2023 թվականի սեպտեմբերին բռնատեղահանված արցախցիների համար առաջին ու ամենամեծ շոկը ՀՀ քաղաքացիությունից զրկվելն էր: Այս որոշումը չէր ստացել որևէ իրավական ձևակերպում, այլ ընդամենն արձանագրվել էր ՀՀ պաշտոնյաների կողմից մեկնաբանություններով և վարչարարության փոփոխությամբ։ Այդուհանդերձ, մի շարք դեսպանատներ, հղում անելով ՀՀ կառավարությանը, սկսեցին 070 կոդով անձնագրեր ունեցողների վիզայի (մուտքի արտոնագրի) դիմումները մերժել, թեև իշխանությունները նշում էին, որ 1992 թվականից ի վեր ՀՀ անձնագրեր արցախցիներին տրամադրելու պատճառը հենց վերջիններիս ճամփորդելու հնարավորություն ընձեռելու, իմա՝ տեղաշարժի իրավունքից օգտվելու նպատակ էր հետապնդում:

«Ստեփանակերտ» մեդիա ակումբը նախորդ ամիս Civilnet.am կայքում հրապարակել է հոդված, որտեղ մանրամասն ներկայացրել է բռնատեղահանվածների կողմից քաղաքացիության համար դիմելու մոտիվացիաների, ինչպես նաև չդիմելու մտահոգությունների մասին: Հոդվածին զուգահեռ բռնի տեղահանվածներին առաջարկվել է մասնակցել ՀՀ քաղաքացիություն վերցնել-չվերցնելու մասին առցանց հարցմանը:

Ամփոփելով այն՝ նշենք, որ հարցման մասնակիցների գրեթե կեսը չի նախատեսում առաջիկայում դիմել ՀՀ քաղաքացիության ստանալու համար (հարցվածների 41%-ը) և նախընտրելի են համարում ժամանակավոր պաշտպանության (փախստականի) վկայականը, որն, ի դեպ, վավեր էր մինչև նախորդ տարվա դեկտեմբերի 31-ը: Միևնույն ժամանակ, ՀՀ կառավարության 2024 թվականի հոկտեմբերի 17-ի 1649-Ն որոշման համաձայն՝ վկայականի վավերականության ժամկետի սպառված լինելու պարագայում ժամանակավոր պաշտպանություն ստացած անձը շարունակում է մնալ Հայաստանի Հանրապետության ժամանակավոր պաշտպանության ներքո ևս մեկ տարով (մինչև 2025 թվականի դեկտեմբերի 31-ը)։

Հարցվածների 24%-ը նախատեսում է առաջիկայում դիմել ՀՀ քաղաքացիություն ստանալու համար, իսկ 22%-ն արդեն իսկ ստացել է ՀՀ քաղաքացիություն: Հարցվածների 13%-ը ևս նախատեսում է ստանալ ՀՀ քաղաքացիություն, սակայն միայն բնակապահովման ծրագրից օգտվելու պարագայում:

«Ստեփանակերտ» մեդիա ակումբի սույն հարցմանը վերաբերող հրապարակման տակ նաև ֆեյսբուքյան օգտատերերն են կարծիքներ հայտնել: Նրանց մեծ մասը քաղաքացիության համար չդիմելու պատճառներից ամենահաճախը նշում է վերադարձի և սեփականության իրավունքի կորստի վերաբերյալ մտավախությունները: Այսպես, օրինակ, Արցախից բռնի տեղահանված Աննա Շաբոյանը գրում է. «Արցախ վերադառնալու մեր միակ հույսը 070 կոդն է, եթե դա էլ փոխենք, մենք այլևս պահանջատեր չենք կարող լինել. մեր հարազատների գերեզմանները, մեր պատմական հուշարձանները ումի՞ց կարող ենք պահանջել, եթե ինքներս հրաժարվենք այդ ամենից»:

Քաղաքացիություն ստացածների մեծ մասն էլ նշում է, որ դա արել է ստիպված՝ աշխատանքի ընդունվելու համար, քանի որ հատկապես պետական հիմնարկներում աշխատելու համար քաղաքացիությունը պարտադիր պայման է: Անուշ Խաչատրյանն այդ մարդկանցից մեկն է: Իր զինծառայությունը տեղահանությունից հետո ՀՀ-ում շարունակելու համար ստիպված է եղել քաղաքացիության համար դիմել, թեև խոստովանում է, որ հակառակ դեպքում չէր շտապի, քանի որ մինչև հիմա չի հասկանում, թե ինչու են իրեն զրկել ՀՀ քաղաքացիությունից, եթե հետո նորից պիտի ստիպեին ստանալ:

Հարցվածների 13%-ի մեջ մտնող Գոհար Խաչատրյանը տարեվերջին է դիմել ՀՀ քաղաքացիություն ստանալու համար, քանի որ բնակապահովման ծրագրով իրենց ընտանիքի հերթը մոտենում է 2026 թվականին:

Բնակապահովման ծրագրից օգտվելու հնարավորությունը, որքան էլ գրավիչ թվա, մինևնույն է՝ զորակոչային տարիքի տղաներ ունեցող շատ ընտանիքների համար բավարար մոտիվացիա չէ: Սակայն 13%-ը շատ ցածր ցուցանիշ է նույնիսկ այսպիսի ընտանիքների հանգամանքը հաշվի առնելով: Պատճառը բնակարանային ծրագրի ձախողումն է: Պայմաններն այնպիսին են, որ շատ քիչ ընտանիքներ հնարավորություն ունեն ծրագրի միջոցով տուն կամ բնակարան ձեռք բերելու համար: Սակայն, կարծում ենք, ծրագրում ռեալ բարեփոխումներ արվելու պարագայում այս ցուցանիշը կբարձրանա:

ՀՀ միասնական սոցիալական ծառայության տվյալներով՝ 2024 թվականի դեկտեմբերի 25-ի դրությամբ Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանված 6724 անձ ՀՀ քաղաքացիության դիմում է ներկայացրել, որոնցից 5510-ը ստացել են քաղաքացիություն: Ավելի քան 100 հազար բռնատեղահանվածների պարագայում սա, իսկապես, շատ աննշան թիվ է, ու այն ավելի փոքր կլիներ, եթե քաղաքացիական ծառայության, հանրային պաշտոններ զբաղեցնելու, ինչպես նաև ուժային կառույցներում ծառայության անցնելու համար քաղաքացիության պարտադիրության հանգամանքը բացակայեր:

Ներկայացված թվերը շատ խոսուն են և, դրանք համադրելով հարցման արդյունքներին, կարող ենք փաստել, որ արցախցիներն առայժմ չեն շտապում դառնալ ՀՀ քաղաքացի:

«Ստեփանակերտ» մեդիա ակումբ

Արցախցիներին հատկացվող 50 հազարների ծրագրի դադարեցումը մարդկանց սոցիալական խնդիրները կսրի։ Այս մասին step1.am-ի հետ զրույցում ասաց Արցախի Եղցահող համայնքի ղեկավար Արտակ Հակոբյանը։

«Կարելի է ասել՝ այս պահին մեր գյուղացիներից ոչ մեկ էլ ապահովված չէ մշտական աշխատանքով, քանի որ քաղաքացիության հետ կապված եւ այլ խնդիրներ կան։ Ոչ բոլորի առողջությունն է ներում բանվորի աշխատանք կատարելու համար, իսկ ՀՀ կառավարությունը թո՞ւյլ է տալիս արցախցիներին ինչ-որ այլ տեղ աշխատել։ Արցախցիները Հայաստանի Հանրապետությունում կամ բանվորի կարգավճակում են, կամ տաքսիստի։ Բնակվարձերի առումով մեծ խնդիրներ կառաջանան, այդ գումարով գոնե կարողանում էին բնակարանային հարցերը լուծել, ինչ-որ կոպեկներով էլ սննդի հարց լուծել»,- ասաց Արտակ Հակոբյանը։

Նա նշեց, որ Եղցահողից բռնի տեղահանված անձանց հետ ամենօրյա կապի մեջ է, նրանք բնակվում են Հայաստանի տարբեր մարզերում։ Շատերն ունեն սոցիալական խնդիրներ, որոնք հետեւանքով նաեւ որոշ ընտանիքներ արտագաղթում են։ «Հենց մի քանի օր առաջ աշխատանք չունենալու պատճառով եւս մեկ ընտանիք տեղափոխվեց Ռուսաստան։ Եվ այդպես շարունակվում է»,- հավելեց նա։

Արտակ Հակոբյանը Հայաստանի կառավարության այս գործելաոճում միտում է տեսնում։ Մեզ հետ զրույցում, սակայն ասաց, որ չի ուզում այդ մասին շատ խոսել։ «Բայց ինչ վերաբերում է ՀՀ կառավարության դիրքորոշմանը 070 կոդով անձնագրերի վերաբերյալ, ես դա սխալ եմ համարում, որովհետեւ ուզում եմ Արցախի հարցին վեջակետ դնել։ Ես չեմ հասկանում՝ ինչո՞ւ։ Եթե սա սադրանք չէր, եթե սա կազմակեպված չէր, հարց է ծագում՝ ինչո՞ւ մինչեւ 2020 թվականը Արցախի 070 կոդով անձնագրերը Հայաստանի Հանրապետությունում վավեր անձնագրեր էին, իսկ հիմա արդեն ոչ։ Մարդիկ կանգնել են խնդիրների առաջ՝ մինչեւ քաղաքացիություն չընդունեն, աշխատանքի չեն տեղավորում, ոչ մի արտոնություն չեն տալիս, նույնը բնակարային ծրագրին է վերաբերում։ Այսինքն՝ այս ճանապարհով վերացվում է Արցախի գաղափարը»,- ասաց նա։

Արտակ Հակոբյանը միաժամանակ ասաց, որ իշխանությունների այս գործողությունների միջոցով հնարավոր չէ փակել Արցախի հարցը։ Նա ասաց, որ անձամբ ինքը ՀՀ քաղաքացիություն չի ստացել, իրեն համարում է Եղցահողի բնակիչ ու համայնքի ղեկավար։ «Եվ ինձ պես մի շարք արցախցիներ նույն կարգավիճակում են։ Այսինքն՝ մարդիկ մտածում են վերադառնալու մասին։ Միեւնույն է, եթե նույնիսկ ՀՀ քաղաքացիություն էլ ընդունենք, դա ոչ մի բան չի փոխելու մեր կյանքում, ո՞վ է արցախցիների աշխատատեղերի մասին խոսում։ Ինչ վերաբերում է բանակապահովման ծրագրին, մեր համայնքից շահառուներ կան, բայց ոչ մեկի հարցն այս պահի դրությամբ դեռ լուծված չէ։ Տարբեր խնդիրներ կան՝ եւ փաստաթղթերի, եւ բանկերի, եւ վարկերի հետ կապված։ Մի հատ ժամկետանց անձնագիր փոխելու համար եսիմ ինչ թղթաբանություն են անում, ապուպապերի ծննդականներ բերեք, զագսի վկայականներ բերեք։ Բաքվից տեղահանված մարդիկ երրորդ անգամ արդեն բռնի տեղահանման են ենթարկվել, Բաքվում են թողել իրենց անձնագրերն ու ծննդականները, բայց այսօր պահանջում են, ասում են՝ մինչեւ այդ ծննդականը չլինի, ոչ մի հարց չի լուծվում։ Այսինքն՝ մարդիկ այսօր բազմաթիվ խնդիրների առաջ են կանգնած»,- ասաց Արտակ Հակոբյանը։

Արցախի Լիսագորի գյուղապետ Գագիկ Նասիբյանը step1.am-ի հետ զրույցում ասաց, որ իրենց համայնքի բնակիչները եւս այդ աջակցության գումարի կարիքն ունեն, թեպետ համայնքի բնակիչների մի մասը աշխատանք գտել են, աշխատում են։ «Բայց աշխատեն, չաշխատեն, այդ գումարը ամեն մեկիս համար էլ մեծ նշանակություն ունի»,- հավելեց նա։

Նասիբյանը նշեց, որ Լիսագորի բնակիչները Հայաստանի տարբեր մարզերոմ են տեղակայված, համայնքի կոմպակտ բնակեցում չկա, բայց փորձում են մարդկանց հետ կապը պահել։

Գագիկ Նասիբյանի խոսքով՝ Լիսագորի բնակիչների շրջանում մեծ արտագաղթ չկա։ «Ինձ չի թվում, որ մարդիկ կփորձեն արտագաղթեն, ուր էլ գնան, ինձ թվում է՝ այստեղից լավ չի լինի։ Հայաստանում մենք մեր հայրենիքում ենք, ցանկալի է, որ այստեղ մնանք»,- ասաց նա՝ հավելելով, որ Արցախ վերադարձի հնարավորություն այսօր չի տեսնում։

Ռոզա Հովհաննիսյան