ունեցածին։

Լավ է, իհարկե, որ ԵՄ ներկայացուցիչը, թողնելով իր պաշտոնը, խոսեց արցախցիների իրավունքների մասին։ Բայց ոչ մի խոսք չկա արցախահայության ինքնորոշման իրավունքի մասին, կամ որ հենց այդ իրավունքի հիման վրա է արցախցին հռչակել իր հանրապետությունը՝ 1989 թվականին գործող ԽՍՀՄ Սահմանադրության համաձայն։ Ոչ մի խոսք չկա, որ հենց ադրբեջանն է 1992 թվականին խախտել այն ժամանակվա ԵԱՀԽ-ի շրջանակներում խնդիրը խաղաղ ճանապարհով լուծելու իր պարտավորությունները և ռազմական ագրեսիա սանձազերծել Արցախի դեմ։

Ոչ մի խոսք չկա, որ Արցախի բնակիչներն իրավունք ունեին պաշտպանելու իրենց պետությունը, որ 30 տարուց ավելի զենքը ձեռքին պաշտպանեցին իրենց տունն ու հողը, և ադրբեջանն էր, որ ոտնահարեց նրանց կյանքի իրավունքը՝ նրանց վտարելով նախնիների երկրից և հայրենիքից:

Ուր պետք է վերադառնա արցախահայությունը. մի երկիր, որը մտադիր չէ՞ ճանաչել դրանց։ Երկիր, որը պատրաստ է սպանե՞լ անօգնական ծերերին, կանանց ու երեխաներին միայն նրա համար, որ նրանք հայ են։ Երկիր, որտեղ նրանք կրկին կզրկվեն հայերեն խոսք լսելու կամ հայկական հեռուստատեսային հաղորդումներ դիտելու հնարավորությունից։ Մի երկիր, որտեղ հայ տղաները պետք է ծառայեն ադրբեջանական բանակում և կռվեն իրենց ցեղակիցների դե՞մ։

Ի՞նչ է հասկանում Տոյվո Կլաարը “արժանի վերադարձ” ասելով: Ալիևի դրդմամբ՝ Արցախի «փոխանակում» տխրահռչակ «Արևմտյան Ադրբեջանի հե՞տ»։ Իսկ ի՞նչ նկատի ունի նա «Արևմտյան Ադրբեջան» ասելով։ Նա գիտի՞, որ այս տեղանունով Ալիեւի գլխավորած ահաբեկիչները անվանում են ողջ Հայաստանը։

Ըստ երևույթին, ԵՄ-ն դեռևս կարծում է, որ Ալիևը «պարտավորություններ ունի», չնայած այն բանին, որ Բաքվի կիսասուլթանը, մեղմ ասած, նույնիսկ թքում է ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի որոշումների վրա, և ոչ մեկ անգամ։

Բայց ամենազարմանալին այն է, որ Կլաարն արեց այս ամպագոռգոռ հայտարարությունները, որոնք այնքան մեծ աղմուկ բարձրացրին, հիմա, երբ Ադրբեջանին չեն կարողանում ստիպել խաղաղության պայմանագիր կնքել Հայաստանի հետ, որի կարիքն Արևմուտքն այնքան շատ ունի լոգիստիկայի հետ կապված տնտեսական խնդիրները լուծելու համար։

Արցախցիների վերադարձի իրավունքը նշվում է որպես «մտրակ», իսկ Ալիևի «Արևմտյան Ադրբեջանը»՝ որպես գազար։

Ավաղ, արցախցիների իրավունքները կրկին դառնում են հարմար գործիք թե՛ Արեւմուտքի, թե՛ ռուսաստանի, թուրքիայի եւ ինչ-որ տեղ Իրանի համար։ Բայց միայն հանուն սեփական շահերի։ Սա միանգամայն հասկանալի է՝ բացի Արցախի ժողովրդից ոչ ոք չի պայքարելու իր իրավունքների համար։ Անգամ մայր Հայաստանը՝ ի դեմս անկախության տարիների իր ապաշնորհ ղեկավարների, դա չի անում։

Իսկ արցախցիները բազմիցս նշել են, թե ինչ պայմաններով են համաձայնվելու վերադառնալ իրենց տները, իսկ ամենահստակ հայտարարությունը արցախյան հանրության 200 ներկայացուցիչների ստորագրությամբ նամակ էր, որտեղ ասվում է.

“Առաջին՝ մենք բացառում ենք Արցախի Հանրապետության քաղաքացիների վերադարձը Ադրբեջանի իրավազորության ներքո։ Ադրբեջանական զինված ուժերը,  ոստիկանությունը և վարչակազմը պետք է ամբողջությամբ դուրս բերվեն Արցախի Հանրապետության տարածքից, ներառյալ Շահումյանի շրջանը, որտեղ 1992 թ. իրականացված էթնիկ զտման համար Ադրբեջանը լիակատար պատասխանատվություն է կրում։

Երկրորդ՝ Արցախի Հանրապետության ողջ սահմանի երկայնքով պետք է տեղաբաշխվեն ՄԱԿ-ի միջազգային բազմազգ խաղաղապահ ուժեր, և ստեղծվի ապառազմականացված գոտի։

Երրորդ՝ Լաչինի միջանցքը պետք է փոխանցվի ՄԱԿ-ի վերահսկողությանն ու կառավարմանը։

Չորրորդ՝ Արցախի Հանրապետության տարածքը պետք է փոխանցվի ՄԱԿ-ի կառավարմանը՝ բոլոր փախստականների վերադարձի, ժողովրդավարական և իրավական հաստատությունների ստեղծման և տնտեսության վերականգնման համար պայմաններ ապահովելու համար։ Բոլոր փախստականները պետք է ունենան հավասար կարգավիճակ, հավասար իրավունքներ և ենթարկվեն անցումային շրջանի ընդհանուր կանոններին մինչ հանրաքվեն, որը կհաստատի Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական քաղաքական կարգավիճակը, որի արդյունքը իրավաբանորեն կճանաչվի բոլոր պետությունների կողմից։

Հինգերորդ՝ պետք է լիովին բացառվի Ադրբեջանի կողմից Արցախի Հանրապետության քաղաքացիների՝ հակամարտության ողջ ընթացքի հետ կապված ցանկացած մեղադրանքով քրեական հետապնդման հնարավորությունը։ Բոլոր ձերբակալված և արդեն դատապարտված հայերը պետք է անհապաղ ազատ արձակվեն։ Մենք պատրաստ ենք ճանաչել միջազգային տրիբունալի իրավասությունը՝ հետաքննելու յուրաքանչյուր ռազմական հանցագործություն, որոնցով մեղսագրվում են մեր քաղաքացիները, սակայն պայմանով, որ այդ տրիբունալը նույնկերպ կքննի բոլոր ռազմական հանցագործությունները, որոնք կատարվել են Ադրբեջանի քաղաքացիների և նրա վարձկանների կողմից։

Մենք պատրաստ ենք ըստ ամենայնի նպաստել հակամարտության խաղաղ լուծմանը, որը հիմնված կլինի ինքնորոշման իրավունքի և ժողովուրդների ու մարդու՝ միջազգայնորեն ճանաչված այլ իրավունքների ու ազատությունների լիակատար հարգման վրա”։

Արցախցիների պահանջները չեն փոխվել։

Մարգարիտա Քարամյան

ՌԴ ՊՆ հեռագրային ալիքի գրառումը խմբագրվել է, և այժմ բացակայում են Կուրսկի շրջանի տարածքից ուկրաինական «դիվերսիոն խմբի» նահանջի մասին խոսքերը (դրանք մեջբերել են նաև ռուսական պաշտոնական գործակալությունը)։

Այդ ժամանակվանից ՌԴ ՊՆ-ից նոր հաղորդումներ չեն եղել, թե ինչ է կատարվում ռուս-ուկրաինական սահմանի այս հատվածում։ Ռուսական ոչ պաշտոնական հեռագրային ալիքները գրում են, որ մարտերը դեռ շարունակվում են։

Ե՛վ ռուսական, և՛ ուկրաինական լրատվամիջոցները և տարբեր ուղղությունների տելեգրամյան ալիքները գրում են, որ Կուրսկի շրջանում մարտերի ընթացքում առնվազն վեց ռուս զինծառայող է գերեվարվել (որոշ աղբյուրներ պնդում են, որ նրանք հանձնվել են)։

ՌԴ ՊՆ-ն իր տելեգրամյան  ալիքում հայտնել էր Ուկրաինայից Կուրսկի շրջանում սահմանը ճեղքելու փորձի մասին հետևյալ մանրամասները. “Ուկրաինայի Զինված ուժերի 22-րդ մեքենայացված բրիգադի մի քանի հարյուր գրոհայիններ 11 տանկի և ավելի քան 20 զրահատեխնիկայի աջակցությամբ գրոհել են Ռուսաստանի Դաշնության պետական ​​սահմանը պահպանող ստորաբաժանումների դիրքերը անմիջապես ռուս-ուկրաինական սահմանին հարող Կուրսկի մարզի Նիկոլաևո-Դարինո և Օլեշնյա բնակավայրերի տարածքներում»։

Հաղորդագրությունից բխում է, որ մարտերը դեռ շարունակվում են, և դրանցում կիրառվում է ավիացիա։

«Բանակային ավիացիան արդյունավետորեն կիրառվում է հակառակորդի զրահատեխնիկայի դեմ. Կուրսկի ուղղությամբ ռուսական զորքերի խմբավորման ռեզերվները շարժվել են բախման վայր»,- հայտնել են ՌԴ ՊՆ-ից։

Ռուսաստանի Դաշնության Կուրսկի մարզի սահմանամերձ Սուդժի քաղաքի մոտ Ուկրաինայի զինված ուժերը անօդաչու թռչող սարքով հարվածել են շտապօգնության մեքենային, վարորդն ու բուժաշխատողը մահացել են, բժիշկը վիրավորվել է, հայտնել է Կուրսկի մարզի նահանգապետի պաշտոնակատար Ալեքսեյ Սմիրնովը Telegram-ի իր ալիքում։

Կուրսկի շրջանի Սուջա քաղաքի մոտ գտնվող վանքի գլխավոր տաճարը ավերվել և այրվել է, ՌԻԱ Նովոստիին հայտնել է վանահայրը։

Կուրսկի շրջանի իշխանությունները հերքել են Կուրչատովում գտնվող Կուրսկի ատոմակայանի տարհանման և մոտալուտ գրավման մասին տեղեկությունը։

Մինչդեռ Կուրսկի մարզում ՌԴ ԱԻՆ-ը հայտարարել է, որ տեղի բնակիչների տարհանման մասին տեղեկատվությունը, որը տարածվում է սոցիալական ցանցերում, չի համապատասխանում իրականությանը։

Կիևում Ուկրաինայի ռազմական և քաղաքական ղեկավարությունը որևէ կերպ չի մեկնաբանել այն, ինչ կատարվում է Կուրսկի շրջանում. AFP-ն հայտնում է, որ Ուկրաինայի Զինված ուժերի ներկայացուցիչն ուղղակիորեն հրաժարվել է մեկնաբանել, իսկ ուկրաինական BBC ծառայությունը ստացել է նմանատիպ պատասխան Գլխավոր շտաբից։

Նախօրեին Ուկրաինայի զինված ուժերը Սումիի շրջանի տարածքից ճեղքել էին Ռուսաստանի Դաշնության հետ սահմանը՝ մտնելով Կուրսկի շրջան։ Տեղական իշխանությունները հայտարարել են Սուջայի բոլոր քաղաքային հաստատությունների տարհանման մասին։ Այս առավոտ Կրեմլի համար վարդագույն պատկեր չցուցադրվեց։ Դարինոն, Սվերդլիկովոն, Գոգոլևկան և Գոնչարովկան արդեն գտնվում են Ուկրաինայի զինված ուժերի վերահսկողության տակ։ Այս մասին հայտնում է Լաչենը սոցցանցի իր էջում։ Z-ի զինվորականները խոստովանում են, որ Կուրսկի շրջանի որոշ շրջաններում Ուկրաինայի զինված ուժերը 5 կմ խորությամբ առաջ են անցել։

Ադրբեջանի կողմից Արցախի ու արցախյան հատվածի հայկական մշակույթի աղվանականացման գործընթացը կրկին լայն թափ է ստացել 2023 թվականի աշնան էթնիկ զտումներից հետո` լայնորեն օգտագործելով Ադրբեջանում ուդիական համայնքին։ Բուն Աղվանքի հարցին նվիրված բազմաթիվ գիտական ուսումնասիրություններ ու հստակ մոտեցումներ կան, որոնցից մեկն է, վերջերս լույս տեսած ավստրիացի գիտնական հայագետ Յասմին Դում Թրագուտի և աղվանագետ Յոստ Գիպերտի աշխատասիրությամբ լույս տեսած «Կովկասյան Աղվանք» անգլերեն աշխատությունն է: Գրքի 16 գլուխները հեղինակել են տարբեր գիտնականներ` լեզվաբաններ, արևելագետներ, հայագետներ՝ աշխարհի տարբեր գիտական հաստատություններից: Գիրքը ևս մի գիտահեն պատասխան է ադրբեջանական կեղծ թեզերին, որ վերաբերում է Արցախի՝ աղվանական լինելուն։ «Ո’չ աղվանական ցեղերը կապ ունեն արցախահայերի հետ, ո’չ էլ ժամանակակից Ադրբեջանը՝ Աղվանքի հետ»,-պնդում է Յասմին Դում Թրագուտը։

Այդուհանդերձ թեման շարունակում է մեծ շփոթմունք առաջացնել, հանրային ու քաղաքական լայն շրջանակների մոտ։ Ի՞նչ կապ ունի Աղվանքը Արցախի հետ և ինչու է այն դարձել շահարկման նյութ թշնամու կողմից։ Հարցերի շուրջ ժամանակին զրուցել ենք պատմաբան, պատմական գիտությունների դոկտոր, «Албания-Алуанк в греко-латинских и древнеармянских источниках» գրքի հեղինակ Ալեքսան Հակոբյանի հետ, որը ներկայացնում եմ ստորև։

• Բուն Աղվանքը որևէ կապ չունի Արցախի հետ, այն ընդգրկում է Կուրի հյուսիսային մասը, և երկու հազարամյակ հայերն ու աղվանները ապրել են հարևանությամբ։

Աղվանները հայերի հետ ազգակից ժողովուրդ չեն, նրանց լեզուները, իսկ դրանք տարբեր են, պատկանել են կովկասյան լեզվախմբին։ Աղվանների ամենամոտ ժառանգները լեզգիներն ու ուդիներն են։ Աղվանները ապրել են Կուրի հյուսիսում, դրանք կազմված էին բազմաթիվ ցեղերից, որոնք ընդհանրացվել են աղվաններ, աղվանք անվան տակ, ինչը տարօրինակ երևույթ չէ ժողովուրդների ձևավորման պատմության մեջ։ Մ․թ ա․ առաջին դարում հույն պատմաբան, աշխարհագետ Ստրաբոնը, ով լավ էր ճանաչում Աղվանքը, գրել է, որ այնտեղ ապրել են 26 ցեղեր, որոնք ունեցել են իրենց թագավորիկներն ու լեզուները։ Ու գրում է, որ միայն վերջերս են միավորվել մեկ թագավորի իշխանության տակ։

Մ․թ․ա․ առաջին դարի սկզբին աղվանական ցեղերը միավորվել են մեկ իշխանության տակ ու առաջացել է Աղվանից թագավորությունը։ Այդ թագավորությունը Հայոց Տիգրան Մեծ արքայի հետ դաշինքի մեջ է եղել, համատեղ կռվել են հռոմեական զորքերի  դեմ, սկզբից Հայաստանի տարածքում, այնուհետև Աղվանքի։ Ընդհանուր առմամբ վստահաբար կարող ենք ասել, որ Աղվանքը եղել է Հայաստանի կրտսեր դաշնակիցը, հռոմեացիների, պարսիկների, Հյուսիսասյին Կովկասի քոչվորաբնակների դեմ պատերազմներում։ Դաշնակցային հարաբերությունները շարունակվել են շատ երկար, ընդունել են նույն կրոնը՝ քրիստոնեությունը։ Հայոց գրերը ստեղծելուց հետո Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծել է վրացիների ու աղվանների գրերը, ճիշտ է վրացիներինը ավելի հաջող էր, բայց այդուհանդերձ աղվաններն էլ ունեցան գիր ու գրականություն, որից ի ուրախություն մեզ, ինչ որ բան պահպանվել է։ 1990-ականներին Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի արշավախումբը՝ կովկասաբնակ փորձագետ Զազա Ալեքսիձեի գլխավորությամբ Սինայի թերակղզու Սուրբ Եկատերինա վանքում հայտնաբերեց վրաց-աղվանական կրկնագիր-ձեռագիր:

Ձեռագիրը վերծանելուց հետո (2008թ.), հիմնվելով ուդիների խոսվածքի վրա, եվրոպացի լեզվաբանները վերջապես հաստատեցին այն կարծիքը, որ մինչև զարգացած միջնադար ուդիները համարվել են Աղվանից թագավորության՝ Կապաղակ և Շաքի  քաղաքների՝ մայրաքաղաքների գերիշխող ժողովուրդ (սկզբում ՝ ցեղ):

Ի՞նչ ընթացք ունեցավ Աղվանքի էթնոհամախմբումը։

• Աղվանական 26 ցեղերի մեջ անընդհատ համախմբման գործընթաց էր գնում, որը շատ դժվար ընթացք է ունեցել ու մի քանի դարաշրջանների հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ այդ միասնական  էթնոսը ձևավորված չէր ասենք մինչ 7-րդ դարը, մինչև աղվանական ցեղերի մի մասը մահմեդականության անցավ, իսկ քրիստոնյա հատվածում համախմբումը բերեց մեծ էթնոսի ստեղծմանը, և դա ուդիների էթնոսն էր, որը կազմավորվեց ոչ թե աղվաններ, այլ ուդիներ անվան տակ, սակայն տարբեր գրագրություններում իրենց կոչում էին նաև աղվաններ, ինչպես օրինակ 18-րդ դարում Պետրոս Մեծին ուղղված նամակում գրված է, մենք ուդիներս, աղվաններս․․․։ Ուդիներն իրենց կոչում էին նաև հայեր, որովհետև Մեսրոպ Մաշտոցի և ուդի Բենիամին վարդապետի ստեղծած գրավոր լեզուն սահմանափակ տարածում է ունեցել և աղվանները, մասնավորապես ուդիները, գրավոր լեզվում օգտագործում էին հայերենը։ Չնայած որոշ գիտնականներ համարում են, որ բուն աղվանների մի մասը հայացել է, բայց դա չնչին տոկոս է կազմել ի տարբերություն վրացիացման, որը արևմտյան շրջաններում համարյա թե համատարած եղավ և Կախեթի հարևան Հերետ կոչված երկրամասում աղվանները ուղղակի վրացիացան։ Արևելյան շրջաններում, հատկապես Շիրվանի երկրամասում աղվաններն ուղղակի պարսկացան, բայց կենտրոնական շրջանում պահպանեցին իրենց ուդիական էությունը, շատ մոտիկ լինելով հայերին ու հայոց հավատքին։ Այսօր էլ ուդիներն իրենց ինքնությունը պահպանում են, ճիշտ է ծանր ու ճնշված վիճակում, մանավանդ որ Ադրբեջանը նրանց օգտագործում է  պատանդի կարգավիճակում՝ հակահայկական զանազան ծրագրերի մեջ։

18-րդ դարում Կենտրոնական Աղվանքի ուդիական զանգվածը մասսայաբար մահմեդականացվեց, բացառությամբ մի քանի գյուղի։ Օսմանյան զորքերի ճնշման տակ, հասկանալով, որ չցեղասպանվելու միակ միջոցը մահմեդականացումն է, իրենց մելիքի, որ խանի տիտղոս էր ստացել, Հաջի Չելեբիի գլխավորությամբ ուդիների 90 տոկոսն ընդունեց սյունի մահմեդականություն ու լեզգիացավ։ Կովկասյան լեռներից հարավ գտնվող այսօրվա լեզգիները, դրանք մահմեդականացված ուդիներն են։ Այդ նույն շրջանում Արցախում էլ շատ ծանր, օրհասական վիճակ էր ու ինչ որ չափով այստեղ էլ մահմեդականություն ընդունվեց, ինչ որ չափով արտագաղթ եղավ դեպի Կասպից ծովի ափերը՝ ռուսական տիրապետության տակ։

Պետք է ասել, որ բուն Աղվանքում մեծ տարածում է գտել նաև հայությունը, բավականին մեծ զանգվածներով հայերը Արցախից տեղափոխվում էին այնտեղ։ Եվ հակառակը հյուսիսիս՝ Քուռի մյուս ափից քրիստոնեադավան ուդիները տեղափոխվում էին դեպի հարավ, ասենք Գյուլիստանի ուդիների հատվածը, Սարովի ուդիական գյուղերը։

Այստեղ հարկ է նշել, որ հայկական հետքի վերաբերյալ հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը ուսումնասիրություններ է կատարել նաև Կուրի ձախափնյակում, որոնք տեղ են գտել նրա “Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը” գրքում։ Աշխատությունը ներկայացնում է Կուր գետի միջին հոսանքի ձախափնյա շրջաններում կամ պատմական Բուն Աղվանք երկրամասում պահպանված հայերեն արձանագրությունները։ 1982-86 թթ. նշված տարածքից հավաքվել և վերծանվել է 516 վիմագիր։

Ինչպե՞ս առաջացել «աղվանական կնճիռը»

• 428 թվականին Սասանյան Պարսկաստանի տիրակալները Հայաստանում վերացրեցին կիսանկախ թագավորությունը և ստեղծեցին մարզպանություններ, որպիսիք ստեղծեցին նաև Աղվանքում ու Վիրքում։ Բացի դրանից Հայաստանի սահմանային նահանգները կտրելով ներառեցին հարևան մարզպանությունների մեջ։ Մասնավորապես Գուգարքը Վրաց թագավորության հետ ներառվեց Վրաստանի մարզպանության մեջ, Արցախն ու Ոտիքը Աղվանից թագավորության հետ Աղվանից մարզպանության մեջ, ստեղծելով մի մեծ վարչական միավոր Աղվանք անվան տակ։ Այսպիսով Աղվանից մարզպանության մեջ մտնում էր բուն Աղվանքը` Կուրի ձախափնյա մասը և բնիկ հայկական, Կուրի աջափնյա մասը՝ Արցախն ու Ուտիքը։ Մինչ այդ Արցախն ու Ուտիքը կոչվում էին նաև Հայոց արևելից կողմեր- կողմանք, որը տարածվել է նաև ամբողջ Աղվանքի մարզպանության վրա։ Նոր մարզպանության ստեղծումից մի քանի տասնամյակ հետո Աղվանք անվանումը ընկալվեց, ընդունվեց Արցախի ու Ուտիքի հայության կողմից, բայց ոչ էթնիկ իմաստով, նրանք համարվում էին Աղվանք վարչական միավորի հայ բնակիչ, առանց այդ մետաէթնիկ կազմավորման հետ հարազատության։ Սա հետագայում շփոթի պատճառ դարձավ և ավատական մասնատվածության պայքարի շրջանում առաջ եկավ մի գաղափար, իբրև թե հայ Աղվանքի բնակչությունը տարբերվում է Կենտրոնական Հայաստանի բնակչությունից։

Դա գրական հողի վրա շփոթի ու սխալի արդյունք էր, որը ամենից շատ տարածվեց 10-րդ դարի արցախցի հայ հեղինակ Մովսես Դասխուրանցու «Աղվանից պատմություն» աշխատության միջոցով։ Այդ ժամանակ հայ Աղվանքի (Արցախ, Ուտիք) բնակչությունը հանձինս իր իշխանների ու հոգևորականների պայքարում էր ինքնուրույնության համար, Խաչենի իշխանները ձգտում էին Բագրատունիների նման ունենալ թագավորական կարգավիճակ։ Կաթողիկոսությունը, որը տեղափոխվել էր Պարտավ, ձգտում էր հավասար իրավունքներ ունենալ Կենտրոնական Հայաստանի կաթողիկոսության հետ։ Սակայն երբեք Արցախ – Ուտիքի հայ բնակչությունը չնույնականացավ աղվանցիների հետ, վերջիններս նրանց կոչում էին լեռնցի, սարեցի, հեփթաղ և այլն։ Եթե Կուրի ձախափնյակը նշված ժամանակաշրջանում գնաց միավորման ճանապարհով, ապա հայերի մոտ հակառակը, վտանգավոր անջատողական տենդենց էր սկիզբ առել, որը շարունակվելու դեպքում բերելու էր դուստր էթնոսի առաջացմանը, ինչը բարեբախտաբար տեղի չունեցավ, և 11-րդ դարում Արցախի ու Կենտրոնական Հայաստանի իշխանությունները քաղաքական իմաստնություն դրսևորեցին ու միավորվեցին, որին նպաստեց նաև արտաքին վտանգը։

Սրանից հետո Աղվանք տերմինը մնաց սոսկ ավանդական անվանում։ Բայց երբ 19-րդ դարում հայտնվեց Մովսես Դասխուրանցու «Աղվանից պատմություն»ը, հանկարծ 19-րդ դարի երկրորդ կեսի գիտնականները սկսեցին Կուրի աջափնյակը նույնպես դիտարկել որպես Աղվանք։ Այդ մոտեցումը սակայն գիտականորեն հերքվեց 20-րդ դարում։  Թե՛ հնագիտական և թե՛ աղբյուրագիատական հողի վրա կարելի է վստահորեն պնդել, որ մինչև Կուր գետը, սկսած հայ էթնոսի կազմավորման ժամանակներից, ապրել են հայկական ցեղեր և տարածված է եղել հայ էթնիկ տարրը։ Կրկնում եմ միայն 428 թվականից հետո, Աղվանից մարզպանության մեջ ներառվելով, Արցախ-Ուտիք նահանգների վրա տարածվել է Աղվանք վարչական անվանումը։ Այս տեսակետը մեծապես ընդունված է համաշխարհային պատմագիտության մեջ։ Փոխարենը ադրբեջանցի գիտնականները ոչ միայն պնդում են հին տեսակետը, այլև առաջ են քաշում այն ցնորամիտ պնդումը, իբրև թե աղվաններն ապրել են Կուրից հարավ մինչև 19-րդ դար, իբրև երբ Գանձասարի կաթողիկոսությունը ցարական պոլոժենիայով 1836 թվականին վերացվեց, այդ ժամանակ էլ վերացան աղվանները տարածաշրջանում, ինչն իհարկե ոչ մի կապ չունի աղբյուրների տեղեկությունների և իրական գիտության հետ։ Բայց դե պարզ է, ինչի համար ենք նրանք շարունակում այդ անմիտ պնդումները, հենվելով Դասխուրանցու աշխատության վրա, որի մասին խոսել ենք։

Հայ գիտնականները ստիպված են ներկայացնել իրական գիտական տեսակետը, պայքարել ադրբեջանական կեղծ, հակագիտական մոտեցումների դեմ, որի անունը շատ դիպուկ ձևով դրված է, բունիյաթովշչինա, որովհետև ադրբեջանցի պատմաբան Զիա Բունիաթովն է ամենից ակնառու հաջողություններին հասել այդ պատմական խեղաթյուրումների հարցում։ Այսօր էլ այդ աղվանական կեղծ տեսության միջոցով ադրբեջանցիները փորձում են ուդիների միջոցով տեր կանգնել Կուրից հարավ ստեղծված ամբողջ հայկական մշակույթին, որը էապես տարբերվում է բուն աղվանական մշակույթից։  Թե՛ գրավոր, թե՛ նյութական մշակույթը, անգամ եկեղեցական ճարտարապետությունը տարբերվում են աղվանականից։ Սա իհարկե չի նշանակում թե մենք բացառում ենք նմանությունները, իհարկե, կան նաև նմանություններ, քանի որ այդ տարածքները երկար ժամանակ եղել են մեկ մարզպանության մեջ, մեկ՝ առաքելադավան եկեղեցու իշխանության տակ, երկար ժամանակ հայերն ու աղվաններն ապրել են կողք-կողքի։

Անշուշտ, աղվանականացման հարցը քաղաքական հիմքեր ունի և մեր պարտքն է քաղաքականությունը բերել գիտական հիմքերի վրա։

Արմինե Հայրապետյան