«Ես տարիներ շարունակ առաջարկում եմ հատուկ բանաձեւ տալ արցախյան հիմնախնդրին։ Դա մեկ խոսք է՝ պատրիացիդ՝ հայրենազրկում։ Այն, ինչ կատարվում էր Արցախում, ցեղասպանություն է, գենոցիդ։ Բայց ես կարծում եմ, որ այն բառը, որն առաջարկում ենք մենք՝ պատրիացիդ, դա ավելի լուրջ մեղադրանք է, որովհետեւ, ինչպես մենք տեսնում ենք, Օսմանյան Թուրքիայում եւ թուրքական հանրապետությունում հայեր մնացել են։ Մնացել է հայկականությունը, իրենց չհաջողվեց ոչնչացնել ազգը, եւ ինչպիսին կլինի Թուրքիայում հայկական հարցը, ոչ ոք չի կարող ասել»,- այսօր հրավիրած քննարման ժամանակ ասաց Հայաստանի Եվրոպական կուսակցության նախագահ Տիգրան Խզմալյանը։

Նրա խոսքով՝ Արցախից հեռացվեց ողջ հայությունը, եւ հիմա փորձում են ոչնչացնել մեր հազարամյա մշակույթը, հետքը։ Ուստի, սա պատրիացիդ է, այսինքն՝ հայրենազրկում, հայրենիքի, պետության ոչնչացում։

«Որպեսզի կայանա մեծ վերադարձը, հնարավորությունը Հաագայի դատարանի՝ 2023 թվականի նոյեմբերի 17-ի վճիռն է։ Դա մի վճիռ է, որի մասին Հայաստանում խոսում են շատ քիչ, որի մասին գրեթե տեղեկացված չէ հասարակությունը։ Ավելին, արցախցիների զգալի մասն առանձնապես չի էլ գիտակցում՝ ինչ է կատարվել նոյեմբերի 17-ին։ Ապրիլի 24-ը թերի է առանց մարտի 16-ի, որովհետեւ ապրիլի 24-ին սկսված ցեղասպանությունը սովետական Ռուսաստանի եւ քեմալական Թուրքիայի կողմից ավարտվեց 1921 թվականի մարտի 16-ի մոսկովյան պայմանագրով։ Եվ դա ոչ ավելի կարեւոր է, քան ապրիլի 24-ը։ Պատահական չէ, որ մեզ տասնամյակներով սովորեցնում էին ապրիլի 24-ի գաղափարին, որ մենք միայն ողբանք, լացենք, բայց չգիտակցենք, որ  դրա նպատակն էր մարտի 16-ը՝ այսինքն՝ Արեւմտյան Հայաստանի, Նախիջեւանի եւ Արցախի հայազրկումը, հայաթափումն ու թրքացումը։ Դրա ուղիղ շարունակությունն էր 2020 թվականի պատերազմը եւ 2023 թվականի հայրենազրկումը»,- հավելեց Խզմալյանը։

Տիգրան Խզմալյանն ասաց, որ Հայաստանի Հանրապետությունը՝ որպես ազգ, չկարողացավ, թերացավ ոչ միայն քաղաքական գնահատական տալ Արցախում կատարվածին, այլ նաեւ գիտակցել, թե ինչ է կատարվել։ ՀՀ իշխանությունները չունեն որեւէ քաղաքականություն Արցախի հարցում։ «Եվ դա վերջին տարվա իրողությունը չէ, սակայն հենց այսօր, երբ Արցախի գրավման, առեւանգման տարելիցն է, մենք պետք է արձանագրենք, որ առ այսօր չկա պետական քաղաքականություն, որ կառավարությունը կա՛մ լռում է, կա՛մ գերադասում է լղոզել Արցախի հարցը։ Դրա ապացույցն է, որ ՄԱԿ-ի փախստականների գործակալությունը ներգրավված չէ արցախյան 150 հազարանոց փախստականների համայնքի գործերի մեջ։ Չի կատարվում համայնքը պահպանելու, համայնքը ներկայացնելու, համայնքում նոր ինքնակառավարման մեխանիզմներ ստեղծելու, վտարանդի կառավարություն եւ դեսպանատներ հիմնելու աշխատանքը։ Այն ամենը, ինչը խիստ անհրաժեշտ է եւ ինչով մենք պետք է զբաղվենք»,- ասաց նա։

«Ինչպե՞ս Արցախի հայությունը հայրենազրկվեց․ սրա հիմքերը նույնիսկ մեր կենդանության շրջանում էին։ 1988-1990 թվականների ընթացքում Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության տարածքից դուրս գտնվող ամբողջ հայությունը ստիպված եղավ փախչել։ Այդ ամբողջ հայության փախուստը երբեք չդարձավ լուրջ քննարկան առարկա՝ իրենց վերադարձի իղձերով»,- այսօր հրավիած քննարկման ժամանակ ասաց ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանը։

Նրա խոսքով՝ մինչեւ 1941 թվականը արեւմտահայերը Հայաստանում վստահ էին, որ Կարսի պայմանագրի ժամկետը 25 տարով է, եւ իրենք կարող են վերադառնալ հայրենիք։ Դրա համար էր նաեւ Խորհրդային միությունը ուզում հայրենիքի գաղափարը շատ արագ ջարդել նրանց ուղեղներից։

«Հիմա նույնկերպ Ադր․ ԽՍՀ-ից փախստականների կողմից 1988 թվականից հետո հայրենիքի գաղափարի շուրջ միավորվելու շատ փորձեր արվեցին, բայց չխրախուսվեցին այդ փորձերը։ Երբ մենք վերադարձի գաղափարն ուղարկում էինք փախստականների տարբեր համագումարներ, ՄԱԿ-ին, Եվրոպական խորհրդին, ԵԱՀԿ երկրներին, առաջին անգամ Հայաստանի պատմության մեջ Հայաստան եկավ ՄԱԿ-ի փախստականների գծով գերագույն գլխավոր հանձնակատարը։ Ինքը հանդիպեց միայն երկրի նախագահին, ինքը գնաց, երկու ժամ հետո նախագահի կայքում հայտնվեց գրություն, որ Հայաստանը փախստականների գծով որեւէ քաղաքական ծրագիր եւ պահանջ չունի։ Հայաստանը դա Հայաստանի իշխանությունն էր։ Ես չեմ կարողացել այդ հարցեը ձեւակերպել այն մարդկանց, ովքեր կարող էին իմանալ եւ պատասխանատու էին իմանալ՝ Հայաստանի հրաժարվելը իրավական որեւէ լուծումից մինչեւ այսօր գործո՞ւմ է։ Փաստն այն է, որ փախստականների խնդիրների վերաբերյալ փախստականների պատկերացրած լուծումները ՀՀ իշխանությունների կողմից մինչեւ այսօր որեւէ քննարկման եւ արձագանքի չեն արժանացել»,- ասաց նա։

Հրանուշ Խառատյանն անդրադարձավ Արցախից բռնի տեղահանված փախստականներին։ «Ես շատ եմ հանդիպում փախստականների հետ եւ գիտեմ, որ նրանց մեծ մասն այս գաղափարին կողմնակից են, որ Հայաստանի կառավարությանը պետք է հստակ առաջարկել, որ փախստականների կեցության խնդիրը ՀՀ տարածքում պետք է լուծվի փախստականների համայնքային գոյության միջոց ստեղծելու ճանապարհով։ Սփյուռքի եւ ՀՀ բյուջեի հավասար տրամադրված միջոցներով մի տարածքում կառուցվում է արցախահայության բնակավայր։ Մարդիկ կամավոր կընտրեն, չպետք է որեւէ արցախահայի ստիպել, որ այնտեղ ապրի։ Բնակավայրը համայնքի կարգավիճակ կունենա եւ Հայաստանի օրենքներով կունենա ինքնակառավարվող մարմին, ինքը կընտրի իր կառավարող մարմիններին։ Այստեղ արցախյան կյանքի, մշակույթի, լեզվի, ներքին կապերի, հարաբերությունների վերընձյուղման հնարավորություն կլինի՝ հուսալով, որ քաղաքական լուծումների դեպքում այս մշակույթը կարող է տեղափոխվել բուն հայրենիք եւ այնտեղ շարունակվել»,- ասաց Խառատյանը։

2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ի կեսօրին Բաքուն ագրեսիա ձեռնարկեց Արցախի դեմ՝ 2020 թվականի պատերազմից, մասնակի օկուպացիայից, 10 ամիս շրջափակումից եւ սովից հետո։

Բաքուն ձեռնարկել է «հակաահաբեկչական գործողություն»՝ ասելով, որ «տեղեկացրել է Ռուսաստանի խաղաղապահ ուժերի հրամանատարությանը և ռուս-թուրքական մոնիտորինգի կենտրոնի ղեկավարությանը»։ Հաջորդ օրը Արցախի ղեկավարությունն ընդունել է զինադադարի մասին «ռուսական հրամանատարության առաջարկը»։ Ստորագրվել է ռուսերենով գրված «ԼՂՀ-ի լուծարման մասին» փաստաթուղթ, եւ օգտագործված տերմինները հստակ ցույց են տալիս, որ տեքստը գրվել է նույն տեղում, որտեղ գրվել է 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ին Եռակողմ հայտարարությունը։

Սեպտեմբերի 17-ին, ագրեսիայից 2 օր առաջ, Կոստանդնուպոլսում տեղի է ունեցել ԵՄ, ԱՄՆ և Ռուսաստանի Դաշնության ներկայացուցիչների գաղտնի հանդիպումը, որը կանաչ լույս է վառել է Արցախի օկուպացիայի համար։ «Օպերատիվ» ղեկավարությունը վստահվել է Ռուսաստանին, որն իր դերը փայլուն է կատարել։ Մասնավորապես, ռուսները ադրբեջանցի զինվորականների հետ հավեսով «մաքրել» են ղարաբաղյան գյուղերը և զինաթափել բանակը։

Սեպտեմբերի 28-ին ՌԴ նախագահի մամուլի քարտուղար Դմիտրի Պեսկովը հայտարարել է, որ Կրեմլը «հաշվի է առնում» ԼՂՀ հիմնարկների լուծարումը և «ուշադիր հետևում է հումանիտար իրավիճակին» տարածաշրջանում։ Կրեմլի ներկայացուցիչը նշել է, որ ԼՂՀ նախագահի հրամանագրում կետ կա տեղի հայ բնակչության «նոր կոորդինատային համակարգով» Ադրբեջանին ինտեգրվելու մասին։ Պեսկովը հորդորել է չփնտրել Ղարաբաղից հայերի արտագաղթի մեղավորներին։

«Ինտեգրումը» չստացվեց. Արցախի բնակչությունը, ժամանակավորապես լքելով իր տունը, ունեցվածքն ու հազարամյա հողը, թույլ չտվեց միջազգային հանցագործներին հասնել իրենց նպատակին՝ կուլ տալ Արցախը՝ խախտելով բոլոր ենթադրելի նորմերը և միջազգային օրենքները։ Արդյունքում «օպերացիայից» մնաց օկուպացիա, էթնիկ զտումներ և հորդայի արշավանք՝ առանց օրինական փաստաթղթերի։

2023-ի սեպտեմբերի 21-ին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի նիստում հաստատվեց Ռուսաստանի և Արևմուտքի «կոնսենսուսը» Արցախի օկուպացիայի և «ինտեգրման» վերաբերյալ, որը փաստացի օրինականացրեց օկուպացիան։ Նիկոլ Փաշինյանը նիստի ժամանակ ասաց, որ Արցախի ժողովրդին ֆիզիկական սպառնալիք չկա։ Հետո նա իր խոսքերը բացատրեց Արցախի ժողովրդին չվտանգելու մտադրությամբ, բայց այն ժամանակ դա հնչեց որպես Հայաստանի հրաժարում Արցախի ժողովրդից և համաձայնություն «ինտեգրմանը»։

Արցախի նախկին պետնախարար Արտակ Բեգլարյանը երեկ ասել է, որ սեպտեմբերի 21-ին ՄԱԿ-ի նիստից հետո Ֆրանսիան փորձել է նոր բանաձեւ ընդունել Արցախի վերաբերյալ, սակայն, ասվում է, որ դեմ էին Ռուսաստանն ու ԱՄՆ-ը։ Ֆրանսիան չկարողացավ ընդունել բանաձեւը։ Ավելին, մեկ տարի անց ԱՄՆ Պետդեպարտամենտը դեռ քաղաքական գնահատական ​​չի տվել Արցախում տեղի ունեցածին։ Թեև Պետդեպարտամենտի պատվերով ազդեցիկ միջազգային կազմակերպությունների պատրաստած զեկույցը հաստատում է, որ տեղի է ունեցել էթնիկ զտում, ԱՄՆ-ը խոստանում է գնահատական ​​տալ ավելի ուշ։

Բանաձևեր են ընդունվել Եվրախորհրդարանի, ԵԽԽՎ-ի, Ֆրանսիայի և այլ երկրների խորհրդարանների կողմից։ Հայաստանը չի ընդունել կատարվածի իրավական գնահատականներին վերաբերող փաստաթղթեր։

Հայաստանի ԱԳՆ-ն այսօր հայտարարություն է տարածել՝ հիշեցնելով «կոնսենսուսի» և այն փաստի մասին, որ բոլոր իրադարձությունները տեղի են ունեցել ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի նստաշրջանի ժամանակ և չեն ստացել համապատասխան գնահատականներ։ ԱԳՆ-ն հիշեցրել է, որ այս օրերին ՄԱԿ-ի նստաշրջանը կրկին մեկնարկում է։

ԱԳՆ հայտարարության մեջ ակնարկ կա՞, որ «կոնսենսուսը» դեռ ուժի մեջ է, Երևանը ոչինչ չի անի Ստամբուլի “համաձայնությունը” խախտելու համար, իսկ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան կճանաչի Արցախը որպես Ադրբեջան։

Բայց եթե դա այդքան հեշտ է ու պարզ, ապա ինչո՞ւ է Ալիևը պահանջում, որպեսզի Հայաստանի Սահմանադրությունից հանվի 1989 թվականի Հայաստանի և Արցախի վերամիավորման որոշման մասին հղումը։ Եթե ​​այս որոշումը ուժի մեջ չէ, ապա ինչպե՞ս է այն խանգարում Ալիեւին, իսկ եթե ուժի մեջ է, սա նշանակում է, որ Ադրբեջանը օկուպացրել է Հայաստանի արցախյան հատվածը։

Հանցավոր կոնսենսուսը բախվել է Հայաստանի Սահմանադրությանը և անխուսափելիորեն կքանդվի։

Նաիրա Հայրումյան