Արցախցի կնոջ կերպարն ու դերն ավելի ցայտուն դարձավ 1988-ին, երբ Ղարաբաղյան շարժումը դուրս եկավ ընդհատակից և ստացավ համազգային բնույթ: Այլևս հնարավոր չէր ապրել ուրիշի թելադրանքով և ուրիշի լծի տակ: Գտնվեցին մարդիկ, ովքեր սեփական անձն ու ճակատագիրը ստորադասեցին ազգային խնդրին և բազում վտանգներ հաղթահարելով՝ կարողացան հասնել մեր ամենանվիրական նպատակին։ Այդ մարդկանց կողքին էին նաև նրանց կանայք: 

Մելանյա Առուշանյանը Ղարաբաղյան շարժման Ասկերանի նախաձեռնող խմբի ղեկավար Սլավիկ Առուշանյանի կինն է, ով առաջին իսկ օրերից կանգնել է ամուսնու կողքին, դարձել Շարժման ակտիվիստ կանանցից մեկը։

 Տիկին Մելանյան մտաբերում է բոլոր այն դժվարությունները, որոնց միջով անցել են

 -Երևանի պետական համալսարանում ուսանելու տարիներից էր Սլավիկը նվիրված Ղարաբաղի փրկությանը: Դրա վառ ապացույցն ինստիտուտն ավարտելուց հետո հրաժարվել է Սարդարապատի թանգարանի տնօրենի պաշտոնի հեռանկարից՝ գերադասելով վերադառնալ Արցախ: Իսկ պատմության ֆակուլտետի դեկան Ռ.Մովսիսյանի այն հարցին, թե ինչ է անելու Ղարաբաղում, երբ վերադառնա, Սլավիկը կարճ պատասխանել է,- <<Եթե ուրիշ ոչինչ չկարողանամ անել, հայերի քանակը չորսով կավելացնեմ>>: 1978 թվականին վերադարձանք Արցախ։ Ես դարձա ամուսնուս գաղափարակից ընկերը։

Ղարաբաղյան շարժման արմատները շատ խորն են։ Մինչև 1988 թվականն այն արդեն սկսված էր: Շատ քչերը գիտեն նախապատրաստական և վտանգավոր փուլի մասին, որը կարող էր ճակատագրական և անկանխատեսելի հետևանք ունենալ:

1983 թվականի դեկտեմբեր ամիսն էր․ ամուսինս Բաքվում էր: Գնացել էր քաղլուսկաբինետի համար տեխնիկական սարք բերելու: Այնտեղ ցանկանում էին իրենց հին և օգտագործվածը տալ, սակայն նա հրաժարվեց բերել: Մեր տան հեռախոսին զանգում և ռուսերենով նրան են հարցնում: Պատասխանում եմ, որ տանը չէ: Նորից են զանգում և ստանում նույն պատասխանը: Հաջորդ օրը ամուսինս վերադառնում է Բաքվից։ Նրան ասում եմ այդ կասկածելի զանգերի մասին: Լռում է երկար…

Գիշերվա կեսին հանկարծ մեր տան դուռը ծեծում են․ ներս են մտնում ազգությամբ ադրբեջանցի և ռուս մի քանի մարդ: Խոսում են ռուսերեն: Ես նրանց հյուրասիրում եմ սուրճով և դուրս գալիս սենյակից՝ հետևիցս փակելով դուռը: Այդ պահին լսում եմ, որ ամուսինս նրանց կամաց ասում է՝ կինս ոչնչից տեղյակ չէ, նա երեխայի է սպասում, խնդրում եմ չանհանգստացնել: Անմիջապես հասկանում եմ, թե ինչու համար են եկել։ Սկսվում է խուզարկությունը, արգելված գրականություն էին փնտրում․ չեն գտնում, պահել էի շատ ապահով տեղում:

1989 թվականին մեր տունը շարունակվում է խուզարկվել մի քանի անգամ: Հինգ երեխաներիս հետ միշտ մենակ էի (Սլավիկը տանը համարյա չէր լինում)։ Վախենում էի մեկ վայրկյանով անգամ մենակ թողնել նրանց: Մի անգամ ամուսնուս առաջարկեցի երեխաներին դուրս հանել Արցախից, սակայն նա բարկացած պատասխանեց՝  Շահումյանում նրանց հասակակիցները խրամատներում հրացան են լիցքավորում իրենց հայրերի համար։ Ցավոք, հենց Շահումյանում տվեցինք մեր առաջին զոհը։ 1990-ին զոհվեց Էդմոն Բարսեղյանը։

․․․Շարժումը դուրս էր եկել ընդհատակից: Բնականաբար, սկսվեցին դժվար ու վտանգավոր տարիները: Ասկերանն առաջին լուրջ վտանգն զգաց դեռևս 1988-ի փետրվարի 22-ին, երբ զինված թուրք խառնամբոխը հարձակվեց Ասկերանի վրա և արժանի դիմադրության հանդիպելով՝ համոզվեց, որ Ասկերանն անառիկ ամրոց է։

Տիկին Մելանյան պատմում է, որ շրջանում ակտիվ մասնակցություն է ունեցել կանանց մեծամասնությունը։ Իսկ նրանք, ովքեր չէին կարողանում ազատ խոսել և իրենց դրսևորել, ապա դա նրանից էր, որ վախի զգացում ունեին ու չէին հասկանում պահի լրջությունը

 – Տղամարդկանց հետ ակտիվացանք մենք՝ կանայքս: Ասկերանում աչքի էին ընկնում Էվելինա Աղաջանյանը, Նորա Ասրյանը, Կարինե Ջհանգիրյանը, Էլմիրա Բաբայանը, Գյուլչորա Ավագիմյանը, Միրա Ավանեսյանը, Մարիետտա Քոչարյանը և ուրիշներ: Կանայք համախմբվել, բռունցք էին դարձել ու լավ էին հասկանում, որ իրենք ևս պետք է ունենան իրենց դերակատարությունն այդ մեծ գործում։ Հաճախակի հավաքվում էինք․ ամեն մեկս գիտեինք մեր անելիքները։ Մեզ առաջնորդում էին զգոն միտքն ու կամքի ուժը։

Արցախցի կինը երբեք չի թողել իր զինվորին, ամուսնուն։ Ընդհակառակը՝ միշտ թիկունք է եղել նրան։ Դրա ապացույցն են Արցախյան բոլոր պատերազմները, երբ մեր կանայք կարողացել են իրենց ներդրումն ունենալ, ինչպես նաև իրենց ներկայությամբ ոգևորել տղամարդկանց։

Մեր ժողովրդի կամքի ու ազատագրական պայքարի շնորհիվ կերտվեց ազատ ու անկախ Արցախ․ 2023-ի սեպտեմբերը, ցավոք, փոշիացրեց ամեն ինչ

 -1991 թվականի վերջերին բոլորս տեղափոխվել և ապրում էինք մեր շենքի նկուղում: Մի քանի ընտանիքով մնալով Ասկերանում՝ ոգևորում էինք շատ-շատերին։ Մարտի դաշտից հանգստի եկող տղաները, տեսնելով մեզ, ուրախանում ու գոտեպնդվում էին։

Ապրելու միջոցներ չկային, ջուր էինք բերում ներքևի գետակից: Ցուրտ էր, լույս չկար… Բամբակից կանթեղ էինք սարքում և մի կերպ լուսավորում նկուղները: Չէի ցանկանում լքել Ասկերանը։ 1992 թվականի փետրվարին, երբ վտանգը մեծացել էր, երեխաներիս հետ տեղափոխվեցինք Դահրավ գյուղը: Սկսվեց չափազանց դժվար մի ժամանակաշրջան: Երեխաներս չէին տեսնում իրենց հորը, իսկ ես բացատրում էի, որ նա ողջ հայության հետ ազատության համար է պայքարում:

․․․Վերջացան վտանգներով և արհավիրքներով լի այդ տարիները: Ժողովուրդը հաղթեց՝ կերտելով ազատ ու անկախ Արցախ։ Սակայն թշնամին չէր հանգստանում․ հաջորդեցին ապրիլյան քառօրյա, 2020-ի 44-օրյա պատերազմները, որոնց միջով անցավ արցախցին ու մնաց կանգուն։ Այդ պատերազմներին մասնակցել են իմ տղաները, իսկ 70-ամյա ամուսնիս՝ աշխարհազորային էր։ 2020-ին պատերազմի դաշտում էր նաև թոռնիկս։

Ես ոչ մի րոպե չեմ լքել Արցախը և հնարավորինս աշխատել եմ օգտակար լինել։ Ասկերանցի մի քանի կանանց հետ հաց ենք թխել, որ հասցնենք մեր տղաներին ու բնակչությանը։ Դժվար կացության մեջ էինք բոլորս, և ես միշտ աշխատել եմ իմ խորհուրդներով ու խրատներով ոգևորել մեր զինվորներին, որպեսզի նրանք զգան, որ մենակ չեն և ունեն մայրերի հզոր բանակ։

2020-ի պատերազմից հետո մեր ժողովուրդը կարողացավ ուժ հավաքել ու շարունակեց ապրել իր հողում։ Սակայն 2023-ի սեպտեմբերը մեզ զրկեց աշխարհի ամենագողտրիկ ու հրաշալի անկյունում ապրելու հնարավորությունից։ Ապրեցինք մեր կյանքի ամենադաժան պահերը։ Մեկ օրում հարյուրավոր տղաներ զոհվեցին, որոնց ծնողներին, կանանց ու երեխաներին սփոփելու խոսքեր չեմ գտնում։ Ստեփանակերտի օդանավակայանում ծանր օրեր ունեցանք, այդ ապրումները մինչև այսօր չեն լքում մեզ։ Սեպտեմբերի 25-ի սարսափելի պայթյունից հետո, դավաճանված արցախցին հետևում թողնելով մի ողջ կյանք, ձեռնունայն հեռացավ իր սուրբ երկրից։ Մենք կորցրինք մի երկիր, որտեղ արցախցի-հայն իրեն լիարժեք էր զգում: Չեմ կորցնում հույսս, որ մի օր կվերադառնանք Արցախ․ հավատում եմ Աստծո զորությանը։

Կարինե ԲԱԽՇԻՅԱՆ

Արցախից բռնի տեղահանվածների բնակարանային ապահովման պետական աջակցության ծրագրում իրականացված փոփոխություններից հետո, ըստ որի սահմանվել է 4 մլն դրամ սահմանաչափով բնակավայրերի նոր ցանկ, արցախահայության մեջ առաջացել է բողոքի և դժգոհության ալիք։ Արցախցիները փոփոխության ենթարկված ծրագիրը համարում են ծաղր և անընդունելի։

Սոցիալական հարթակներում նրանք իրենց բողոքի խոսքն են բարձրացնում, ներկայացնում սպասվող դժվարությունները, ինչպես նաև առաջարկություններ անում

 -Արցախցիները ծրագիրը համարում են ոչ թե բնակարանային ապահովման ծրագիր, այլ իրենց հաշվին սահմանային բնակավայրերի վերաբնակեցման և շենացման ծրագիր։

-1-3 հոգուց կազմված ընտանիքները համոզված են, որ երբեք չեն կարողանա այդ գումարով բնակարան ձեռք բերել՝ անգամ եթե 3 մլն-ի փոխարեն մեկ շնչի համար հատկացվի 4 մլն դրամ։ Առանձնապես, երբ այդ մարդիկ 50-ից բարձր են և չեն կարող օգտվել հիպոթեքային վարկերից։

-Հավաստագրեր հատկացնելու փոխարեն արդյունավետ կլինի, որ կառուցվեն բազմաբնակարան շենքեր և տրամադրվեն արցախցիներին՝ համակցված բնակեցվելու ըստ նրանց բնակության վայրերի։

-Ամեն մարդ ինքն է որոշում՝ որտեղ ապրի։ Ոչ ոք իրավունք չունի պարտադրել նրան, անգամ եթե մարդ հայտնվել է անելանելի դրության մեջ։ Երևան քաղաքում անգամ դժվար է աշխատանք գտնել, ինչ մնաց՝ մարզերում։

-Չօգտվել բնակարանային անհեթեթ ծրագրից։ Խնդիր դնել՝ արցախցիներին ապահովել տներով։ Չոտնահարել արցախցու իրավունքները։

-Արցախցին սահմանից է եկել ու չի վախենում նորից սահմանում ապրել, սակայն առաջարկվող մարզերում ու համայնքերում զբաղվածության խնդիր կա։ Դրա մասին է վկայում տեղի բնակչության արտահոսքը։

– Ինչո՞ւ են արցախցիներին զրկում Երևանի մերձակա բնակավայրերում բնակվելու իրավունքից։ Մարդիկ պատրաստ են ապրել մայրաքաղաքից ոչ հեռու գյուղական համայնքներում, զբաղվել հողագործությամբ, ինչպես նաև աշխատանք գտնել Երևանում։

-Բնակապահովման ծրագիրը արցախահայությանը տանում է դեպի արտագաղթ։

-Ստեղծել վստահելի հանձնախումբ, որը կզբաղվի արցախցիների բնակապահովման ծրագրով։ Մշակել լիարժեք ծրագիր։

-Արցախցիներին առաջարկվում են բնակելի տներ ձեռք բերել այնպիսի բնակավայրերում, որտեղից մարդիկ գալիս ու աշխատանք են գտնում Երևանում։ Ինչպե՞ս հասկանալ։

-Ծրագիրն անիրական է և նվաստացնող։ Այն ոչ թե կօգնի արցախցիներին տուն ձեռք բերել, այլ կսփռի աշխարհով մեկ․․․

-Վերադարձ Արցախ․․․Հորդորել ՀՀ իշխանություններին ակտիվ միջոցներ ձեռնարկել արցախահայությանն Արցախ վերադարձնելու ուղղությամբ՝ միջազգային կազմակերպությունների երաշխավորությամբ։

-Արցախցին ի վիճակի չէ վարկ վերցնել, որ կարողանա գումար ավելացնել հավաստագրին։

-Պետությունը պետք է բնակարան տրամադրի յուրաքանչյուր ընտանիքի՝ իր կորցրած սեփականությանը համարժեք։

-Իշխանությունները շատ լավ գիտեն բնակարանների շուկայական գները և այն, որ նախատեսված գումարներով հնարավոր չէ տուն ձեռք բերել։

-Արցախցիները համաձայն չեն ցրված տեղաբաշխմանը, առաջարկում են Արցախ թաղամաս կառուցել ու բնակեցնել ժողովրդին։

-Կրկին ձախողված ծրագիր․ համախմբվել ու բոյկոտել։

Նման բազմաթիվ տեսակետներ են շրջանառվում արցախահայության մեջ։ Մարդիկ իրենց կարծիքներն ու առաջարկություններն են անում սոցցանցերում՝ հուսալով, որ իրենց ձայնը հասանելի կլինի, իսկ իրավունքները՝ պաշտպանված։ Արցախահայությունը իր վրդովմունքն է հայտնում չարդարացնող ծրագրի շուրջ և սպասում, որ բնակապահովման հարցն, ի վերջո, իր լուծումը կստանա։ Արցախցին համբերատար է ու չպետք է մոռանալ, որ նա միշտ ապրել է արժանապատիվ կյանքով, ստիպված թողել տարիների իր վաստակը, ձեռնունայն հեռացել իր տնից և երբեք չի հանդուրժի ծաղրուծանակի նմանվող որևէ վերաբերմունք։ Դե իսկ Արցախ վերադառնալու և հայրենի հողում ապրելու նրա ցանկությունն ու հավատը երբեք չեն մարելու։

Կարինե ԲԱԽՇԻՅԱՆ

«Նիկոլ Փաշինյան, այս կապույտ անձնագիրը, որ յուրաքանչյուր արցախցի ունի, տրվել է Հայաստանի Հանրապետության կողմից։ Եվ արցախցին այդ անձնագիրն օգտագործել է որպես օրինական փաստաթուղթ։ Դուք տարհանման հաջորդ օրն ասացիք՝ ձեր անձնագրերն ուժի մեջ չեն, որովհետեւ դրանք ճամփորդական անձնագրեր են, ո՞վ է լսել այդպիսի բան։ Ի՞նչ ճամփորդական անձնագիր, արցախցին տուրիստ է, ի՞նչ է»,- այսօր Ազատության հրապարակում հրավիրած հանրահավաքում ասաց արցախցի Աննա Այվազյանը։

Նա նշեց, որ Նիկոլ Փաշինյանից պահանջում են արցախցիների անձնագրերը ճանաչել որպես օրինական փաստաթուղթ, իսկ արցախցիներին ճանաչել որպես ՀՀ քաղաքացի եւ թույլ տալ, որպեսզի արցախցիներն ընտրելու եւ ընտրվելու իրավունք ունենան։

Նրա խոսքով՝ եթե Հայաստանի իշխանությունները վերջնականապես համոզված են, որ արցախցիները տարհանված են, ապա հարց է ծագում՝ ինչո՞ւ տարհանվածներն առ այսօր ապահովված չեն թեկուզ ժամանակավոր կացարաններով։ Ամբողջ ախարհում տարհանվածներին ապահովում են կացարանով։ «Եթե տարհանված չենք, ուրեմն հաշվիր Հայաստանի քաղաքացի, թող մարդիկ աշխատանքի անցնեն ու աշխատեն։ Պահանջում ենք հանել ՀՀ քաղաացիության պայմանը, որովհետեւ մենք միշտ համարել ենք, որ արցախցին նույն Հայաստանի քաղաքացին է։ Հաջորդ պահանջս՝ մեր հարցի լուծումն է, մեր վերադարձը։ Մինչեւ Մինսկի խումբը չվերակենդանացվի, մենք չենք կարող վերադառնալ Արցախ»,- հայտարարեց նա։

Աննա Այվազյանը հայտարարեց․ «Ուզում եմ մի քանի հարց տալ ՀՀ իշխանություններին։ Նիկոլ Փաշինյանը պատերազմի ժամանակ գերագույն գլխավոր հրամանատրն էր, Նիկոլ Փաշինյան, գոնե սերժանտի աստիճան ունեի՞ր, որ դու ղեկավարում էիր գեներալներին։ Ալեն Սիմոնյան, գոնե ենաթսպայի կոչում ունեի՞ր, որ ասում էիր՝ թող կռվեիք։ Դու ավտոմատ քանդած-հավաքած կայի՞ր կյանքումդ, Ալեն Սիմոնյան, իսկ արցախցի երեք տարեկան երեխան քանդում եւ հավաքում է։ Եվ դուք արցախցուն ասում եք՝ վախկոտ, թող կռվեիք, երկիրը չտայի՞ք։ Երկիրը ծախել էիք, ծախված երկրում ո՞ւմ հետ մնայինք, թուրքի՞։ Մենք այլ ելք չունեինք՝ կամ պետք է ինտեգրվեինք թուրքին, կամ պետք է Արցախից դուրս գայինք։ Մենք վերցրեցինք մեր հպարտությունը, շալակեցինք մեր ինքնասիրությունն ու արժանապատվությունը եւ թողեցինք մեր ամենաթանկ գանձը՝ մեր երկիրը, մեր տունը, մեր շիրիմները։ Եկանք, որ Սասունցի Դավիթի երրորդ զարկի նման ամրացած ու հզորացած գնանք ու ազատագրենք մեր երկիրը։ Մենք  գնալու ենք, լավ իմացեք, ովքեր կասկածում են, թող չկասկածեն, արցախցին Արցախից բացի ուրիշ տեղ չի ապրելու»։

Նա նաեւ դրվագներ հիշեց Արցախյան շարժման իրադարձություններից․ «1988-ի այս օրը Ստեփանակերտի հրապարակում ասեղ գցելու տեղ չկար, եւ եղանակը սրանից էլ վատ էր։ Ձյուն էր, բայց մենք իրար սեղմված մինչեւ առավոտ սպասում էինք նստաշրջանի պատասխանին։ Մարզգործկոմը մեր ճնշման տակ խոստացել էր, որ նստաշրջանը կկայանա, բայց Բաքվից եկած ներքին հրաման կար, փակել էին Ստեփանակերտ տանող բոլոր ճանապարհները։ Եվ պատգամավորները ոտքով գալիս էին անտառներով, գյուղերով, սարերով-ձորերով։ Երբ որեւէ պատգամավոր մտնում էր հրապարակ, հրապարակը թնդում էր ծափեից ու ուռա-ներից։ Առավոտյան նստաշրջանի որոշումը կարդաց Վաչագան Գրիգորյանը, մարդկանց ցնծությունն անկարագրելի էր։ Այդ որոշման մեջ գրված էր՝ դիմել Ադրբեջանի Գերագույն խորհրդին եւ խնդրել համաձայնել ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանից անջատելու, դիմել Հայաստանի Գերագույն խորհրդին եւ խնդրել, որ համաձայնեն ԼՂԻՄ-ն ընդունելու իր կազմի մեջ։ Ահա այսպիսի որոշում էր, որը ցնծությամբ ընդունվեց Ղարաբաղի ժողովրդի կողմից, միաժամանակ նույն օրը այստեղ ընդունվեց ցնծությամբ։

Մենք մի քանի օր սպասում էինք Ադրբեջանի արձագանքին մեր որոշման համար, եւ արձագանքը եղավ Սումգայիթը։ Հասկացանք, որ խաղաղ լուծում այս հարցին չի լինի, եւ մենք պետք է պատրաստվենք մեր իրավունքները պաշտպանելու, եւ մենք պետք է պատրաստվենք պատերազմի։ Եղավ պատերազմը, հաղթեցինք մի քանի անգամ մեզանից ուժեղ Ադրբեջանին, իրենց զենքով իսկ հաղթեցինք, զենքն իրենցից վերցնում էինք ու կռվում։ Եվ 32 տարի հայ ազգն ապրում էր հպարտ, գլուխը բարձր, բայց 2020 թվականին մեր գլուխը խոնարհվեց անգիտակ, ազգին չսիրող, ազգի խնդիրներից գաղափար չունեցող մի խակ իշխանության պատճառով»։