Հայ ռազմական միտքը 1988-1994 թվականներին մի նպատակ ուներ՝ կասեցնել Սումգայիթից դեպի ԼՂԻՄ սողացող ցեղասպանությունը

Step1.am-ի հարցերին պատասխանել է Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից հայ փախստականների համագումարի համակարգող Մարիամ Ավագյանը։

-Տիկին Ավագյան, 1988-ին Սումգայիթում հայերի նկատմամբ ցեղասպանական գործողությունների հետեւանքով քանի՞ մարդ է տուժել, տեղահանվածների ու զոհերի մասին ի՞նչ տվյալնեը կան։

-Սումգայիթը մնաց չհետազոտված, մնաց անհայտության մեջ։ Թվերի առումով, եթե տուժած ասելով՝ նկատի ունենք սպանվածներին, ապա ամենատարբեր թվերը կան, սկսած պաշտոնական 26 թվից և շատ ավելի։ Պատմաբան Լևոն Ադյանը պատմում էր, որ Բունիաթովը խոսել է 700 զոհերի մասին, Աշոտ Համբարձումյանը վկայում է, որ 27-ից 28-ի գիշերը 1000 հոգի է սպանվել, կա վկայություն, որ միայն առաջին օրը 100 հոգի է սպանվել։ Հայ հետազոտողները փորձում էին թվերը ճշտել դիահերձարանների մատյանների գրանցումներով, որոնք անշուշտ շատ հեռու էին իրողությունից, քանի որ Սումգայիթում դիակները պահում էին նաև պահեստներում։ Նման մի պահեստ այցելեց Սումգայիթի ջարդերն ուսումնասիրող հանձնաժողովի անդամ, Ադրբեջանական ԽՍՀ անտառային տնտեսության և փայտամշակման արդյունաբերության նախարար Ալեքսեյ Այրիյանը, երբ պահեստի դուռը բացեցին, Այրիյանի ինքնազգացողությունը վատացավ, 1988 թվականի սեպտեմբերի 2-ին մահացավ։

Սումգայիթում ջարդերին զուգահեռ վերացվում էին բոլոր տիպի հետքերը, իրերը հավաքվում և հեռու վայրում այրվում էին, Բաքվից եկած ջրցաններն էին լվանում փողոցները, որտեղ «արյունը գետի պես հոսում էր», երևի Սումգայիթի ունեցած ջրցան մեքենաները չէին բավարարում, այլապես ինչո՞ւ պետք է Բաքվից բերեին փողոցները լվանալու։  Կան վկայություններ, որ մեքենայի թափքից մարմնի մասերը բահով էին թափում դիարաններում։ Այստեղ խոսքը պետք է գնա ոճրագործության մասշտաբի մասին։

Այս հունվարին էր, որ ռուս քաղաքագետ Կ. Զատուլինը իր հարցազրույցի մեջ նշեց, որ Սումգայիթում և Ադրբեջանի այլ վայրերում հարյուր հազարավոր մարդ սպանվեց, անկասկած է, որ այդ թվից տեղյակ մարդ է, քանի որ ԽՍՀՄ-ն այդ բոլոր թվերը ուներ, կարծում եմ, որ Հայաստանի որոշ օղակներ էլ տեղյակ են եղել այդ թվերից։ Սումգայիթից փախստական ընտանիքում արված հարցազրույցից հետո ես արեցի պարզ թվաբանական հաշվարկ, համաձայն որի՝ 1988 թվականի մարտի 6-ից 7-ի գիշերը խորհրդային զորքերի «Զիլ» և «ՊԱԶ» մեքենաները Սումգայիթից տանում էին առնվազն 1500 դիակ՝ դեպի Բաքվի մոտակայքում փորված փոսում հողածածկ անելու։ Կարծես իմ հաշվարկից ստացված թիվը Կ. Զատուլինի բերված թվի հետ համահունչ է։ Ըստ Ադրբեջանական տվյալների, որոնք հայերի դեպքում առնվազն երկու անգամ կրճատված էին, ընդհանուր առմամբ Սումգայիթում ապրում էր 18 000 հայ, որոնք էլ տեղահանվեցին։

-Սումգայիթին հաջորդեցին հայաբնակ մյուս բնակավայրերում հայերի ջարդերը, Ադրբեջանի ցեղասպան այս քաղաքականությունը շարունակություն ունեցավ նաեւ Արցախում։ Բաքվի նպատակները պարզ են, որո՞նք պետք է լինեն հայկական իշխանությունների գործողությունները։ Հայաստանի բոլոր ժամանակների իշխանություններն արդյոք համարժեք պատասխան տվե՞լ են այս քաղաքականությանը։

-Ես անկեղծ ասած չեմ հասկանում, թե ոնց է, որ հայկական պետականությունն այս 30 տարիների ընթացքում չընկալեց ցեղասպանության կանխարգելման ու կասեցման անհրաժեշտությունը։ Երևի թե ճիշտ հակառակը, այնքան ուզեցին «դուր» գալ թուրքին, որ հայկական պետականությունը հայության մոտ համառորեն խեղդել ու խեղդում է ինքնապաշտպանական բնազդը, բռնանում վրեժին ու ցասմանը։ Դա ակնհայտ երևաց թերևս թե 2004-ին, երբ Գուրգեն Մարգարյանին կացնահարեցին, դրանից առաջ էլ էին մեր տղաները դիրքերում զոհվում  հակառակորդի գնդակից։ Թուրքին համարժեք չէին պատասխանում, դա էլ լկտիանում էր։ 2005 թվականին ոչնչացվեցին Նախիջևանի խաչքարերը, դա իրականում ցուցադրական սպանդ էր, իսկ հայկական իշխանությունները լուռ էին, համբերատար, նույնիսկ կար կարծիք, որ եղած Ալիևը լավ է մնա, ավելի թշնամական մեկը չգա։ Կամ երբ մեր «դաշնակիցը» ակտիվորեն զենք էր մատակարարում Ադրբեջանին, հայ քաղաքական դաշտում համարյա բոլորը հակված էին դա ընկալել պարզագույն բիզնես, ու ոչ մի սպառնալիքի ընկալում, խոսքը միայն Երևանի մասին չէր, նույնն էր նաև Ստեփանակերտում։

Իսկ արդեն Ալիև հորից էր պարզ, որ դրանց նպատակները միայն երբեմնի ազատագրված 7 շրջանները չեն, ու ոչ էլ ԼՂԻՄ-ը։ Հիշենք 2023 թվականի օգոստոս-սեպտեմբերը, երբ հայությունը ոչ միայն բլոկադայի մեջ ենթարկվում էր հյուծման, այլև փաստացի հայությանը զրկեցին ինքնապաշտպանության հնարավորությունից՝ Արցախը զինաթափելով։ Մի՞թե դժվար էր քաղաքական իշխանությունների համար կանխատեսել այն, ինչ որ այսօր կա, հենց գերիների ու պատանդների առումով։ Մի՞թե հնարավոր չէր այն կանխել։

Հիշո՞ւմ եք 2016 թվականի ապրիլի սկզբի Ադրբեջանի ագրեսիան, Սլոյանի գլուխն էին ման տալիս բնակավայրերում, դրանց հանրությունը մարդակերին բնորոշ հրճվում էր, կադրերը կային, մենք դա ներկայացրի՞նք միջազգային դատարաններ, դրա մասին աղաղակեցի՞նք, Սլոյանի արձանը որևէ տեղ՝ եվրոպաներում, ամերիկաներում կանգնեցրի՞նք, թե ամո՞թ էր, մեզ զուսպ պետք է պահեինք, դա էին կարծում այն ժամանակ էլ, այսօր էլ «երևելի» հայերը։ Ու չմտածեցին՝ ինչի՞ հաշվին, ու՞մ կյանքերի հաշվին։ Նման «երևելիների» հարազատները դիրքերում չհայտնվեցին, ինչու՞ մտահոգվեին։

Ես հաճախ եմ անդրադառնում Իսրայելի՝ որպես պետության կայացման ընթացքին, ու կարկամում եմ, թե ինչու՞ մեզ նման պետական մտածողությամբ իշխանավորներ չեն հանդիպում, թե՞ նմաններին ոչնչացնում են ու դեմ են տալիս իրենց ծրագրերին համապատասխան կադրերին։

Երկրի, պետության գոյության հենարանը դա տարածքն է և այդ տարածքի վրա եղած բնակչությունը իր պաշտպանական համակարգով։ Իսկ մենք փաստացի ունեինք նախ ժողովրդագրական մեծ նահանջ՝ թե հենց Հայաստանում, թե կոնկրետ Արցախում, մյուս կողմից մեր բանակի ողջ գոյությունը «դաշնակցի» փլիսոփայության դաշտում էր՝ որքան թույլ բանակ, այնքան թույլ հայություն։

Ողջ 30 տարիներին մեր ֆիզիկական գոյության հենարան դարձան դիրքերում կանգնած 18-20 տարեկան տղաները՝ իրենց ժառանգական հիշողությամբ ու նվիրվածությամբ։ Քաղաքական իշխանությունները չգնահատեցին այդ հարստությունը ու փոշիացրին՝ անընդմեջ։

Այսօր, նույնիսկ 2020-2023 թվերի պատերազմից հետո էլ, կարծում եմ բան չի փոխվել։ Վախենամ, որ իշխանությունները, խոսելով թուրքի հետ խաղաղության մասին, իրոք, հավատում են իրենց ասածին։ Դա է երևի պատճառը, որ չկա երկրի ռազմականացման ձգտումը։ Պետք է երկրում փոխել մթնոլորտը այնպես, որ ամեն մի հայ հասկանա, որ իրեն տրվում է լիարժեք հնարավորություն՝ պաշտպանելու իր երկիրը, տունը։ Ինչո՞ւ, օրինակ, ԲՈՒՀ-երում չկան աղջիկների համար պարտադիր ռազմական ուսուցման գործնական դասընթաց։ Ինչքա՜ն ենք աղքատ ու հետամնաց, որ այդ ուղղությամբ չենք էլ մտածում։ Այո, կարծես թե, միայն սոցիալական արդար ու ապահով Երկրներն են մտածում սեփական պետության պաշտպանության մասին, դրա համար էլ իրենց աղջիկներին էլ են գործնականում ներգրավում այդ կենսական ընթացքի մեջ։

-Երբ մենք չենք խոսում Բաքվի ցեղասպանական գործողությունների մասին, նրանք են առաջ քաշում կեղծ թեզեր։ Ադրբեջանն այսօր առաջ է քաշում այսպես կոչված «ադրբեջանցի փախստականների» հարցը։ Ինչպե՞ս պետք է հակազդել այս հարցին։

-Իհարկե, այսօր արդեն Արցախից շուրջ 150 հազար փախստականների իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվելով։ Մենք ոչ միայն այսօր չենք պաշտպանում Բաքվից ու Նախիջևանից, Գարդմանից ու Շիրվանից փախստականին, այլև կասկածի տակ ենք դնում Արցախից փախստականի իրավունքները։ Ինչո՞ւ են տանում այսպես կոչված ինտեգրման՝ տալով-շնորհելով երկրորդ անգամ ՀՀ անձնագի՞ր։ Եթե պետական համակարգը գործեր Ադրբեջանի արմենոֆոբ քաղաքականության դեմ համակարգված, արդյունավետ գոնե այնքան, որքան, որ Բաքուն է մեր դեմ հենց հիմա էլ գործում, ապա այլ իրավիճակ կլիներ, ու միգուցե առաջնային կլիներ արցախցու ՀՀ անձնագիրը։ Բայց երբ երկիրը զուրկ է ռազմավարությունից, թղթի վրա եղածն էլ ավերում են, ու ցանկացած, առաջին հայացքից պետականամետ ծրագիր դառնում է բառացիորեն բլեֆ, դրա վառ օրինակը 2023 թվականից ստեղծված տարատեսակ պետականամերձ ՀԿ-ներն են՝ հակահայ հիբրիդային պատերազմի ատավիզմները։ Արդյունքում արցախցուն պարտադրված երկրորդ ՀՀ անձնագիր ունենալու փաստը կասկածելի է, անվստահելի։

Ադրբեջանին հակազդելու համար նախ պետք է ռազմավարություն «մշակողներին» ստիպել ուսումնասիրել 1920 թվից մինչև 1994 թվականի իրողութունները, գոնե 1988-1994 թվականները։ Նրանք անտեղյակ են։ Անտեղյակ է և մեր ժողովուրդը՝ թե Հայաստանից ներս, թե դրսում։ Ժողովրդի գիտելիքը ադրբեջանական կեղծիքն է, այո, ադրբեջանական քարոզը միայն իրենց համար չի, շատ լավ ազդում է նաև հայության վրա հենց Հայաստանում։ Արցախցին՝ երիտասարդ, անգամ անտեղյակ է, որ 1988 թվականի մարտից արդեն «կոլցոներ» էին ողջ ԼՂԻՄ-ի տարածքում, որ այդ 7 շրջանները թե տարածքներ էին, որտեղից թուրքը վրա էր տալիս ԼՂԻՄ-ի հայությանը, թե 1921-ին Ստալինի Ադրբեջանին նվիրած հայապատկան հողերի մի մասն էր, որ Խոջալուն պետք էր ազատագրել, որ Ստեփանակերտում հայությունը սովից չվերանար, որ դա ցեղասպանության կանխման համար էր, որ թուրք-մեսխեթցիներից՝ իսլամացված վրացիներից բացի ոչ մի ադրբեջանցի չի ոչնչացվել Աղդամի մատույցներում, որ Խոջալուում անգամ ընտանի կենդանի չէին թողել, իսկ թուրք-մեսխեթցիներին չէին տարհանել, և այդ մարդիկ, որ գնում էին դեպի Աղդամ, սպանվեցին դիմահար։ Պետք է իմանան, որ Խոջալուից հայ ազատամարտիկները 700 հոգու հոգատար հասցրին Ստեփանակերտ ու Կարմիր Խաչի օգնությամբ անվտանգ վերադարձրին, երբ Աղդամի մատույցներում մյուսներին ոչնչացրին թրքական նենգությամբ՝ հետո նրանց դիակները այլանդակելու համար։

Պետք է հասկանան, որ բոլոր քայլերը, որ հայ ռազմական միտքը կազմակերպել ու իրականացրել է 1988-1994 թվականներին, դա մի նպատակ ուներ՝ կասեցնել Սումգայիթից դեպի ԼՂԻՄ սողացող ցեղասպանությունը։ Պետք է հայ մարդը, թեկուզ այս պարտությունից հետո, իմանա, որ Խոջալույի, Շուշիի, Ակնա-Աղդամի հաղթանակները 1992-1994 թվականներին ցեղասպանության կասեցման հաղթանակներ էին։

Այո, Բաքուն ցեղասպանության հաջորդ մեխանիզմն է մշակել ու ակտիվ հրում է դեպի մեզ՝ հայության կենսատարածքի վերջին բեկոր։ «Ադրբեջանցի փախստականների» հարցը դա նույն Լաչինում կանգնած էկոակտիվիստների պրոյեկտն է, անունը այլ կերպ կազմակերպած։ Քանի՞ փորձագետ, իրավագետ, իրավաբան, պատմագետ, քաղաքական գործիչ է հայկական իրականության մեջ անընդմեջ խոսում այն մասին, որ 1988-1994 թվականներին «ադրբեջանցի փախստականներ» չեն ձևավորվել, կամ քանի՞ պետական համակարգված դատական գործ ունենք Հաագայում, որոնք պետք է քննեն Սումգայիթը, Բաքուն, Մարաղան, Կիրովաբադը, փոխհատուցումը, կամ Արցախի հարցի առնչությամբ ինչո՞ւ ենք կրկին գնում մահացու զիջումների։ Ինչու՞ չենք դիմադրում աշխարհում տարածվող արմենոֆոբիային։ Կամ ունե՞ք փախստականների հարցերով զբաղվող պետական օղակ, ո՛չ, ինչպես 2003-ին փակեցին, մինչ օրս էլ միտք չունեն վերաբացելու։ Պարզ է՝ ինչու, քանի որ պետական քաղաքականությունը հատկապես այս հարցում հակահայ է, հակապետական, արտաքին կառավարման ներքո։

Արցախի հարցում մի կարևոր հանգամանք կա. անկախ վերաբերմունքից՝ Արցախի գործադիր ու օրենսդիր մարմիններում գործող անձանց նկատմամբ, կարևոր է, որպեսզի օկուպացիայի արդյունքում չգործող Արցախի նախագահական, ԱԺ և կառավարման  համակարգը մնա անփոփոխ մինչև Արցախի ապառազմակալումը։

Ռոզա Հովհաննիսյան