Ուկրաինացի զինվորականները Կուրսկի մարզում գերի են վերցրել Հյուսիսային Կորեայից երկու զինվորի։ Այս զինծառայողները, չնայած ստացած վնասվածքներին, ողջ են մնացել և տեղափոխվել Կիև, որտեղ այժմ շփվում են Ուկրաինայի անվտանգության ծառայության (СБУ) աշխատակիցների հետ։ Այս մասին հայտարարել է Ուկրաինայի նախագահ Վլադիմիր Զելենսկին։
Նա նշել է, որ հյուսիսկորեացի զինվորներին գերեվարելը բարդ և վտանգավոր խնդիր է, քանի որ ռուսները և նրանց հյուսիսկորեացի դաշնակիցները սովորաբար փորձում են սպանել վիրավորներին, որպեսզի ոչնչացնեն ուկրաինական տարածքում հյուսիսկորեական զորքերի առկայության բոլոր ապացույցները։ Զելենսկին ընդգծել է, որ այս դեպքը կարևոր հաստատում կլինի համաշխարհային հանրության համար։
Տիկին Ջուլիետտայի տունը Ստեփանակերտի զինվորական հոսպիտալի մոտ էր` Ալեք Մանուկյան փողոցում: 2020-ի պատերազմի օրերին Ջուլիետտա տատիկը օրը մի քանի անգամ հոսպիտալ էր գնում, արդեն բոլորը գրեթե ճանաչում էին նրան:
«Ասում էին, Ջուլիա տատի, էլի եկե՞լ եք: Դե ես էլ չէի կարող չգնալ, թեկուզ հատուկ ցուցակներ չկար, բայց ես գնում էի, որպեսզի տեսնեմ, թե ովքեր են վիրավոր: Այդ ժամանակ թոռս ևս պատերազմում էր: Հարցնում էի, հնարավո՞ր է «Եղնիկներից» վիրավորներ կան, որպեսզի գոնե հարցնեմ, ուր է թոռս: Չնայած այնտեղ ինձ շատ էին նկատողություն անում, բայց բոլորը սիրում էին, գիտեին, թե ինչի համար էի այնտեղ գնում»:
Թոռանը` Հայկի հետ հարզատները վերջին անգամ խոսել էին սեպտեմբերի 26-ին, հաջորդ օրը` սեպտեմբերի 27-ին պատերազմ էր: Մինչ այդ քովիդի պատճառով վերջին անգամ տեսել էին պատերազմից գրեթե 1 տարի առաջ: Ծառայում էր հայտնի «Եղնիկներում»:
«Մի օր վերդառնում եմ հոսպիտալից, հարևանս եկավ, թե Մհերը տուն է եկել, հարցրեցի՝ որտեղի՞ց, ասեց՝ «Եղնիկներից»: Հայկի նկարը ցույց տվեցի, պարզվեց, որ տեսել է` զենք էր թափում: Մի փոքր հանգստացանք, գոնե գիտեինք, որ ողջ է»:
Այդ օրերին մարդիկ տարբեր կերպ փորձում էին տեղեկություն ստանալ, փորձում էին մի քանի վարկյանում ասել այն ամենը, ինչը գուցե տարիներով փորձում էին ասել իրենց հարազատներին: Ջուլիետտա տատիկը նկուղից գրիչ և թղթի կտոր էր գտել, որի վրա մի քանի բառից բաղկացած նամակ էր գրել:
«Ասեցի՝ Մհեր, որ մի նամակ գրեմ, կկարողանաս հասցնել, ասեց հա․ շատ ուրախացա: Ապաստարանի առաջ մեր նիվան էր կանգնած, թուղթ ու գրիչ վերցրեցի ու հենց մեքենայի վրա մի քանի տող նամակ գրեցի, վերջում էլ ավելացրեցի «բաբո», որ իմանա, որ իր տատիկն է գրել»:
Տիկին Ջուլիետտան հիշում է և երևի երբեք չի մոռանա աղջկա լացը, և երբ նույնիսկ ասում էին, որ որդուն տեսել էր՝ չէր հավատում: Մտածում էր, որ ասում են ուղղակի հանգստացնելու համար:
«Աղջկաս լացն եմ հիշում Ստեփանակերտի երիտասարդական պալատի դիմաց: Թոռիցս նորություն չկար»:
Մինչ հոկտեմբերի վերջ տիկին Ջուլիետտան իրեն հատուկ համառությամբ շարունակում էր գնալ զինվորական հոսպիտալ:
«Մի օր էլ էլի հոսպիտալում էի, մի երիտասարդ թևը արյունոտ կանգնած էր, ասեցի արի գնանք մեր տուն, գոնե կլվացվես, հաց կուտես, ասեց չէ՝ եղբայրս պատերազմում է: Պարզվեց, որ եղբայրը նույնպես «Եղնիկներում» է, տնից ուտելիք հավաքեցի, ասեցի, որ չես գալիս, գոնե տարեք կերեք»:
Այդ ընթացքում Ջուլիա տատին իր ամուսնու` Սերգեյի հետ փոքր թոռներին տարել էին մինչև Հակարիի կամուրջը ու նորից վերադարձել Ստեփանակերտ` երբ երիտասարդները կռվում են, մեծերը գոնե պետք է թիկունքում լինեն:
«Աղջկաս մյուս երեխան Հայաստանում էր, իսկ աղջիկս չէր ուզում դուրս գալ Ստեփանակերտից, ասում էր, որ վախենում է՝ հենց դուրս գա Արցախից, իր երեխայի հետ հնարավոր է վատ բան լինի: Համոզեցինք երկու օրով տարանք Հայաստան, որպեսզի մյուս երեխային տեսնի»:
Տիկին Ջուլիետտայի ընտանիքի կանայք Արցախից դուրս էին եկել հոկտեմբերի վերջին, իսկ տղամարդիկ պատերազմում էին:
«Տղաաս համոզեց, որ դուրս գանք` ասում էին, որ այդպես գոնե մի ուղղությամբ կմտածեն: Հայկի հայրը` փեսաս ասեց, որ ինչ էլ լինի, առանց որդուն Արցախից դուրս չի գալու»:
Նոյեմբերի 14-ին Ջուլիա տատիկի թոռը զանգեց` ծնողների ամուսնության 23 ամյակին: Սկիզբից չէին հավատում, նույնիսկ ձայնը նրա ձայնի նման չէր: Մեկ ամիս անց Հայկը վերադարձել էր տուն, ծոցագրպանում՝ սրտի մոտ պահելով տատիկի գրված նամակը:
Նյութը ավարտենք մի փոքր հատվածով Հայկի կողմից․
«Պատերազմի թեժ օրերն էին, նամակ բերեցին, բացեցի՝ կարդում, կարդում եմ և արդեն հասել էի վերջին տողին, մտքումս ասելով՝ «ջան, երևի ինչ-որ աղջիկ է գրել»։ Դե վերջում, ինչպես երևի գուշակեցիք, տեսա գրված «Բաբո»։ Ի դեպ, այդ ժամանակ մեր տնեցիներից ոչ մեկ չգիտեր այդ նամակի մասին, մինչև ես ծոցագրպանից չհանեցի պատերազմից մաշված նամակը»։
Մոսկվայից և Երևանից դեպի Սարատով մեկնող ինքնաթիռներն ուղղորդվել են Սամարայի և Վոլգոգրադի պահեստային օդանավակայաններ։ Տեղեկությունը հայտնում է ՌԻԱ Նովոստին` հղում անելով «Գագարին» օդանավակայանի ներկայացուցչին։
Ավելի վաղ Ռոսավիացիան տեղեկացրել էր, որ Սարատովի օդանավակայանում ժամանակավոր սահմանափակումներ են մտցվել քաղաքացիական օդանավերի թռիչքների անվտանգությունն ապահովելու համար:
«Մոսկվայից «Աերոֆլոտ» և Երևանից «Shirak Avia» ավիաընկերությունների՝ դեպի «Գագարին» օդանավակայան իրականացվող չվերթերն ուղղորդվել են Սամարայի և Վոլգոգրադի պահեստային օդանավակայաններ», – հայտնել Է գործակալության զրուցակիցը:
Օդանավակայանում ուղևորների հետ աշխատում են ավիաընկերությունների ներկայացուցիչներն ու օդանավակայանի աշխատակիցները։ Չվերթերի ժամանման և մեկնման ժամերի վերաբերյալ տվյալները հրապարակվում են առցանց ցուցատախտակում, ինչպես նաև օդանավակայանի կայքում:
Ռուսաստանը միտումնավոր հրաժարվեց պաշտպանել Սիրիայում Բաշար ալ-Ասադի վարչակարգը՝ խաբելով նաեւ Իրանին։ Նման հայտարարություններ է արել Իրանի Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսի գեներալ Բեհրուզ Էսբաթին։ Նա հայտարարել է, որ Ասադի վարչակարգի տապալման եւ Իրանի սիրիական քաղաքականության ձախողման մեղավորը Կրեմլն է, հաղորդում է The New York Times-ը։
Գեներալը պատմել է, թե ինչպես է տուսական կողմը խաբել իրանական կողմին, թե իբր օդային հարվածներ են հասցնում «Հայաթ Թահրիր աշ-Շամ» խմբավորման շտաբին, որի առաջնորդները ղեկավարում էին հարձակումը Հալեպի և Դամասկոսի վրա։ Իրականում, ըստ Էսբաթիի, ռուսները «ռմբակոծում էին անապատը»։ Բացի այդ, գեներալի խոսքով, Ռուսաստանն անջատել է որոշ ռադարներ, ինչը թույլ է տվել Իսրայելին հարձակվել Սիրիայում իրանական ռազմական օբյեկտների վրա։ Ըստ նրա, ռուսներն իրենք են Իսրայելին փոխանցել իրանական ուժերի եւ Ասադի զինանոցի տեղակայման վայրերի վերաբերյալ տեղեկությունները, ինչի շնորհիվ Իսրայելին հաջողվել է փաստացի ոչնչացնել իրանական հակաօդային պաշտպանության համակարգը այդ թվում Իրանի տարածքում։ Նշենք, որ իրանական գրեթե ողջ ՀՕՊ-ը ռուսական արտադրության է։
Սիրիայում իրագործվել է Իսրայել-ՌԴ-Թուրքիա գործարքը, ինչը ներկայում հաստատվում է արդեն պաշտոնապես, այս եռյակի բարձր ներկայացուցիչների բերանով։ Իսրայելն ու Թուրքիան ընդլայնում են իրենց ռազմաքաղաքական ներկայությունը Սիրիայում, վերահսկողության տակ վերցնելով զգալի տարածքներ։ Թուքիան ռազմական գործողություններ է վարում քրդական ուժերի դեմ Սիրիայի հյուսիսում, փորձելով դուրս մղել քրդերին իր սահմանակից շրջաններից։ Իր հերթին, Մոսկվան իր ուժերի զգալի մասը տեղափոխում է ուկրաինական ճակատ եւ այլ շրջաններ, եռակողմ պայմանավորվածությամբ պահպանելով իր հիմնական երկու բազաները Սիրիայի տարածքում։
Սիրիայում որեւէ «նոր բան» տեղի չի ունեցել, Իսրայել-ՌԴ-Թուրքիա հերթական գործարքը Հայաստանի դեմ Արցախում եռյակ ահաբեկչական գործարքի շարունակությունն է։ Ինչպես նկատում ենք իրանցի գեներալի բացահայտումներից, իրագործման մեխանիզմները, մեթոդներն ու ոճը նույնն են թե Արցախում, թե Սիրիայում, թե Ուկրաինայում։ Գործարքի նախաձեռնողն ու գետնի վրա օպերատիվ երաշխավորը Մոսկվան է, առանց Մոսկվայի այդ դերակատարման գործարքի իրագործումն անհնար է։
Քաղաքական մեղսունակության նվազագույն առկայությունը թույլ կտար տեսնել այս գործընթացների կապը։ Եվ եթե հայկական մեդիա-քաղաքական-քաղաքագիտական համույթի պարագային գործ ունենք դրա դեգեներատիվ ու ծախու բնույթի, իսկ Ուկրաինայի պարագային՝ դրա քարոզչական դաշտը զավթած շրջանակների իրական մոտիվացիայի հետ, ենթադրվում էր, որ Իրանի պետական հազարամյա ավանդույթը թույլ կտար հստակ տեսնել պատճառահետեւանքային կապերը եւ մասնավորաբար այն իրողությունը, որ այս զարգացումների թիրախը Իրանն է։ Եվ Հայաստանի դեմ Արցախում ռուս-թուրք-իսրայելական ահաբեկչական արշավին դիմակայեր հենց ռազմական միջամտությամբ, ոչ թե «ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության աջակցության» եւ «աշխարհքաղաքական հազարամյա սահմանների փոփոխության անթույլատրելիության» մասին մանթրաներ երգելով։
Ինչ տարածքային ամբոջկանություն, ինչ աշխարհքաղաքական հազարամյա սահմաններ։ Այդ հայերին կարելի էր մոլորեցնել «Արցախը հանձնենք՝ Զանգեզուրի միջանցքը թույլ չտալու եւ Հայաստանը փրկելու» մասին ապուշություններով, իսկ Իրանի համար պետք է պարզ լիներ, որ Արցախի ռուս-թուրքական օկուպացիան վերացնում է բոլոր տեսակի «տաբուները» եւ պայմանավորվածությունները Մեծ Մերձավոր Արեւելքի շրջանում, իսկ մասնավորաբար ՀՀ հարավի օտարումը, այսինքն «աշխարհքաղաքական հազարամյա սահմանի» վերացումն ընդամենը տեխնիկական խնդիր է։
Եվ ահա, Սիրիայի իրադարձությունների ֆոնին իսրայելական քարոզչական շրջանակները շրջանառության մեջ են դրել ոչ միայն Իրանի իշխող ռեժիմի փոփոխության, այլեւ այդ երկրի մասնատման հնարավորության թեման։ Նշվում է, որ Սիրիայում, Լիբանանում, Եմենում, Իրաքում այսպես կոչված «դիմադրության շիա առանցքի (որն, ի դեպ, Իրանը ձեւավորել էր Արեւմուտքի ուղիղ եւ անուղղակի աջակցությամբ, այդպիսով զգալիորեն ուժեղացնելով իր ազդեցությունը Մեծ Մերձավոր Արեւելքում) ոչնչացման, ինչպես նաեւ Իրանի տարածքին հասցվելիք իսրայելական նոր հնարավոր հարվածների արդյունքում Թուրքիան ու ադրբեջանը կարող են ներխուժել Իրանի հյուսիսային շրջաններ «բնակչության 30 տոկոսը կազմող հայրենակիցների իրավունքները պաշտպանելու համար»։
Լիովին հնարավոր սցենար է, նկատի առնելով «նոր աշխարհակարգի» ձեւավորման տրամաբանությունը, որը ենթադրում է նաեւ, մեղմ ասենք, սահմանների փոփոխություններ։ Այս գործընթացում շահելու են այն միավորումները, որոնք դրան մասնակցության հայտ են ներկայացրել։ Ինչ վերաբերում է «խաղաղության օրակարգում» դեգերող երկրներին, դրանց ճակատագիրը թերեւս պարզ է բոլորին։
Թուրքիայի արտգործնախարար Հաքան Ֆիդանը նշել է, որ Անկարան ռացիոնալ է համարում Ռուսաստանի իշխանությունների որոշումը՝ դադարեցնել Սիրիայի նախկին իշխանություններին աջակցելը և ուժ չկիրառել նրանց պաշտպանության համար։
Թուրք նախարարի խոսքով՝ Ռուսաստանն ուներ ռազմական ներուժ՝ արձագանքելու ընդդիմության առաջխաղացմանը, սակայն Մոսկվան նախընտրեց չօգտագործել այն «Անկարայի հետ ինտենսիվ շփումների արդյունքում»։
Իրանցի քաղաքական գործիչներն ու փորձագետները եւս խոսում են Ռուսաստանի, Թուրքիայի և Իսրայելի միջև քայլերի համակարգման մասին՝ հայտարարելով, որ Սիրիայում ռուսական զորքերը պարզապես անջատել են ռադարները և թույլ են տվել Իսրայելի ռազմաօդային ուժերին չեզոքացնել իրանական զորքերը։
2020-23 թթ Արցախում իրականացվել է թերեւս առաջին ռուս-թուրքական-իսրայելական գործողությունը։ ՀՀ Պաշտպանության նախկին նախարարից մեկն ասել էր, որ հայկական հակաօդային պաշտպանության համակարգերը, որոնք կառավարվում են ՌԴ Գլխավոր շտաբից, պատերազմի ժամանակ անջատվել են՝ կանխելով թուրքական F-16-ների և անօդաչու թռչող սարքերի խոցումը։ Իսկ Ակնայում ռուս-թուրքական «մոնիթորինգային» կենտրոնի ստեղծումը, որն ուշադիր հետևում էր հայկական զորքերի տեղաշարժերին, ինքնին խոսուն փաստ է։
Այժմ Թուրքիան և Իսրայելը փոխադարձ հակասություններ են ձեւացնում. Թուրքիան խոսում է իսրայելական էքսպանսիոնիզմի մեծացման մասին, իսկ Իսրայելը «պատրաստվում» է Թուրքիայի հետ հնարավոր պատերազմին։ Բայց ակնհայտ է, որ Ռուսաստանը, Թուրքիան և Իսրայելը մեկ նպատակ ունեն՝ հասնել տարածաշրջանում Իրանի գերիշխանության դադարեցմանը և հայկական պետականության վերացմանը։ Տարածաշրջանում «նստակյաց» ժողովուրդներ չպետք է մնան։
«Մենք տեղեկացել ենք այդ որոշման մասին և պատրաստվում եք ուսումնասիրել այն», – «Ազատության» հարցին, թե ինչպե՞ս են գնահատում Հայաստանի կառավարության որոշումը, որով հավանություն տրվեց Եվրամիությանը (ԵՄ) Հայաստանի անդամակցության գործընթացի մեկնարկի օրենքի նախագծին, ասաց ԵՄ դեսպան Վասիլիս Մարագոսը։
Նա նշեց, որ Եվրամիությունը շատ սերտ հարաբերություններ ունի Հայաստանի հետ և աշխատում է խորացնել դրանք։
«Ինչպես գիտեք, մենք բանակցում ենք գործընկերության նոր օրակարգի շուրջ։ Ինչպես նաև մենք հայտարարել ենք «Դիմակայունություն և աճ» ծրագիրը, որի իրականացման փուլում ենք», – նշեց ԵՄ դեսպանը։
Հայաստանի կառավարությունը հավանություն տվեց ԵՄ-ին անդամակցելու գործընթացի սկզբի մասին օրինագծին անսպասելիօրեն նույնիսկ ԵՄ-ի համար։ Քայլը համաձայնեցված չէր, հակառակ դեպքում նույն օրը Հայաստան ժամանած ԵՄ հատուկ ներկայացուցիչ Մագդալենա Գրոնոն գոնե մեկ բառով կանդրադառնար դրան։
Միակ “արձագանքը” եղավ այն, որ Եվրահանձնաժողվը հայտարարեց, թե պատրաստվում է Հայաստանում ԵՄ առաքելության ժամկետը երկարացնել եւս 2 տարով, իսկ Արարատ Միրզոյանը նշեց, որ քանի չկան սահմանազատված սահմաններ, ԵՄ առաքելության կարիքը կա։ Իմա՝ մոտակա 2 տարում “սահմանազատում” չի լինի։
Մյուս կողմից, խոսվեց ինչ-որ գումարային աջակցության մասին։
Արեւմտյան ԶԼՄ-ները Հայաստանի որոշման մասին հարցականով են գրել, չզարգացնելով թեման, Բաքուն եւ Անգորան չեն արձագանքել, իսկ Մոսկվան ձեւի համար Հայաստանին “ընտրության առաջ” է դրել ԵԱՏՄ-ի եւ ԵՄ-ի միջեւ։
Նույնիսկ արեւմտամետ գործիչները Հայաստանում նշել են, որ օրինագծի հավանությունը ժամանակավրեպ եւ կիսատ քայլ է, որը ավելի շատ կվնասի Հայաստանին, քան կօգնի։
“Չեմ հավատում”, ասում է ԵՄ դեսպանի դեմքը (լուսանկարում)։
“Համազգային” հայ մշակութային-կրթական միությունը ստեղծվել է 1928թ.։ Կազմակերպության նպատակն է՝ նպաստել հայ ժողովրդի մշակույթի, ավանդույթների և ազգային ինքնության պահպանմանը։ Հայաստանի բազմաթիվ քաղաքներում և Արցախում բացվեցին կազմակերպության ներկայացուցչություններ, որոնք առ այսօր իրականացնում են մի շարք ծրագրեր և միջոցառումներ՝ ուղղված մշակույթի եւ երիտասարդության հայրենասիրական դաստիարակության զարգացմանը։
«Համազգային հայ մշակութային և կրթական միության Արցախի գրասենյակը այն սակավաթիվ նախաձեռնություններից է, որին հաջողվել է գոյատևել 2023 թվականի բռնի տեղահանությունից հետո։ Հաշվի առնելով ներկա իրողությունները՝ մենք չէինք կարող թույլ տալ, որ նման կարևոր նախաձեռնությունը փակվի, և կազմակերպության բարձրագույն ղեկավարությունը որոշեց շարունակել Արցախի գրասենյակի գործունեությունը։
Ներկայումս մենք աշխատում ենք Հայաստանում այլ ներկայացուցչությունների հետ՝ Արցախի երիտասարդության ներկայացուցիչների մասնակցությամբ մի շարք մշակութային և կրթական ծրագրեր իրականացնելով։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ արցախցիներն այժմ ցրված են ամբողջ Հայաստանում, մենք որոշեցինք մեր ծրագրերը կենտրոնացնել այն քաղաքներում, որտեղ ապրում եմ մեծաթիվ մեր հայրենակիցներ։
Այսպիսով, այս փուլում մեր ծրագրերն ընդգրկում են Գյումրին, Երևանը, Աբովյանը և Մասիսը։ Մասնավորապես, Գյումրիում բացեցինք տիկնիկների պատրաստման խմբակ, որտեղ հաճախում է շուրջ 40 արցախցի երեխա։ Երեխաները կարդում են հեքիաթներ և տիկնիկային ներկայացումներով պատմությունները Արցախի բարբառով կյանքի են կոչում: Մասիսում գործում է ձեռարվեստի խմբակ։ Երեխաները պատրաստում են տարբեր իրեր և մասնակցում ցուցահանդեսների Հայաստանում և արտերկրում։
Նաև 2020 թվականից մենք իրականացնում ենք Արցախի պատանիների բուհ ընդունվելու անվճար նախապատրաստման ծրագիր։ Այս ծրագիրը որոշակիորեն սոցիալական բնույթ ունի, քանի որ մեր բոլոր ուսուցիչները Արցախից փախստականներ են։
Կազմակերպում ենք նաև տարբեր ցուցահանդեսներ և ֆոտոցուցահանդեսներ, որոնցից կարելի է առանձնացնել Դավիթ Ղահրամանյանի լուսանկարների ցուցահանդեսը։ Նրա լուսանկարներն արվել են 44-օրյա պատերազմի ժամանակ, և դրանցում հստակ երևում են ադրբեջանական կողմի բազմաթիվ հանցագործությունների հետքեր՝ ինչպես թիկունքում, այնպես էլ առաջնագծում։
Ցուցահանդեսը տեղի է ունեցել Հայաստանում և Արցախում։ Նպատակն էր ցույց տալ իրական պատկերը, թե ինչ էր կատարվում Արցախում 44-օրյա պատերազմի ժամանակ, և գրավել համաշխարհային հանրության ուշադրությունը։ Այս բոլոր լուսանկարները հետագայում միավորվեցին գրքի մեջ: Այն արտացոլում է ոչ միայն 44-օրյա պատերազմի իրադարձությունները, այլեւ Արցախի շրջափակումը։ «Արցախ. Անավարտ պատերազմ» գրքի շնորհանդեսը տեղի ունեցավ Երեւանում՝ Արցախի ամբողջական օկուպացիայից ու բռնագաղթումից մի քանի օր առաջ։ Գիրքը լույս է տեսել երեք լեզվով։
Շնորհանդեսը լայն հասարակական արձագանք գտավ։ Հայ դատի կենտրոնական գրասենյակը անմիջապես ցանկություն հայտնեց ԱՄՆ-ում կազմակերպել Դավիթի լուսանկարների ցուցահանդես։ Այսպես, Հայ Դատի և ՀՅԴ-ի համատեղ ջանքերով Վաշինգտոնում՝ Կոնգրեսի սրահներից մեկում կայացավ Դավիթ Ղահրամանյանի 7-օրյա լուսանկարչական ցուցահանդեսը, որն ընդգրկում էր ոչ միայն 44-օրյա պատերազմը, այլև շրջափակման և բռնի տեղահանության շրջանը։
Միջոցառման նպատակն էր համաշխարհային հանրությանը ցույց տալ Արցախի ցեղասպանության փաստերը։ Այնուհետև ցուցահանդեսը, որին ներկայացվել է նաև գիրքը, տեղի է ունեցել ԱՄՆ տարբեր քաղաքներում։ Այդ օրերին Կոնգրեսի բազմաթիվ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ անդրադարձան ցուցահանդեսի թեմային և ընդգծեցին դրա կարևորությունը։
Մենք համագործակցում ենք բազմաթիվ ստեղծագործ մարդկանց հետ՝ նրանց տրամադրելով տարբեր տեսակի աջակցություն։ Այս տարվա նոյեմբերին կազմակերպվել էր շուշեցի լուսանկարիչ Վլադիմիր Գեւորգյանի ինքնատիպ լուսանկարների ցուցահանդեսը, որտեղ ներկայացված էին Շուշա քաղաքի ողջ գեղեցկությունն ու կյանքը մարմնավորող լուսանկարներ։
Մեր ուշադրության կենտրոնում են նաև արցախցի գրողներն ու բանաստեղծները, որոնց մասնակցությամբ պարբերաբար տեղի են ունենում գրքերի շնորհանդեսներ, գրական երեկոներ, հանդիպումներ և քննարկումներ։
Նկատի ունենալով, որ Ադրբեջանն ամեն օր ոչնչացնում է Արցախի մշակութային և պատմական ժառանգության հուշարձանները, որոնք գտնվում են օկուպացիայի տակ, մենք ստեղծել ենք հանրագիտարան, որը պարունակում է տեղեկություններ 44-օրյա պատերազմի ընթացքում թշնամու վերահսկողության տակ անցած հուշարձանների մասին։ Այժմ աշխատում ենք հանրագիտարանի երկրորդ մասի վրա, որը ներառում է օկուպացված Արցախի բոլոր հուշարձանները»։
Այս մասին Step1.am-ի հետ զրույցում պատմեց Համազգայինի Արցախի գրասենյակի տնօրեն Հերմինե Ավագյանը։
Հայաստանի Հանրապետությունը դիտարկում է ՄԽ-ն լուծարելու հարցով ԵԱՀԿ դիմելու հնարավորությունը, «Ազատության» հարցմանն ի պատասխան հայտնել են վարչապետի գրասենյակից։
Վարչապետի գրասենյակից հիշեցրել են Նիկոլ Փաշինյանի հայտարարությունները․ – «2024-ի դեկտեմբերի 19-ին, «Արմենպրես»-ին տված հարցազրույցում պատասխանելով հարցին թե ինչպիսի՞ն է Հայաստանի դիրքորոշումը ԵԱՀԿ ՄԽ-ն լուծարելու գաղափարի վերաբերյալ, վարչապետ Փաշինյանը նշել է՝ «Կառուցողական: Մենք հասկանում ենք այն դիրքորոշումը, որ եթե չկա կոնֆլիկտ, ինչ իմաստ ունի կոնֆլիկտի կարգավորմամբ զբաղվող ձևաչափի գոյությունը: Բայց մենք նաև ուզում ենք համոզվել, որ հենց այս նույն տրամաբանությամբ է հարցին մոտենում Ադրբեջանը, և նրա մղումը, ասենք, օրինակ այսպես կոչված «Արևմտյան Ադրբեջանի» խոսույթի զարգացմամբ Հայաստանի Հանրապետության տարածքի նկատմամբ ագրեսիվ քաղաքականություն իրագործելը չէ»։
2025 թվականի հունվարի 8-ին իր ֆեյսբուքյան էջում կատարած գրառմամբ վարչապետ Փաշինյանն ընդգծել է, որ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում չկա և չի կարող լինել Արևմտյան Ադրբեջան և ընդգծել ՀՀ տարածքային ամբողջականությունը կասկածի տակ դնող այդ խոսույթից Ադրբեջանի հրաժարվելու և խաղաղություն հաստատելու անհրաժեշտությունը»:
«Ազատության-ն» այսօր ուղարկված պատասխանում նշվում է՝ «Հայաստանի Հանրապետությունը միանշանակ և աներկբա ճանաչում է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը և պատրաստ է դա վերահաստատել խաղաղության պայմանագրի ստորագրմամբ, ինչպես նաև վերոնշյալ գրառման մեջ նշված մյուս բոլոր նախաձեռնությունների ու քայլերի իրագործմամբ: Կառավարությունից կարևորել են, որ Ադրբեջանը նույնպես միանշանակ և աներկբա ճանաչի Հայաստանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականությունը»:
Վարչապետի գրասենյակից ընդգծել են՝ այս թեմաները քննարկվել են Փաշինյան-Ալիև՝ 2024թ. հոկտեմբերին Կազանում տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ:
«Ազատություն»-ը, մասնավորապես, հետաքրքրվել էր վարչապետից, թե արդյոք Մինսկի խմբի լուծարման համատեղ դիմում արդեն իսկ ներկայացվե՞լ է կամ կա՞ պայմանավորվածություն, երբ կներկայացվի (Ադրբեջանի նախագահը հայտարարել էր, որ լուծարման համար երկու երկրները պետք է դիմեն) և արդյոք Հայաստանը պատրա՞ստ է Ադրբեջանի հետ համատեղ դիմել ԵԱՀԿ ՄԽ-ի լուծարման համար, եթե Ադրբեջանը չընդունի վարչապետի հրապարակած մյուս առաջարկները։
«Ազատություն»-ը նաև հետաքրքրվել էր Փաշինյանինց, թե արդյոք այս առաջարկը/ները Իլհամ Ալիևին ներկայացրե՞լ է նաև պաշտոնական խողովակներով։
Step1.am-ի զրուցակիցն է Հայաստանի Եվրոպական կուսակցության նախագահ Տիգրան Խզմալյանը։
-Պարոն Խզմալյան, տեղեկություն եղավ, որ Հայաստանում Եվրամիության դիտորդների առաքելության ժամկերտը կերակարաձգվի երկու տարով։ Սա սպասելի՞ էր եւ ի՞նչ խնդիր կլուծի։
-Ես կարծում եմ՝ դա սպասված նորություն էր։ Մենք պետք է հասկանանք, որ ԵՄ դիտորդների ներկայությունը 2022 թվականի հոկտեմբերից ապահովում է մեր երկրի անվտանգությունը եւ պաշտպանում է Հայաստանի Հանրապետությունն արդեն անխուսափելի թվացող պատերազմից։ Դա փաստորեն մեր անվտանգության միակ իրական ու լուրջ երաշխիքն է, թեեւ ես կարծում եմ, որ սա արդեն բավարար չէ, մենք պետք է մտածենք ու աշխատենք այդ առաքելությունը ՆԱՏՕ-ի ռազմաբազայի վերածելու մասին։ Համենայնդեպս Հայաստանի Եվրոպական կուսակցության օրակարգային նպատակներից մեկը հենց դա է։
-Այս զարգացումներին զուգահեռ մենք տեսնում ենք, որ Նիկոլ Փաշինյանը կատարում է Ալիեւի պահանջները, մասնավորապես, նա երեկ առաջարկեց լուծարել Արցախյան հակամարտության լուծման նպատակով ստեղծված ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը։ Այս պահանջը ավելի վաղ ներկայացրել էր Ալիեւը։ Ինչպե՞ս եք սա գնահատում, ի՞նչ հետեւանքներ կունենան Մինսկի խմբի լուծարումը։
-Նախ մենք ամեն ինչ պետք է անենք, որ թույլ չտանք դա։ Սա անպատասխանատու, արկածախնդիր եւ մեզ համար մահաբեր քայլ կլինի։ Ես ապշած եմ, որ սա ընդհանրապես կարելի է լուրջ քննարկել, հատկապես կառավարության ղեկավարի մակարդակով։ Բանն այն է, որ Մինսկի խումբը դա ՄԱԿ-ի որոշմամբ ԵԱՀԿ-ին առաջադրված մի ձեւաչափ էր, որի մեջ մտնում են ԱՄՆ-ն, ԵՄ մի շարք երկրներ՝ Ֆրանիսայի գլխավորությամբ, մտնում էր նաեւ Ռուսաստանը, որը փաստորեն պայթեցրեց այդ ձեւաչափը եւ դուրս եկավ՝ 2020 թվականի սեպտեմբերին փաստացի դառնալով Արցախի դեմ պատերազմի կողմ։ Այս ամենից հետո խոսել Մինսկի խմբի լուծարման մասին, այն էլ այն ենթատեքստում, երբ դա պահանջում է Ալիեւը, անհեթեթություն է, եւ դա ամենամեղմ բնորոշումն է, որը ես տալիս եմ։ Հայաստանի Եվորոպական կուսակցության ու մեր համախոհների համար սա անթույլատրելի մի բան է, որը մենք պետք է բեկանանք, կանխենք բոլոր հնարավոր միջոցներով՝ բողոքներով, ցույցերով, այլ միջոցներով։
-Մինսկի խմբի գոյությունն Արցախի հարցի լուծման ի՞նչ հնարավորություն է տալիս ներկա պայմաններում։
-Մինսկի խումբը միակ միջազգային ատյանն է, որն ի սկզբանե ձեւավորված է եղել Արցախի հարցի լուծման նպատակով։ Եվ Մինսկի խմբի լուծարումը մեր քաղաքական իրականության մեջ հավասարազոր է 1921 թվականի մարտի 16-ի Մոսկվայի պայմանագրի ստորագրմանը։ Լուծարել Մինսկի խումբը նշանակում է համաձայնել Արցախի հարցի չգոյությանը։ Եվ սա պետական հանցանք է, ավելի ծանր մեղադրանք այստեղ դժվար է պատկերացնել, սա պետական-քաղաքական հանցանք է։ Եվ սա կնշանակի, որ Հայաստանը, ժամանակին համաձայնվելով Արցախը դուրս բերել բանակցային գործընթացից եւ իր վրա վերցնելով պատասխանատվությունը, հիմա իրենից էլ է հանում այդ պատասպանատվությունը։ Հիմա ո՞վ պետք է լինի հազարավոր մարդանց՝ փախստականների, զոհերի, բռնաբարվածների իրավական ներկայացուցիչը։ Մենք չստեղծեցինք որեւէ լուրջ ձեւաչափ, ՀՀ-ն այս տարիներին չկարողացավ ստեղծել անգամ վտարանդի խորհրդան ու կառավարություն, որ գոնե որեւէ ներկայացուցչություն ունենայինք միջազգային ատյաններում։ Ըստ իս՝ սա նշանակում է, որ Փաշինյանի կառավարությունը համաձայն է հաժարվել ոչ միայն պատասխանատվությունից, այլ նաեւ իր իրավունքից ու պարտքից Արցախից բռնագաղթած, հայրենազրկման ենթարկված 150 հազար մարդկանց առաջ։ Մենք սա չենք կարող ընդունել։
Այն բանից հետո, երբ Կալինինգրադի մարզում ռուսները ցուցադրաբար վերանվանեցին լիտվացի բանաստեղծ Կրիստիյոնաս Դոնեյլատիսի թանգարանը, Լիտվայի նախագահ Գիտանաս Նաուսեդան ասաց, որ Կալինինգրադը պատմականորեն լիտվական քաղաք է և պետք է վերադառնա իր Կարալիաուսիուս անվանը:
«Որքան էլ Ռուսաստանը փորձի, Կարալիաուչյուսը երբեք Կալինինգրադ չի դառնա»,- ասել է նա։ Ի պատասխան՝ Դմիտրի Պեսկովը Նաուսեդային և ողջ Լիտվային մեղադրեց «տարածքային պահանջների» մեջ և սպառնաց Ռուսաստանի Դաշնության կողմից «անվտանգության միջոցներով»։
Այն բանից հետո, երբ ԱՄՆ ընտրված նախագահ Թրամփը հայտարարեց Գրենլանդիայի, Պանամայի, Մեքսիկական ծոցի հանդեպ իր հավակնությունների մասին՝ գովաբանելով Թուրքիային Սիրիան գրավելու համար, աշխարհում սկսվեց պահանջատիրության շքերթը։ «Վիճելի» տարածքների շարքում առաջինն, իհարկե, Կալինինգրադն է։ Մոսկվան ստիպված է լինելու հրաժեշտ տալ ոչ միայն Կալինինգրադին, այլ նաև այլ տարածքներին։
Արցախում բացված Պանդորայի արկղը դեռ երկար չի փակվի։
Հունվարի 10-ի գիշերը Ուկրաինայի զինված ուժերի անօդաչու սարքերը հաջողությամբ գրոհել են Ռոստովի մարզը և Կրասնոդարի երկրամասը։ Տեղացիները պնդում են, որ անօդաչուները «այցելելու են» ռուս հրետանավորներին Կորենովսկում (Կրասնոդարի երկրամաս) տեղակայված 238-րդ բրիգադից։ Հարձակումը տեղի է ունեցել գիշերը ժամը 3-ից 4-ը: Միևնույն ժամանակ, տեղի բնակիչները պնդում են, որ թռիչքները ուղղված են եղել հատուկ զորամասին, հայտնում է «Ուկրաինա 365» հեռուստաալիքը։
Անցած գիշեր Ռոստովի մարզում՝ Չալտիր գյուղի մոտ, հաջող համակցված հարձակման արդյունքում խոցվել է Ռուսաստանի Դաշնության զինված ուժերի ռազմական պահեստը, որտեղ, ինչպես պարզվել է, պահվել են հետախուզական դրոններ։ Ռուս զավթիչների պահեստի ոչնչացումը տեղի է ունեցել SBU-ի և ուկրաինական ռազմածովային ուժերի համատեղ գործողության շրջանակներում, հայտնում է «Ուկրաինա 365» Telegram ալիքը։ Հաղորդվում է, որ անօդաչու թռչող սարքերը, ինչպես նաև ուկրաինական նավատորմի արձակած «Նեպտուն» հրթիռը ճշգրիտ հարվածել են զինամթերքի և հետախուզական անօդաչու թռչող սարքերի պահեստավորման ռուսական պահեստին։
Այս մասին հայտնում են ուկրաինական լրատվամիջոցները։
73- ամյա Սուրեն Շաբոյանը շուրջ 36 տարի Արցախի Մարտակերտի շրջանի Դրմբոնի գյուղապետն էր։ Նրա երկու որդիներն ու թոռը մասնակցել են արցախյան պատերազմներին։ Ի դեպ թոռը՝ Սուրենը, որ Երևանում ուսանող է, գիրք է գրել պատերազմի մասին։ Սուրեն Շաբոյանը 16 տարեկանում ընդունվել է ՀՀ պոլիտեխնիկական ինստիտուտ և ուսանողության տարիներին միացել Հովհ. Շիրազի մասնակցությամբ կազմակերպված Արևմտյան Հայաստանի պատմական արդարության վերականգնման համար պայքարող երիտասարդներին։ Արդյունքում նրան հեռացրել են իստիտուտից և նա ավարտել է Հիդրոմելիորացայի տեխնիկումի հողաշինարարական բաժինը ու որպես գեոդեզիստ աշխատանքի անցել Սարսանգի հիդրոկառույցում։ Աշխատել է նաև Միրբաշիր քաղաքի ճանապարհաշինարարության ոլորտում։
«1982թ. Դրմբոնի հասարակության և շրջանի կուսշրջկոմի քարտուղարի պահանջով նշանակվել եմ գյուղական խորհրդի գործկոմի նախագահ։ Հեռու մնալով կաշառքից՝ ձգտել եմ պահպանել արդարությունը և շրջանի ղեկավարությանը հայտնելով իմ տեսակետը։ 2016թ. քառօրյա պատերազմից հետո շրջանի խորհրդի նիստին առաջարկում էի շինարարության գումարները կրճատել և ուղղել քաղպաշտպանությանը, որ հետագա պատերազմներին տանուլ չտանք։ Բոլորս էլ սխալներ ենք ունեցել ու մեր սխալները չպետք է բարդենք ուրիշ ազգերի վրա»,-վրդովված վերհիշեց նախկին գյուղապետը։
2019թ. մարտի 1-ից Սուրեն Շաբոյանը գյուղապետի իր տեղը զիջեց երիտասարդի՝ Աշոտ Հակոբյանին։ Վերհիշելով իր ապրած տարիներն Արցախում, նա համոզված է, որ պայքարը պետք է ազգովի շարունակվի ու վաղ թե ուշ հետվերադարձ լինելու է։
«Այսօր մենք անելանելի վիճակում ենք։ Թուրքն անընդհատ խոսում էի իր տարածքների մասին, իսկ հայը Արցախի և Բաքվում գտնվող մեր գերիների մասին խոսք չի ասում, էս ինչա՞ կատարվում, միանգամից հանձնվե՞նք։ Լավ է մահանալ հողի կարոտով, քան թե ենթարկվել թուրքին ամոթով։ Մենք արժեքներ ենք թողել, այս պահին ոչնչացվում են մեր եկեղեցիներն ու սրբությունները, մեր պատմությունն ու մշակույթը։ Պապս ապրել է 100 տարի։ Նա Անդրանիկի զորքում էր ծառայում և Սարդարապատի ճակատամարտում արցախցիներով իրենց ուրույն ներդրումն են ունեցել։ Իսկ ինձ այսօր ասում են՝ դուք եկվոր եք։ Էս ի՞նչ եք խոսում։ Ասում են ինտեգրվեք, բա ինչո՞ւ մեկ հրամանով 070 կոդի անձնագրերով արցախցիներին չեք համարում Հայաստանի քաղաքացիներ։ Արհեստական խոչընդոտներ են ստեղծում։ Ես նույնիսկ իմ փաստաթղթերը, տան վկայականները չեմ կարողացել վերցնել գյուղից։ Չէի հավատում, որ պիտի դուրս գանք։ Միայն մի բուռ հող եմ հասցրել վերցնել»,-նեղսրտած ասաց մեր զրուցակիցը։
2023թ. սեպտեմբերի 19-ին Դրմբոնը ևս հայտնվեց արկակոծությունների տակ։ Արկերից մեկն ընկել է Արցախբանկի մոտ, որտեղ աշխատում էր Ս. Շաբոյանի հարսը։ Խուճապ սկսվեց։
«Դպրոցականներ լացելով տուն էին վազում։ Մեր հարևանի երեխային մի կերպ հանգստացրինք և նկուղ իջեցրինք։ Անընդհատ արկակոծում էին։ Ու լուրեր եկան, թե պետք է բնակչությանը տարհանել։ Տղաս զանգեց, թե՝ պապ աղջկադ ու չորս երեխաներին շուտափույթ հանիր, փեսաս էլ դիրքերում էր։ Շրջափակման ժամանակ մարդկանց հուսադրում էի, որ ամեն ինչ լավ կլինի ու ինչ ունեի՝ կիսվում էի գյուղացիների հետ՝ ափսոսալով, որ քաղաքացիներին չեմ կարողանում օգնել։ Մենք չէինք պատկերացնում, որ պատերազմի նույն օրը պիտի տարհանվենք։ Թոռս Սրխավենդի դիրքերում էր, բոլոր դիրքապահներից տեղեկություն ունեինք, իսկ նրանից ոչ մի լուր։ Խիստ անհանգիստ էինք ու այդ գիշեր չքնեցինք։ Առավոտյան պետք է գյուղը լքեինք։ Մեր տղաներն էլ դիրքերում էին ու մինչև վերջ պայքարում էին, իսկ այսօր մեզ ասում են՝ թե Արցախը հանձնել եք, բայց իրականում Հայաստանի ղեկավարությունն է հանձնել» ,-վշտացած խոսեց ամբողջ կյանքը Դրմբոնում ապրած արցախցին։
Նրա խոսքով՝ սեպտեմբերի 20-ին Դրբոնի գյուղապետի խնդրանքով տղան՝ Սասունը, հետ է վերադարձել և գյուղում մնացած հաշմանդամներին նստեցրել իր «Սպրինտերի» մեջ, որ տարհանի ու այդ պահին հաղորդել են, թե ներքևի խաչմերուկում թուրքերը կանգնած են։ Մի կերպ ուրիշ ճանապարհներով նա արկակոծված մեքենայով տարհանեց հաշմանդամներին։
«Այդ նույն օրն էլ թոռս վերջապես տեղեկացրեց, որ դիրքերում է՝ բայց ընկերներով երդվել են, որ մինչև վերջ պահելու են դիրքը։ Սակայն հետո նրանց ևս ստիպել են հեռանալ և ամենավերջում են դուրս եկել Խաչենի ձորակից։ Մի քանի օր մնացինք Ստեփանակերտի 6-րդ դպրոցում ու հետո լուրեր պտտվեցին, որ ճանապարհը փակում են և պետք է դուրս գանք։ Տղաս իր ավտոմեքենաներից մեկում տեղ է տվել ստեփանակերտցի մի ընտանիքի և նրանց փրկել»,-տեղահանության իրենց պատմությունը ներկայացրեց մեր զրուցակիցը։
Սուրեն Շաբոյանը տեղահանության ժամանակ օգնել է նաև Հաթերքից տեղափոխված ընտանիքների։ Գաղթի ճանապարհին նրա կինը հաց էր թխել և եղած- չեղածով կիսվել մյուսների հետ։ Փայտից գդալ էր պատրաստել և մեղր բաժանել մարդկանց։ Սեպտեմբերի 26-ին նրանք հասել են Գորիս, հետո Մարտունի, այնուհետև Սևան, իսկ այժմ կնոջ հետ ապրում է Երևանում՝ քրոջ տանը։ Նրա քույրը մահացել էր կորոնավիրուսի հետևանքով, իսկ ամուսինը հիվանդացել էր և խնամքի կարիք ուներ։ Նախկին գյուղապետը հարազատների հորդորով տեղափոխվել է քրոջ տուն և վեց ամիս կնոջ հետ խնամել հիվանդ տղամարդուն։ Անբուժելի ծանր հիվանդությունից հետո մեկ ամիս առաջ մահացել է նաև քրոջ ամուսինը։
«Այսօր մեր հերոսներին նսեմացնում են, իսկ հարկ վճարողին հերոսացնում։ Այնինչ հարկ վճարելը քաղաքացու պարտականությունն է։ Իսկ յուրաքանչյուր մարդ ունի իրավունք և պարտականություն։ Ինքը լինելով վախկոտ, մեզ է վախեցնում ՝ հայ ազգը տանելով կործանման։ Նա պետք է հեռանա։ Ասեմ նաև, որ բազմակուսակցությունը երկրի քայքայման հիմնաքարն է։ Ես մեծ հույսով սպասում եմ հետվերադարձին, որովհետև դա մեր իրավունքն է ու ոչ մեկն իրավունք չունի այն խլելու։ Մենք պետք է հետ գնանք։ Հայը էսքան նսեմացած կլինի՞, ամաչում եմ ասել, որ հայ եմ։ Չորի հետ թացն էլ է վառվում։ Աշխարհը փոխվել է, մարդիկ շատ են չարացել, բայց արցախցին ի ծնե հոգով նույնն է մնացել։ Աթարին կպած կրակը շատ դժվար է մարվում, Արցախում ապրած մարդը ուրիշ տեղ չի հարմարվում։ Ով իր ազգին անթերի է ծառայում, նրա առջև ողջ ազգն է ծառայում։ Ես խոնարհվում եմ մեր բոլոր նահատակաների և նրանց հարազատների առջև։ Մենք պետք է միավորվենք։ Երբեք արցախցին ոչ ոքի չի ենթարկվել, բացի իր կամքից ու այսօր կամա թե ակամա, կռվով թե հաշտությամբ պետք է մեր իրավունքները վերականգնենք»,- հավելեց Դրմբոնի նախկին գյուղապետը։
