Ինձ համար բեկումնային կետն այն էր, երբ 2023 թ․ օգոստոսին ՄԱԿ-ի ԱԽ-ն չկարողացավ բանաձեւ ընդունել Արցախի հարցով

Step1.am-ի հարցազրույցը շվեդ հեղինակ և լրագրող Ռասմուս Քանբեքի հետ։

Ռասմուս, դուք վերջին արտասահմանցի լրագրողն էիք, ով կարողացավ Արցախ այցելել ու «լքել» այն։ Ձեր կարծիքով, ինչո՞ւ մենք՝ արցախահայերս, «լքեցինք» Արցախը։

Նախ, ես չեմ կարող խոսել այն մարդկանց անունից, ովքեր ստիպված են եղել հեռանալ իրենց տներից։ Հաշվի առնելով դա, վստահ եմ, որ դա նրանց կամավոր ընտրությունը չէր: Գոնե սա այն է, ինչ ինձ ասում են փախստականները։ Ակնհայտ է, որ Ադրբեջանի կառավարությունը երկար տարիներ ռազմավարական աշխատանք է կատարել` այս արդյունքին հասնելու համար։ Դա արվել է, ի թիվս այլ բաների` համակարգված ռազմականացման եւ ատելության խոսքի բորբոքման միջոցով:

 Ես շատ եվրոպացիներից եմ լսել, որ “դրսում” շատերն անգամ Հայաստանի տեղը չգիտեն: Դուք ինչպե՞ս իմացաք Արցախի մասին եւ ինչո՞ւ որոշեցիք գնալ այնտեղ։ Հավատու՞մ եք, որ մի օր նորից կվերադառնաք Արցախ։

Երբեմն կյանքում այնպիսի բաներ են պատահում, որոնք դուք չեք կարող վերահսկել: Այս հակամարտության մեջ խրված լինելն իմ կյանքում այդ չվերահսկվող բաներից էր: Երբ ես սկսեցի գրել այդ մասին, այլեւս չկարողացա կանգ առնել։ Պարզապես, տեղի ունցեցածի մասին մակերեսային զեկույցների հիասթափությունից դրդված: Ինչ վերաբերում է, արդյո՞ք ես կարող եմ նորից վերադառնալ այնտեղ, ապա տեսնենք, թե ինչ կլինի, ավելին ասելու բան չկա այստեղ:

Արցախի շրջափակման ժամանակ մենք շատ ենք շփվել, խոսել հեռախոսով: Հետո, երբ ես եկա Հայաստան, դուք ասացիք, որ արդեն ձեզ համար պարզ էր, որ էթնիկ զտումներ են լինելու։ Բայց անկեղծ ասած, ես դա չէի զգում, նույնիսկ երբ հատում էի Հակարիի կամուրջը։ Ինչո՞ւ դրսից դա պարզ էր, իսկ մեզ համար՝ ոչ։

Չեմ կարծում, որ լայն հանրության համար արտաքինից պարզ էր ամեն ինչ: Ես քիչ ժամանակ չեմ ծախսել՝ հասկանալու համար, թե ինչ է կատարվում Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ, հատկապես քաղաքական մակարդակում: Ինձ համար բեկումնային կետն այն էր, երբ 2023 թվականի օգոստոսին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը չկարողացավ բանաձեւ ընդունել: Կարծում եմ, ակնհայտ դարձավ, որ դա նույնն է, ինչ Ադրբեջանին կանաչ լույս տալ` Լեռնային Ղարաբաղի վրա հարձակվելու համար: Այնուամենայնիվ, այդ մասին պատշաճ չհայտարարվեց:

 Այսօր շատ է խոսվում արցախահայերի վերադառնալու իրավունքի մասին։ Արցախահայերն ասում են՝ ուզում ենք գնալ տուն, ադրբեջանցիներն ասում են՝ «բարով եք գալիս», միայն վերցրեք մեր երկրի ​​անձնագիրը եւ ապրեք այստեղ` որպես Ադրբեջանի քաղաքացիներ։ Արցախահայերն ասում են՝ ոչ, մենք այդպես չենք խաղում, մենք այլ կարգավիճակով ենք ցանկանում վերադառնալ: Հայաստանի իշխանությունները գրեթե չեն խոսում Արցախի մասին, իսկ եթե խոսում են` հիմնականում սոցիալական խնդիրների մասին է, որից, ի դեպ, արցախահայերը շատ դժգոհ են։ Ի՞նչ եք կարծում, ինչպե՞ս կարող են արցախահայերը վերադառնալ, եթե կարող են։

Ես վերլուծաբան չեմ, ոչ էլ միջազգային իրավունքի իրավաբան եւ չեմ կարող սպառիչ պատասխաններ տալ այս հարցերին։ Բայց իմ ընկալմամբ, Արդարադատության միջազգային դատարանում տեղի ունեցող գործընթացները շատ կարեւոր են այս պարագայում։ Ինչեւէ, հիմնական խնդիրը մնում է. ատելության համակարգված խոսքը շարունակվում է մնալ Ադրբեջանում, եւ հենց դա զանգվածային արտագաղթի պատճառ դարձավ։

Հայաստանում ԵՄ դեսպանները, ներառյալ՝ Շվեդիայի, հանդիպել են արցախահայության հետ, լսել նրանց, փորձել հասկանալ նրանց հուզող խնդիրները, հասկանալ, թե ինչպես եւ ինչով կարող է օգնել Եվրոպան։ Դուք ի՞նչ եք կարծում, ինչպե՞ս կարող է օգնել Եվրոպան: Մենք գիտենք, որ դուք էլ ձեր  սեփական խնդիրներն ունեք այնտեղ, հատկապես հիմա, երբ նման իրավիճակ է ստեղծվել Ուկրաինայի շուրջ: ԱՄՆ-ում նոր վարչակազմ է եւ այլն…

Շատերի համար դա զգայուն հարց է, եւ ես համոզված եմ, որ այդ հարցի պատասխանը պետք է արցախցիները տան, որոնց Հայաստանի կառավարությունը պետք է լսի։ Նույնը պետք է միջազգային հանրությունը կատարի։ Ես, որպես լրագրող, նույն հարցերն եմ տալիս։

Թվում է, թե հայ-ֆրանսիական հարաբերություններում ամեն ինչ պարզ է՝ հաշվի առնելով այնտեղի հայկական սփյուռքը: Հայաստանի եւ Ֆրանսիայի բարեկամությունը (որն այդքան նյարդայնացնում է Ալիեւին), Ֆրանսիայի աջակցությունը Հայաստանին եւ արցախահայերին/փախստականներին, Ֆրանսիայի սոցիալական-քաղաքական աջակցությունը եւ այլն։ Մի խոսքով, Ֆրանսիայում գիտեն, թե որտեղ են Հայաստանն ու Արցախը, իսկ Շվեդիայում գիտե՞ն։ Գիտե՞ն, թե ինչ տեղի ունեցավ Արցախում, բացի ձեզանից։

Հանրությունը (Շվեդիայի) նույնն է, ինչ ամբողջ աշխարհի մեծ մասում՝ նրանք չգիտեն, թե ինչ է տեղի ունեցել: Բայց Շվեդիայի կառավարությունից ինձ հասնող ազադանշաններից պարզ է դառնում, որ նրանք լավ տեղեկացված են իրողություններից։ Լեռնային Ղարաբաղի կոնֆլիկտը չափազանց անհանգստացնող է միջազգային հանրության համար։ Ինքս էլ եմ փորձում պատասխաններ ստանալ, բայց մեծ հույսեր չունեմ․ այս պարագայում մենք նույն իրավիճակում ենք։

Դուք բազմիցս եղել եք Հայաստանում եւ հիմա նորից վերադարձել եք։ Ինչ-որ բան փոխվո՞ւմ է:

Կարծում եմ, որ 2023-ից հետո Հայաստանը զգալի ուշադրություն եւ աջակցություն է ստանում արևմտյան հանրությունից։ Հնարավոր է, որ որոշ քաղաքական գործիչներ վատ են իրազեկված իրադրությունից, սակայն դա հավանաբար այն պատճառով է, որ նրանք չեն զգում, որ այլեւս պետք է կենտրոնանալ Լեռնային Ղարաբաղի վրա: Ասվածի մի փոքր կոշտ ձևակերպմամբ, դա բավական դրական լիցք է հաղորդում Հայաստանին։ Կարծում եմ՝ դիվանագետները գտնվում են վստահության կառուցման գործընթացի միջանկյալ փուլում, եւ հույս ունեմ, որ դրա արդյունքը կլինի հումանիտար իրավունքների ամրապնդումը։ Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա, իհարկե, մեծ փոփոխություն է ավելի քան 100,000 փախստականներ ընդունելը։ Կարծում եմ՝ շատերը բախվում են առօրյա դժվարությունների, ինչպես օրինակ՝ բնակարանային խնդիրների եւ իրենց մասնագիտության շրջանակում աշխատանք գտնելու դժվարություններին։

Միգուցե դուք հաճույք եք ստանում Արարատ լեռանը նայելիս` երբ Հայաստան եք այցելում, գուցե ձեզ դուր է գալիս Երեւանը, բայց դուք չեք կարող չտեսնել աղքատությունն այստեղ։ Դուք գիտեք, որ Հայաստանն առերեսվում է տարբեր սոցիալ-քաղաքական խնդիրների։ Օրինակ Երեւանի քաղաքային իշխանությունները պատրաստվում են 52 մլն դոլար ներդրել Կասկադի շինարարությունն ավարտին հասցնելու համար: Եթե ​​համարենք, որ Շվեդիայում IKEA, Volvo ու H&M չկա, եթե համարենք, որ Շվեդիան Հայաստանի պես աղքատ երկիր է (Աստված մի արասցե), Շվեդիան իրեն թույլ կտա՞ր նման շռայլություն եւ ինչպե՞ս դա կընկալվի ձեր հասարակության կողմից։ Կծափահարե՞ք, թե՞ կասեք՝ երկրում 120 հազար փախստական ​​կա, փող ծախսելու շատ ավելի առաջնային բաներ կան։

Ամենն, ինչ կարող եմ ասել, այն է, որ հայ լրագրողներին կոչ եմ անում լինել ավելի համարձակ՝ հետաքննել պատասխանատուներին եւ շարունակել քննադատական ​​հարցեր տալ նրանց, հատկապես այն ժամանակ, երբ չարաշահումներ են տեսնում։ Կոնկրետ այդ ներդրմանը, թեմային ես ծանոթ չեմ:

 Ի՞նչ կարող եք ասել Բաքվում Արցախի նախկին ռազմաքաղաքական ղեկավարության «դատավարության» մասին։

Կարող եմ ասել այն, որ մենք այն չպետք է դատավարություն անվանենք: Ադրբեջանում արդար դատավարություններ չկան այս հարցերի վերաբերյալ։ Ինձ համար դա պարզապես շարունակությունն է այն հռետորաբանության, որը նրանք օգտագործում էին Լեռնային Ղարաբաղի դեմ տարիներ շարունակ՝ նպատակ ունենալով արտաքին թշնամու կերպար ստեղծել, որպեսզի զանգվածներն իրենց շուրջ համախմբեն:

Եկեք «կարդանք» ձեր գիրքը: Դուք այն անվանել եք «Ամեն օր ես դանդաղ մեռնում եմ» (I DIE SLOWLY EVERY DAY): Այդ ո՞վ է ամեն օր այդպես դանդաղ մեռնում: Ո՞վ է գրքի շապիկի տղամարդը:

Մի պատրվակով դա լուսանկարիչ Արեգ Բալայանն է ասել: Կարծում եմ, նա ուժասպառ էր եղել պատերազմից հետո եւ մեր՝ Լեռնային Ղարաբաղ կատարած հաշվետու ճանապարհորդությունը ստիպեց նրան կազդուրվել հոգեբանորեն։ Ինչ վերաբերում է գրքի շապիկի տղամարդուն, ապա փաստցի նրա մասին գրքում նշված չէ։ Բայց ես նրա դեմքի արտահայտության մեջ շատ ուժ տեսա։ Այնտեղ շատ հույզեր, էմոցիաներ կան:

 Ինչի՞ մասին է գիրքը:

Ես Արցախ եմ այցելել 2021 թվականին եւ գիրքն այդ ճանապարհորդության մասին է։ Երբ 2023 թվականի սեպտեմբերի 27-ին Կոռնիձորում էի, հրատարակիչս զանգահարեց ինձ՝ ասելով, որ ցանկանում են նաեւ գրքի անգլերեն տարբերակ հրատարակել։ Ես այդ պահին ականատես էի լինում արցախահայերի զանգվածային գաղթին։ Նրանց ասացի, որ կընդունեմ թարգմանության առաջարկը պայմանով, որ մի քանի գլուխներ պետք է ավելացնեմ այն մասին, թե ինչ էր կատարվում այդ ժամանակ։ Գիրքը 2020-ից մինչեւ 2023թ. Ժամանակաշրջանի իրադարձությունների մասին է։ Ես փորձել եմ վկայություններ հավաքել Արցախ եւ Հայաստան կատարած իմ ճանապարհորդություններից։

 X-ում ասացիք, որ դժվարությամբ եք գրքերը Հայաստան հասցրել: Ի՞նչ էր պատահել։

 Դա ուղղակի հայկական բյուրոկրատիա էր։ Բայց ամեն ինչ արագ կարգավորվեց, կասկածելի ոչինչ չկար։

 Ո՞ւմ համար եք գրել գիրքը՝ հայերի՞, թե՞ շվեդների։ Ո՞վ է թիրախային լսարանը:

Հայաստան եմ այցելել, որպեսզի գրքի օրինակներից նվիրեմ արցախցիներին։ Այսպիսով, անկեղծ ասած, հենց նրանք են առաջին թիրախային խումբնը: Ես ուզում էի գիրքը ցույց տալ այդ մարդկանց, ում մասին պատմում եմ այնտեղ, որպեսզի համոզվեն, որ նրանք մոռացված չեն: Երկրորդ թիրախային խումբը փորձագիտական ու դիվանագիտական շրջանակներն են, ովքեր հետաքրքված են Հարավային Կովկասով:

Ի դեպ, Ռասմուս Քանբեքի գիրքը կարող եք ձեռք բերել, հետեւելով այս հղմանը:

Հարցազրույցը` Մարութ Վանյանի