Փափուկ տեղահանում. արցախցիները մնացել են առանց իրավական, քաղաքական և սոցիալական երաշխիքների
- 09:16 28.03.2025
Մարտի 29-ին ի պաշտպանություն Արցախի ժողովրդի իրավունքների մեծ հանրահավաք է կազմակերպվում, որին կհնչեն թե՛ սոցիալական, թե՛ իրավական պահանջներ։ Սեպտեմբերի 19-ի ագրեսիայից, Արցախի օկուպացիայից և բնիկ բնակչության տեղահանությունից մեկուկես տարի անց, Արցախի ժողովրդի խնդիրները մնում են չլուծված, անցյալը՝ ջնջված, իսկ հեռանկարները՝ մշուշոտ։
Քաղաքական իրավունքի փլուզումը
Տեղահանությունից մեկուկես տարի անց Հայաստանը որպես պետություն քաղաքական և իրավական գնահատական չի տվել Արցախի հետ կատարվածին։ Լռելյայն համաձայնությամբ իշխանություններն ու ընդդիմությունը դա որակում են որպես «էթնիկ զտումներ», թեև, ըստ միջազգային փորձագետների, միջազգային իրավունքի այս կատեգորիան որևէ պատասխանատվություն կամ իրավական քայլեր չի ենթադրում։ «Էթնիկ զտումներ» հասկացությունը չի ենթադրում տարածքի նկատմամբ քաղաքական իրավունքներ և խնդիրը վերածում է բացառապես հումանիտար իրավունքի։
1988-ին Հայաստանին վերամիավորած, 1991-ին անկախ պետություն ստեղծած Արցախի ժողովրդի քաղաքական կարգավիճակը 33 տարի սահմանվել է որպես «Հայաստանի անձնագիր ունեցող չճանաչված ԼՂՀ-ի քաղաքացիներ»։ 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Արցախի նախագահը, բոլոր արցախցիների ֆիզիկական բնաջնջման սպառնալիքի տակ, հրամանագիր է ստորագրել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը «լուծարելու» մասին՝ արցախցիներին թողնելով առանց «ԼՂՀ քաղաքացու» կարգավիճակի։
Տեղահանությունից հետո պարզվեց, որ հայկական անձնագիրը նույնպես արցախցիներին քաղաքական կարգավիճակ չի տալիս։ Միևնույն ժամանակ, վերջին մեկուկես տարվա ընթացքում Արցախի հարցը դուրս է մնացել Բաքվի և Երևանի միջև բանակցությունների օրակարգից. Հայաստանը համաձայնել է ստորագրել մի համաձայնագիր, որում Արցախը չի հիշատակվում, նույնիսկ նրա բնիկ բնակիչների հումանիտար իրավունքների առումով։
Հայաստանի վարչապետը բանավոր ճանաչեց Արցախը որպես Ադրբեջանի մաս և դրանից է ելնում բանակցություններում։ Միաժամանակ Բաքուն պնդում է, որ Հայաստանի Սահմանադրության՝ Անկախության հռչակագրի և 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ի որոշման համաձայն Արցախը Հայաստանի մաս է։ Այդ իսկ պատճառով Բաքուն պահանջում է Հայաստանի Սահմանադրության հրատապ փոփոխություն, ինչին Հայաստանի իշխանությունը չի առարկում, միայն ժամանակ է խնդրում։
Միաժամանակ, հայկական ընդդիմությունը ակտիվ լոբբինգ է իրականացնում եվրոպական խորհրդարաններում, որտեղ քննարկվում և նույնիսկ ընդունվում են արցախցիների վերադարձի իրավունքը հաստատող բանաձեւեր։ «Վերադարձի իրավունքը» փորձագետների կողմից ևս դիտվում է որպես իրավաբանորեն անվավեր կատեգորիա, որը պարտավորություններ չի ենթադրում։
Այսպիսով, Արցախի ժողովրդի քաղաքական իրավունքները փլուզվում են բոլոր ուղղություններով՝ թե՛ պատմականորեն իրեն պատկանող տարածքների, թե՛ հավաքական և մասնավոր սեփականության, թե՛ իրավական կարգավիճակի առումով ։ Թեև Հայաստանում արցախցիները գտնվում են «ժամանակավոր պաշտպանության» տակ, ինչը համարժեք է փախստականի կարգավիճակին, ամբողջ աշխարհում նրանք ընկալվում են որպես Հայաստանի լիարժեք քաղաքացիներ։ Հետեւաբար, Արցախի ժողովուրդը չի կարող օգտվել միջազգային կարգավիճակ ունեցող փախստականներին ցուցաբերվող աջակցությունից։
Սոցիալական տեռոր
Բացի քաղաքական ու իրավական կոլապսից, Արցախի ժողովուրդն արդեն մեկուկես տարի գտնվում է սոցիալական տեռորի ճնշման տակ։ Կառավարության կողմից արցախցիների համար իրականացված երեք խոշոր սոցիալական ծրագրերից միայն մեկն է գործում՝ յուրաքանչյուր տեղահանված արցախցու համար 50 հազար դրամի տրամադրում՝ վարձավճարի և կոմունալ ծախսերը հոգալու համար։ Թեեւ այս գումարը ոչ մի րոպե չի մնում արցախցիների գրպանում եւ անմիջապես փոխանցվում է տանտերերին ու կոմունալ ծառայություններին, սակայն այս միջոցներն արցախցիներին գոնե թույլ են տալիս տանիք ունենալ։ Իսկ օրվա հացը արցախցիները վաստակում են հիմնականում ծանր ու ցածր վարձատրվող աշխատանքով. շատ տղամարդիկ գնացել են բանակ, ոմանք աշխատում են որպես տաքսիստ, իսկ կանայք հիմնականում ժենգյալով հաց են թխում։
Մյուս երկու ծրագրերը՝ բնակապահովություն և զբաղվածություն, փաստորեն չեն գործում, թեև դրանց համար զգալի գումար է հատկացվել։ Մասնավորապես, արցախյան շուրջ 35 հազար ընտանիքից բնակարանային ապահովման ծրագրի մեկնարկից գրեթե մեկ տարի անց վկայական է ստացել 850-ից մի փոքր ավելի ընտանիք, որից միայն 58 ընտանիք է կարողացել օգտվել վկայականներից։ Ծրագիրը ձախողվեց, քանի որ մեկ տարվա ընթացքում արցախցիների նույնիսկ 1%-ը չի կարողացել պետական աջակցությամբ բնակարան ձեռք բերել։ Եվ եթե նախկինում խոսում էին արցախցիների՝ ՀՀ քաղաքացիությունը վերստանալու չցանկանալու մասին (որը պայման է բնակարանային և այլ ծրագրերին մասնակցելու համար), ապա այժմ, երբ վկայական է ստացել 850 ընտանիք, բայց միայն 58-ն է կարողացել օգտվել, ակնհայտ է, որ հարցը քաղաքացիության մեջ չէ։ Խնդիրը հենց ծրագրի մեջ է, որն ի սկզբանե այնպես էր նախագծված, որ հնարավոր չլինի օգտվել։
Զբաղվածության ծրագրի հետ կապված իրավիճակն էլ ավելի վատ է. պաշտոնական տվյալներով աշխատում է 25 հազար արցախցի, սակայն պետական ծրագրով աշխատանք է գտել ընդամենը մի քանի հարյուր մարդ։
Այս ցուցանիշների ֆոնին կառավարությունը ապրիլի 1-ից կրճատել է աջակցության ծրագիրը. 101 հազար արցախցիներից ապրիլից այն կստանա ընդամենը 53 հազարը, այն էլ ոչ թե 50, այլ 40 հազար դրամ, իսկ հուլիսից՝ 30 հազար դրամ մինչև տարեվերջ։ Թե ինչ կլինի հաջորդ տարի, հայտնի չէ։
Կենսագրության եւ արժանապատվության կործանում
Բռնի արտահանումից հետո արցախցիները դժվարությամբ են «ապացուցում» իրենց կենսագրությունը՝ կրթություն, աշխատանքային փորձ, որակավորում։ Կենսագրությունը ապացուցելու համար պետք է անցնել բազմաթիվ ատյաններով՝ ԶԱԳՍ, արխիվ, զինկոմիսարիատ՝ դիպլոմ, աշխատանքային գրքույկ, զինգրքույկ, էլ չենք խոսում անձնագրերի մասին: Այս ամենն ուղեկցվում է ստորացուցիչ ընթացակարգերով, նվաստացնող հարցադրումներով ու մերժումներով։ Օրինակ՝ ոչ մի դատավոր, ով աշխատել է Արցախում, չի ընդունվել Հայաստանի դատական ռեզերվ։ Աշխատանքի չեն ընդունվում նաև նախկին դիվանագիտական աշխատողները և պետական ծառայողները։ Իսկ Պետական անվտանգության ծառայության որոշ նախկին աշխատակիցների վերաբերյալ նույնիսկ խորհրդարանում «մեղադրանքներ» հնչեցին, որ նրանք կապ ունեն «օտարերկրյա» հատուկ ծառայությունների հետ։
Բացի այդ, Հայաստանում պետական մակարդակով գործող քարոզչությունը ժամանակ առ ժամանակ ասպարեզ է նետում Արցախի ժողովրդի արժանապատվությունը նվաստացնող և նրա նկատմամբ թշնամանք առաջացնող թեզեր։ Բուլինգն ակտիվանում է հատկապես ներքաղաքական իրադարձությունների ժամանակ՝ բողոքի ցույցերի, հանրահավաքների, երբ բռնության պետական մեքենայի ողջ ծանրությունն ընկնում է արցախցիների վրա։ Անգամ «Տավուշը հանուն հայրենիքի» ցույցերի ժամանակ, չգիտես ինչու, հալածանքների են ենթարկվել ոչ թե տավուշցիներ, այլ արցախցիներ՝ համայնքների ղեկավարներ, Ստեփանակերտի և Մարտակերտի քաղաքապետեր։ Ոստիկանության կողմից խոշտանգումների են ենթարկվում ևս արցախցիները։
Հենց սրա մասին է խոսելու Արցախի ժողովուրդը մարտի 29-ի մեծ հանրահավաքում. ինչու՞ տեղահանությունից մեկուկես տարի անց արցախցիները մնացին առանց իրավական, քաղաքական եւ սոցիալական երաշխիքների, ինչո՞ւ է ՀՀ իշխանությունը նրանց հետ վարվում այսպես։ Իշխանությունն ունի՞ Արցախի ժողովրդի ապագայի տեսլականը, թե՞ նման վերաբերմունքը՝ Հայաստանից դեպորտ անելու մեղմ ձեւ է։
Նաիրա Հայրումյան