Ղարաբաղցիների վկայությունները 2023 թվականի սեպտեմբերի շրջափակման, պատերազմի և էթնիկ զտումների մասին.
Ստեփանակերտի բժշկական կենտրոնի շտապ բուժօգնության բաժանմունքի վարիչ Գրիգորի Առուստամյան.
— Մեզ համար պատերազմը սկսվեց 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին և ավարտվեց 2023 թվականի սեպտեմբերի վերջին։ Մենք անընդհատ կռվի մեջ էինք, քանի որ մեզ համար պարզ էր, որ անցումային շրջանը վերջը չէ, և ռազմական գործողություններն անխուսափելի էին, հատկապես երբ սկսվեց շրջափակումը, մենք սկսեցինք շատ զգույշ օգտագործել մեր ռեզերվները։ Դեռ այն ժամանակ Արցախում հիվանդները վառելիքի և տրանսպորտի բացակայության պատճառով դիմում էին բժշկի միայն այն ժամանակ, երբ վիճակը վատանում էր, հիվանդը հյուծված էր, իսկ բուժումը պահանջում էր ավելի շատ դեղամիջոցներ։ Բայց հասկանալով, որ դժվար օրերը դեռ առջեւում են, մեզ հաջողվեց տարբեր խողովակներով մաքսանենգ ճանապարհով տեղափոխել առնվազն առաջին բուժօգնության դեղեր։
19-ի առավոտյան իմացանք Հարավ գյուղի մոտ տեղի ունեցած բախումների մասին, հիվանդանոցը տագնապի դրեցինք։ Բուժված հիվանդներին, ովքեր հնարավորություն ունեին, ուղարկեցինք տուն։ Կեսօրին ընդունեցինք 192 վիրավոր։ Այդ օրը ավելի շատ վիրավորներ կային, բայց քանի որ դիրքերն ու որոշ տարածքներ շրջափակման մեջ էին, մեկ-երկու օր անց միայն վիրավորներին տեղափոխեցին հիվանդանոց։ Մի դեպք եմ ուզում պատմել՝ մի վիրավորի բերեցին, բուժքույրը սկսեց արագ մերկացնել, որ առաջին օգնություն ցույց տանք, հասկացա, որ արդեն ուշ է, բուժքրոջն ասացի, որ կարիք չկա։ Պարզվեց, որ դա նույն բուժքրոջ եղբայրն էր, և դա սարսափելի տեսարան էր, որը չի կարելի մոռանալ:
Ուզում եմ ընդգծել, որ մեզ շատ օգնեցին մեծ թվով կամավորներ, ովքեր նույնիսկ բժշկական կրթություն չունեին։ Նրանց օգնությունն անգնահատելի էր հատկապես բենզինի պահեստում տեղի ունեցած պայթյունի ժամանակ։ Առաջին 10 րոպեում մենք ընդունեցինք 180 այրված և կամավորների հետ միասին արեցինք ամեն ինչ՝ հստակ իմանալով, որ նրանցից ոմանք ողջ չեն մնալու, քանի որ կյանքի հետ անհամատեղելի այրվածքներ են ստացել, թեև շատերն այդ պահին չեն զգացել, նույնիսկ ոտքով են եկել, սակայն նրանց ներսն այրվել է։ Հիշում եմ, որ մեկ այլ բուժքրոջ եղբորը բերեցին հրդեհի վայրից, և ես ստիպված էի նրան գաղտնի բժշկական օգնություն ցույց տալ, որպեսզի բուժքույրը կարողանա օգնել ուրիշներին։ Բժշկական անձնակազմը տիտանական ու հերոսական գործ արեց, մեր բժիշկներից ու բուժքույրերից մի քանիսին ազատեցինք երեխաներին կամ վիրավոր ընտանիքի անդամներին պահելու համար, հանեցինք, բարոյական իրավունք չունեինք բաց չթողնելու, այնտեղ մնաց միայն կորիզը, բայց այնքան հպարտ եմ, որ պայթյունի մասին լսելով՝ մեր բուժաշխատողներն ու բուժքույրերը Շուշիի մոտակայքից ոտքով վերադարձան հիվանդանոց։
Շատ ծանր օրեր էին, եղել է, որ ծանր վիրավորը հրաժարվեց տեղափոխել Երևան, քանի որ չէր կարող լքել իր ընտանիքը, իսկ միասին գնալու տարբերակ չկար։ Պատահել է, որ Շուշիի մոտակյքից հղի կնոջ են բերել, քանի որ նա արդեն ծննդաբերում էր, և թուրքերն ուզում են նրան տանել Շուշի։ Հետո նորածինին տեղափոխելը խնդիր դարձավ, քանի որ նա փաստաթղթեր չուներ։ Մի խոսքով, դժոխային օրեր են, և շատ վիրավորական է, որ ասում են, թե արցախցիները փախել են։
(https://step1.am/ru/2024/06/28/15946/)
2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին ադրբեջանական զինուժը հարձակման է անցել Արցախի հետ շփման գծի ողջ երկայնքով։ Ռազմական գործողությունների սկզբում հակառակորդին հաջողվել է խորանալ միջդիրքային տարածքներ և շրջանցել դիրքերը։
«Միջդիրեկտորային տարածքները բավականին մեծ էին և անտառածածկ, ուստի հակառակորդին հաջողվեց արագորեն շրջափակել մեր դիրքերը»,- նշեց մայոր Բեգլարյանը։
Նրա խոսքով, ամենաթեժ մարտերը տեղի են ունեցել 811-րդ և 812-րդ մարտական դիրքերում։ Նախ հակառակորդին հաջողվել է գրավել 811-րդ մարտական դիրքը։ Նրա անձնակազմը նահանջել է և միացել հետախուզական վաշտի խմբին, որը մարտը սկսելուց հետո Վանք գյուղից շարժվել է դեպի Նարեշտառ։ Նրանք անցել են հակագրոհի և գրավել դիրքը, սակայն միջոցների սղության պատճառով չեն կարողացել պահել այն։ Այս դիրքորոշումը կրկին գրավե են ադրբեջանցիները։
Սեպտեմբերի 19-ի կեսօրին հակառակորդին հաջողվել է գրավել նաեւ 801-րդ մարտական դիրքը։ Անձնակազմը գնացել է 802-րդ դիրք՝ փորձելով պահել այն։ Հակառակորդը մեծ ուժեր է կենտրոնացրել այս տարածքում։ Չկարողանալով զբաղեցնել 802-րդ դիրքը՝ նահանջել են 803-րդ և անձնակազմի հետ միասին կազմակերպել պաշտպանություն։
Սեպտեմբերի 20-ին ժամը 13:00-ին հայտարարվել է զինադադար։ «Քանի որ հաղորդակցությունները վերահսկվում էին հակառակորդի կողմից, մեր գումարտակը շրջափակված մնաց մինչև սեպտեմբերի 24-ը»,- հիշում է Արմեն Բեգլարյանը։
Սեպտեմբերի 24-ին ադրբեջանցիները ռուս խաղաղապահների ուղեկցությամբ գումարտակի զինվորներից զենք են հավաքել և անձնակազմը դուրս բերել Նարեշտարից։
«Մի ադրբեջանցի սպա մոտեցավ ինձ և ճանաչեց ինձ, ես էլ հիշեցի նրան։ Մարտունի-2 և Մարտունի-3 միջդիրքային տարածքում 44-օրյա պատերազմից հետո հակառակորդին բազմաթիվ կորուստներ ենք տվել։ Պատերազմից հետո այս սպան եղել է զոհված ադրբեջանցիների դիերը որոնող խմբի մեջ։ Իսկ մեր կողմից ես ցույց տվեցի այն վայրերը, որտեղ գտնվում էին այս դիակները։ Այն ժամանակ մայոր էր, հիմա գնդապետ է դարձել։ Հիմա ցույց տվեց մեր մահացած տղաների տեղերը»,- նկատեց Արմեն Բեգլարյանը։
Որոնողական աշխատանքների արդյունքում հայտնաբերվել է տասներկու զինծառայողի դի։ Դրանք հիմնականում տեղակայված են եղել 811-րդ և 812-րդ դիրքերի տարածքում և Ղազախալի կոչվող տարածքում, որտեղ հակառակորդը կրակել է վիրավորներին տեղափոխող մեքենայի ուղղությամբ։ Մինչ այս պահը երեք զինծառայող անհետ կորած է համարվում։ Կռվի ժամանակ հետախուզական վաշտում երկու հոգի է մահացել՝ Էդուարդ Սարգսյանը և Նարեկ Ստեփանյանը։
(https://dzen.ru/a/ZqHuQWzF107CF-fD)
Արցախի Մարտունի շրջանի Ճարտար համայնքի ատամնաբույժ, բժիշկ Նվեր Բաղդասարյան.
«Այդ օրը ես աշխատանքի էի գնում մի հիվանդի պատճառով, որը մտադիր էր բուժման համար օգտագործել նորագույն նյութերը, որոնք ինչ-որ կերպ հայտնաբերվեցին պահարանում։ Սակայն ատամնաբուժարան հասնելու կես ճանապարհին հիվանդը մեկնել է առաջնագիծ, որտեղ ծանր վիրավորվել է և տեղափոխվել վերակենդանացման բաժանմունք։ Առաջին պայթյունը տեղի է ունեցել Ճարտարի վերին մասում գտնվող կապի կենտրոնում, բջջային կապն անմիջապես խափանվել է, քաղաքն անջատվել է, իսկ պաշտպանական դիրքերի ուղղությամբ սկսվել են գնդակոծություններ։
Հիվանդանոցը գտնվում էր բլրի վրա, և այնտեղից ես նայում էի, թե ինչպես է կրակը թափվում բոլոր կողմերից։ Ամենուր կրակում էին։ Բժշկական անձնակազմի մեծ մասը կանայք էին, և նրանք սարսափից դողում էին։ Պետք է պատրաստվեինք ընդունելու առաջին վիրավորներին»,-պատերազմի առաջին պահերը ներկայացրեց բժիշկը։
Մեկ ժամվա ընթացքում հիվանդանոցի մուտքի մոտ տեղադրվեցին մահճակալներ, պատրաստվեցին առաջին բուժօգնության պարագաներ, հանվեցին պահեստային դեղերը։ Մեր զրուցակիցն ասաց, որ մեկ ժամ անց ընդունել են առաջին վիրավորին՝ հարեւան Մաճկալաշենից քաղաքացիական անձին։ Բազմաթիվ բեկորային վնասվածքներով հիվանդը տեղափոխվել է Ստեփանակերտ, սակայն նրա կյանքը փրկել չի հաջողվել.
Վիրավորների թիվը աստիճանաբար սկսեց աճել։ Շտապօգնության մեքենաները վառելիք գրեթե չունեին։ Թեթև վնասվածքներով զինվորները դիրքերից ոտքով հասել են տեղի հիվանդանոց։ Իսկ դիրքերը 5 կմ հեռավորության վրա էին։ Ծանր վիրավորներին առաջին բուժօգնություն ցուցաբերելուց հետո նրանց մի կերպ ուղարկել են Մարտունու շրջանային հիվանդանոց։
Բժշկի խոսքով՝ իրենք որոշ ժամանակ կապի մեջ են եղել Ստեփանակերտի բուժհաստատությունների հետ, հետո կապն ամբողջությամբ կորել է, և անգամ չեն կարողացել կապ հաստատել իրենց բուժհաստատության շտապօգնության հետ, որով վիրավորներին տեղափոխել են 700 մ ճանապարհով մարտական դիրքերից։
Ճարտարից կրակոցների և գնդակոծությունների տակ հինգ վիրավորներ շտապօգնության մեքենայով՝ վառելիքի վերջին պաշարներով, տեղափոխվել են Մարտունու բուժհաստատություն։ «Մեկօրյա պատերազմի ժամանակ մեր հոսպիտալ են ընդունել 19 վիրավոր, որոնցից երկուսը (առաջին և վերջին վիրավորը) հետո մահացել են։ Բժշկական օգնություն ցուցաբերելու համար ներգրավվել են 2 բժիշկ, 3 բուժքույր, 2 բուժաշխատող։ Չորս վիրավորները առաջին բուժօգնություն ստանալուց հետո վերադարձել են իրենց դիրքերը։ Վիրավորներից մեկի պարանոցի հրազենային վնասվածքը քներակ անոթից ընդամենը 2 մմ է եղել, ինչի արդյունքում նա փրկվել է մահից։
Դիպուկահարի կրակոցից թեթև վիրավորված զինծառայողը սովից ամբողջովին հյուծվել է։ Նա ասաց՝ վիրակապիր, ես պետք է հետ գնամ, բայց չէի կարողանում քայլել։ Հասկացանք, որ նա սոված է։ Թողեցի, մինչև կերավ, մոտ մեկ ժամ դրեցինք կաթիլային, մի քիչ քնեց, գիշերվա ժամը երեքին վեր կացավ ու գնաց նույն դիրքերը»,- ասաց բժիշկը։
Էլեկտրաէներգիայի և կապի բացակայության պատճառով բուժանձնակազմը տեղյակ չի եղել հրադադարի մասին։ Կոհակ դիրքը գտնվում էր հիվանդանոցից ոչ հեռու։ Հենց հրետանին լռեց, հասկացան, որ ինչ-որ պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել։ Որոշ ժամանակ անց նշված դիրքում տեղի ունեցավ մերձամարտ, որի արդյունքում, ինչպես հայտնեց զրուցակիցս, այս ձորում հակառակորդը հարյուրավոր զոհեր ունեցավ, որոնց դիակները երկու օր հավաքում էին։
«Գյուղի բոլոր տղամարդիկ դիրքերում էին։ Նույնիսկ հրաման է եղել, որ պահեստազորը մնա գյուղում, բայց ոչ ոք չմնաց։ Սննդի դեֆիցիտի ու վառելիքի խնդիրների պատճառով լուրջ դժվարություններ առաջացան։ Այդուհանդերձ, հակառակորդը մեծ կորուստներ է կրել հատկապես Ճարտարի դիրքերում։ Մեկօրյա պատերազմում մեր դիրքերում ընկան 11 հայ և հարյուրավոր ադրբեջանցիներ։ Հետաքրքիր էր նաև, որ հակառակորդի հրետանին 24 ժամվա ընթացքում չկարողացավ մոտ հազար արկով ոչնչացնել մեր դիրքերից մեկում տեղադրված 80 մմ ականանետը։ Իսկ այդ պոստում մենք ոչ վիրավոր ունեինք, ոչ մահացած։ Արցախի զինված ուժերն անթերի կատարել են իրենց առջեւ դրված խնդիրը, զինվորականները անձնվիրաբար մարտնչել են մինչև արյան վերջին կաթիլը»,- նշել է բժիշկը։
(https://step1.am/ru/2024/08/02/17431/)
Սզնեք գյուղի գյուղապետ Էդվարդ Մուսայելյանը նշել է, որ ագրեսիայի ժամանակ ռուս խաղաղապահները չեն պաշտպանել Արցախի բնակիչներին։
2023 թվականի սեպտեմբերին տեղի ունեցած ահաբեկչական գործողությունների արդյունքում Արցախի Հանրապետության Սզնեկ գյուղում մեկ խաղաղ բնակիչ է զոհվել, երկու հոգի համարվում է անհետ կորած, այդ թվում՝ Սզնեք համայնքի ղեկավարի հայրը։ Երկու խաղաղ բնակիչներ գերեվարվել և վերադարձվել են, ևս չորս հոգի գերեվարվել են և գտնվում են Բաքվի բանտերում։
«2020 թվականի պատերազմից հետո, երբ ստեղծվեցին ռուսական անցակետեր, մենք պնդեցինք, որ մեր գյուղի մոտ անցակետ տեղադրվի, քանի որ այն գտնվում է հենց առաջնագծում, իսկ թշնամու դիրքերը տներից ընդամենը 800-900 մետր հեռավորության վրա էին։ Գնդակոծվել են տներ և ագարակներ։ Երեք տարի շարունակ եղել են գնդակոծություններ, որոնք խանգարում էին գյուղատնտեսական աշխատանքներին, բայց մարդիկ ապրում էին գյուղում և շարունակում էին աշխատել։ Տարբեր խողովակներով խնդրեցինք, որ մոտակայքում ռուսական փոքր անցակետ տեղադրեն, քանի որ իրենց դիրքերը շատ հեռու էին։ Մեզ ամենամոտ պոստը 15 կմ էր՝ Շոշ գյուղից ներքեւ, դեպի Շուշի տանող ճանապարհը, իսկ մյուս պոստը գտնվում էր Կարմիր շուկայի մոտ։ Մտածում էինք, որ եթե լայնածավալ հարձակում սկսվի, շատ դժվար կլինի, դա հասկացանք։ Բայց, մյուս կողմից, ռուսները որտեղ էլ եղել են, գործնականում ոչինչ չարեցին։ Ես գիտեմ, որ Շոշ գյուղում տեղի է ունեցել հետևյալը. երբ նրանց շրջապատել են, ռուսները զինաթափել են մարդկանց և տեղափոխել Ստեփանակերտ։ Բայց սա ռազմական գործողություններից հետո էր։ Իսկ ագրեսիայի պահին մենք պաշտպանություն չտեսանք։ Մարդիկ հույսեր էին կապում նրանց հետ, բայց հիասթափվել էին։
(https://step1.am/ru/2024/02/02/9435/)
Նյութը պատրաստեց Ալեքսանդր ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆԸ
