Հայկական լրատվամիջոցները գրում են, որ Սամվել Բաբայանը վերսկսել է ակտիվությունը Հայաստանում և պատրաստվում է խորհրդարանական ընտրություններին։ Ըստ մամուլի հրապարակումների՝ Բաբայանը Արցախի պաշտոնյաներին և քաղաքացիներին հրավիրում է համախմբվել իրեն շուրջ, ստեղծել հանձնաժողով և հանդես գալ որպես միասնական ճակատ 2026 թվականի ընտրություններում կամ արտահերթ ընտրություններում։ Ասում է, որ գիտի բոլոր խնդիրների լուծումը։

Նույն լրատվամիջոցին տված հարցազրույցում Սամվել Բաբայանի մտերիմ Հայկ Խանումյանը հաստատել է, որ հանձնաժողով ստեղծելու առաջարկ իրոք կա, բայց այն ուղղված է ոչ թե ընտրություններին մասնակցելուն, այլ արցախցիների խնդիրների լուծմանը։

Ի՞նչ խնդիրների մասին է խոսքը և ինչպե՞ս է Բաբայանը պատրաստվում լուծել դրանք։ Եթե ​​խոսքը սոցիալական խնդիրների մասին է, ապա ի՞նչն է խանգարում Բաբայանին հիմա, առանց «կոմիտե» ստեղծելու, օգտագործել իր կապերը Հայաստանի ղեկավարության հետ և վերացնել Արցախի ժողովրդի առջև ծառացած սոցիալական և իրավական խոչընդոտները։ Թե՞ գործում է «երեկոյան փողը, առավոտյան աթոռները» տրամաբանությունը։

Արդյո՞ք խոսքը Ադրբեջանի իրավասության տակ արցախցիների ապրելու մասին է, ինչը Բաբայանը բարձրաձայնում էր դեռևս 2023 թվականի սեպտեմբերի ագրեսիայից առաջ։ Բայց «վերադարձով» արդեն իսկ հաջողությամբ զբաղվում է Վարդան Օսկանյանը, իսկ Բաբայանի կուսակից, Արցախի խորհրդարանի նախագահի պաշտոնակատար Գագիկ Բագունցը step1.am-ին տված հարցազրույցում ասել է, որ խորհրդարանը գոհ է Օսկանյանի աշխատանքից։

2023 թվականի դեկտեմբերին արցախյան ավելի քան 200 քաղաքական և հասարակական միավորումներ դիմել են միջազգային կազմակերպություններին եւ հստակ պարզաբանել «վերադարձի» պայմանները։ Դիմումը դրական դեր խաղաց՝ կանխելով «վերադարձի» հետ կապված հնարավոր արկածները և սահմանելով նշաձող։ Ու թեև այդ դիմումից հետո կոնկրետ գործողություններ չհետևեցին, սակայն ցանկացած նախաձեռնություն այսուհետ չափվելու է առնվազն սահմանված նշաձողով։

Սամվել Բաբայանի առաջարկները որքանո՞վ են համապատասխանում այս նշաձողին։ Իսկ Օսկանյանի հանձնաժողովը դրան համապատասխանո՞ւմ է։

Հայաստանի նոմենկլատուրային ընդդիմությունը կոչ է անում սեպտեմբերի 2-ին՝ Արցախի անկախության օրը, գնալ Արցախի ներկայացուցչություն և այնտեղ ինչ-որ բան ասել։ ՀՅԴ-ն նույնիսկ մտադրվել է դրան նվիրված միջոցառում անցկացնել մարզահամերգային համալիրում։ Սակայն Համալիրի ղեկավարությունը մերժել է, և այժմ, ըստ մամուլի հրապարակումների, միջոցառումը կարող է տեղի ունենալ «Դվին» հյուրանոցում։

Սեպտեմբերի 2-ին Երևանում Արցախի ներկայացուցչություն գնալու կոչով է հանդես եկել նաև Բագրատ Սրբազանը, ով մտադիր է սեպտեմբերին շարունակել բողոքի գործունեությունը։ Թե ինչ պիտի ասվի այդ միջոցառմանը, հայտնի չէ։

Օգոստոսի 23-ին՝ Հայաստանի Անկախության Հռչակագրի ընդունման օրը, Երևանում տեղի ունեցավ Հայաստանի Գերագույն խորհրդի պատգամավորների ժողով, որում հստակ ասվեց, որ Հռչակագիրը, որը հղում է պարունակում Հայաստանի և Արցախի (ԼՂԻՄ + Շահումյանի շրջան և Գետաշեն) վերամիավորման մասին 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի որոշումը, մինչ օրս գործում է։

Ընդդիմությունը ձեւացրե է, թե չի նկատել տեղի ունեցած իրադարձությունն ու այնտեղ հնչեցված վերջնական ճշմարտությունը։

Հայաստանի ինքնիշխանության ակունքներում կանգնած և այդ ճանապարհից երբեք չշեղված Պարույր Հայրիկյանը հիշեց նորագույն պատմությունը, որի մասնակիցները, փառք Աստծո, դեռ ողջ են։ Նա հայտարարեց, որ 1990թ.-ի Հռչակագրի ընդունումից և Հայաստանի միասնական խորհրդարանի առաջին ընտրություններից հետո, որում ի դեպ ընդգրկված էին պատգամավորներ Արցախից, “Միացումի” կարգախոսով իշխանության եկած ՀՀՇ-ն կտրուկ փոխեց կուրսը և որոշեց անջատել Արցախը միացյալ  Հայաստանից։

Ինչո՞ւ դա տեղի ունեցավ, արդյո՞ք միայն ՀՀՇ որոշմամբ։ Վերլուծաբանները խոսում են Մոսկվայի, Անկարայի և Կարսի պայմանագրի այլ եռանդուն կողմնակիցների արտաքին քաղաքական հզոր ճնշման մասին, որոնք այն ժամանակ, հասան Հայաստանի անջատմանը Արցախից, որն արդեն բռնում էր զինված պայքարի ուղին։ Ու թեև այս տարիների ընթացքում Հայաստանն ամեն կերպ օգնեց Արցախին, Միացումի գաղափարը խնամքով թաղվեց։

33 տարի Հայաստանում արտաքին ուժերն ու նրանց վստահված անձինք մոռացության են մատնել Արցախի կարգավիճակի մասին միակ փաստաթուղթը՝ պահպանելով ​​հակամարտությունը, անպտուղ քաղաքական խաղերի մասնակցելով և Արցախին սուբսիդիաներով ծածկելով իրենց ապազգային քաղաքականությունը։

Բայց այն ուժերը, որոնք 33 տարի առաջ Հայաստանին ստիպեցին հրաժարվել Միացումից, այսօր էլ կատաղի ճնշում են գործադրում եւ հայերի ձերքերով ուզում են վերջնական թաղել ՀՀ պետականության հիմքը։

Հիմա, երբ 2023 թվականի սեպտեմբերին Բաքուն Սամվել Շահրամանյանին ստիպեց ստորագրել Ռուսաստանի ԱԳՆ-ում գրված Արցախի պետականությունից «հրաժարականը», Հայաստանի Հանրապետության հիմքն իր ողջ փառքով բացահայտվեց։

Այսուհետ ակնհայտ է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը կառուցված է 1989 թվականի որոշման վրա, և այդ փաստը ճանաչում են Բաքվում, Մոսկվայում և աշխարհի բոլոր մայրաքաղաքներում։

Դա չեն ճանաչում միայն Երևանում, հատկապես իշխանությունները և նոմենկլատուրային ընդդիմությունը, որոնք սնվում են Մոսկվայի ձեռքից։ Եթե ​​Հայաստանում լիներ ազգային ընդդիմություն, ապա օգոստոսի 23-ին այն կհավաքվեր Հայաստանի խորհրդարանի պատերի մոտ ու կպահանջեր կատարել ընդունված որոշումները։

Եթե ​​Հայաստանում լինեին ազգային ուժեր, սեպտեմբերի 2-ին կհայտարարեին «անկախ Արցախի» նախագծի ավարտը և կպահանջեին վերադարձ 1989թ. որոշմանը։

Մնացած բոլոր գործողությունները սատանայից են։ Ոչ ոքի պետք չեն Արցախի ներկայացուցչության մոտ բոցաշունչ ելույթները, որոնք նպաստում են Արցախը Հայաստանից անջատելու չար գործին։ Կոնկրետ գործողություններ են պետք Միացումը կյանքի կոչելու համար։ Կհռչակեք նման նպատակ, ժողովուրդը ձեզ կհետեւի, չեք հռչակի, մարդիկ կրկին կասեն, որ ծառայում եք հակահայկական ուժերին։

Նաիրա Հայրումյան

2024 թվականի օգոստոսի 23-ին անկախ Հայաստանի Հանրապետության հիմնադիրները պատգամավորական «Գերագույն խորհուրդ» ակումբի հովանու ներքո գումարեցին ժողով, որի լեյտմոտիվն էր՝ Արցախի Հանրապետությունը չի կարող անջատվել Հայաստանի Հանրապետությունից։

Խորհրդային Միության ավարտին ծնված Անկախ Հայաստանը ստեղծվել է Խորհրդային Միության գաղափարական պառակտման և պերեստրոյկայի կողմնակիցների՝ հին խորհրդային համակարգին աճող հակադրության ժամանակաշրջանում։

Ղարաբաղյան ազգային-ազատագրական շարժման առաջնորդներից մեկի՝ Մանվել Սարգսյանի խոսքով,  առաջացավ «ՄԻԱՑՈՒՄ-ի գաղափարը, որը ԽՍՀՄ-ի կազմում ստեղծված վարչական սուբյեկտների միավորման միջոցով հայկական պետության կայացման փիլիսոփայությունն ու ռազմավարություն էր»։

1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ին ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի կողմից ընդունվեց Հայկական ԽՍՀ և Լեռնային Ղարաբաղի միավորման մասին որոշումը։ Փաստաթուղթը ստորագրել են ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահ Հրանտ Ոսկանյանը և Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի նախագահ Վաչագան Գրիգորյանը։ 1990 թվականի հունվարի 9-ին ՀԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը ՀԽՍՀ 1990 թվականի սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագիրում ներառել է նաեւ ԼՂԻՄ-ը։

Անկախ Հայաստանի Հանրապետության պետական ​​ռազմավարության սկզբունքները սկսեցին ձևավորվել 1991 թվականին ԽՍՀՄ փլուզման և Խորհրդային Սահմանադրության նորմերի վերացման ժամանակ։ Այդ ժամանակ Հայաստանը գոյություն ուներ որպես այս որոշման հիման վրա հռչակված պետական ​​սուբյեկտ։

1990 թվականին 1989 թվականի որոշման շրջանակներում ընտրվել է միացյալ Հայաստանի խորհրդարանը։ Խորհրդարանն ընդգրկեց 10 ընտրված պատգամավորներ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունից։ Եվս երկու մանդատ տրվել է ԼՂՀ-ի ադրբեջանցի ներկայացուցիչներին, որից նրանք հրաժարվել են։ Բացի այդ, նորընտիր խորհրդարանը հռչակագիր է ընդունել Հայաստանի Հանրապետության կազմավորման մասին՝ եւս հիմնվելով 1989թ. որոշման վրա։

Որոշումը գործում է նաև այսօր, քանի որ այն ներառված չէ ժամկետանց իրավական ակտերի շարքում։

Պետականաշինության տրամաբանությունը փոխվեց խորհրդային սահմանադրության նորմերի վերացումից հետո։ 1991 թվականի դեկտեմբերին ԽՍՀՄ կազմաքանդման վերջնական փուլում Հայաստանը ընտրեց ԼՂԻՄ-ից քաղաքական և իրավական սահմանազատման սկզբունքը։

1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ին Հայաստանում անցկացվեց Հայաստանի անկախության հանրաքվե Հայկական ԽՍՀ սահմաններում։ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության բնակիչները, որն, ի դեպ, ստեղծվել է նախկին ԼՂԻՄ-ի և Շահումյանի և Գետաշեն շրջանների տարածքում, զրկվել են հանրաքվեին մասնակցելու իրավունքից։

Սեպտեմբերի 23-ին ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նիստում հայտարարվեց Խորհրդային Հայաստանի տարածքում անկախ Հայաստանի Հանրապետության ստեղծման մասին։ Հայաստանի Հանրապետության անկախության նոր հռչակագիր չի ընդունվել։

ԼՂՀ-ն այլ ելք չուներ, քան անկախության հանրաքվե անցկացնել, որը տեղի ունեցավ 1991 թվականի դեկտեմբերի 10-ին խորհրդային ներքին զորքերի հալածանքների ամենադաժան պայմաններում։ Նույն թվականի դեկտեմբերի 30-ին տեղի ունեցան ԼՂՀ խորհրդարանի հիմնադիր ընտրություններ և հռչակվեց ԼՂՀ պետական ​​անկախությունը։ 1992 թվականի հունվարի 6-ին ԼՂՀ Գերագույն խորհրդի նիստում ընդունվեց Անկախության հռչակագիրը։

Հայաստանը չի ճանաչել ոչ անկախության հանրաքվեն, ոչ էլ ԼՂՀ Գերագույն խորհրդի ընտրությունների արդյունքները։

1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին ԱՊՀ ստեղծման մասին հռչակագրի շրջանակներում Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչեց Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականությունը գործող սահմաններում։ ԱՊՀ պայմանագրի վավերացման ժամանակ ներկայացված կարծիքում Հայաստանը չի անդրադարձել Ադրբեջանի հետ ԼՂՀ հարցում տարաձայնությունների և կոնֆլիկտի առկայությանը։ Այս խնդիրը երբեք չի բարձրացվել ԱՊՀ շրջանակներում։

Սակայն 1992 թվականի հուլիսի 8-ին ՀՀ Գերագույն խորհուրդը որոշում ընդունեց, որում ասվում է, որ Հայաստանում ոչ մի պաշտոնյա իրավունք չունի Արցախը ճանաչել որպես այլ պետության մաս։

Այսպիսով, իր անկախությունը հռչակած Հայաստանի Հանրապետությունը հրաժարվեց «Միացում» ազգային գաղափարից, որը հիմնված էր Լեռնային Ղարաբաղի հայերի պահանջի վրա՝ մեծամասամբ հայաբնակ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը միացնելու Հայաստանին։

Այսինքն՝ Հայաստանի բոլոր ժամանակների իշխանությունները, սկսած 1991 թվականից, մերժեցին ազգային կամարտահայտության հիման վրա պետություն ստեղծելու գաղափարը և հիմք ընդունեցին ռուս-թուրքական որոշումները, մասնավորապես՝ հանցագործ Կարսի պայմանագիրը։

2023 թվականի սեպտեմբերին, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության այսպես կոչված «լուծարումից» հետո, Հայաստանի և Արցախի գոյության միակ իրավական հիմքը մնում է 1989 թվականի «Միացում» որոշումը։

Մենք կշարունակենք վերլուծել վերջին 30 և ավելի տարիների նորագույն պատմությունը, որպեսզի ընթերցողը հասկանա, թե ինչու է Հայաստանի ներկայիս ղեկավարը պետականությունը տանում դեպի կործանում։

Մարգարիտա Քարամյան