Արցախցիների՝ մարտի 29-ի մեծ հանրահավաքով մեկնարկած իրավունքների համար պայքարում տեխնիկական դադար է հայտարարվել։ Այս թայմ-աութի արդյունքից և արցախցիների խնդիրների լուծման եղանակից է կախված, թե արդյոք արցախյան գործոնը նշանակալի կմնա հայկական հասարակական-քաղաքական տարածքում, թե՞ կդառնա աննշան, առօրյա, երբեմն բողոքական խնդիր, որը հեշտությամբ կարելի է անտեսել։

Պայքարի կազմակերպումը ստանձնած Արցախցիների իրավունքների պաշտպանության խորհուրդը մի քանի «առաջարկներ» հնչեցրեց ՀՀ փոխվարչապետ Տիգրան Խաչատրյանի հետ հանդիպումից հետո. 1. 50 հազար դրամ օգնության շարունակություն ևս երկու ամիս՝ պայմանով, որ Ազատության հրապարակում վրանը կհանվի, 2. կառավարությունը կարձագանքի միայն արցախցիների սոցիալական պահանջներին՝ առանց քաղաքական և իրավական հարցերի անդրադառնալու, 3. կստեղծվեն փորձագիտական ​​խմբեր՝ արցախցիներին վերաբերող ծրագրեր մշակելու համար։

Բացի այդ, պարզ դարձավ, որ Հայաստանի կառավարությունը մտադիր չէ դոնորների համաժողով հրավիրել՝ արցախցիներին աջակցելու համար և հավանություն չի տալիս արևմտյան երկրների կողմից արցախցիերի պաշտպանությանը նպաստող բանաձևերին։ Ավելի վաղ արտգործնախարար Արարատ Միրզոյանը հայտարարել էր, որ այժմ միակ լուծումը արցախցիների ինտեգրումն է հայ հասարակությանը։ Իսկ Հայաստանի վարչապետն ավելի կոնկրետ էր. աշխատեք և գոյատևեք։

Մեկ այլ շերտ է՝ ատելության քարոզչությունը, որի տակ որոշ իշխանամետ շրջանակներ փորձում էին «թաղել» Արցախի ժողովրդի իրավունքները։ Սակայն անցյալ շաբաթվա վերջին Քննչական կոմիտեն, որը սկզբում հրաժարվում էր գործեր հարուցել ատելության խոսքի փաստերի հիման վրա, հարուցեց գործեր, ինչը կարող է նշանակել «ֆաս» հրամանի չեղարկում։

Արցախի մարդու իրավունքների խորհուրդը մտորումներիմեջ է և դեռևս չի պատասխանել՝ համաձայն է արդյոք Հայաստանի կառավարության կողմից թելադրված խաղի կանոններին, բայց նաև վերջնականապես չի մերժել դրանք։ Խորհրդի անդամները նշեցին, որ կմեկնեն շրջաններ՝ դա քննարկելու համար։

Անցյալ շաբաթվա վերջին Ազատության հրապարակում տեղադրված շտաբ-վրան այցելեց Արցախի նախագահ Սամվել Շահրամանյանը, ով հայտարարեց, որ աջակցում է պայքարին։ Միաժամանակ նա ասաց, որ «եթե անհրաժեշտ լինի հանել վրանը», ինքը կարող է Խորհրդին տարածք տրամադրել Երևանում գտնվող Արցախի ներկայացուցչությունում։ Սամվել Շահրամանյանը նաև ասաց, որ չնայած ինքը կարծում է, որ Արցախի ժողովուրդն իրավունք ունի առաջ քաշել քաղաքական պահանջներ, սակայն այժմ գլխավորը՝ սոցիալական խնդիրների լուծման վրա կենտրոնանալն է։

Խորհուրդը դեռևս չի հայտարարել, թե արդյոք ընդունում է ՀՀ կառավարության կանոնները և դրանց հետ առնչվող Սամվել Շահրամանյանի առաջարկները։ Եթե ​​այո, ապա պայքարը կունենա հետևյալ ձևը. հրապարակում վրանը կհանվի, գուցե արցախցիները ևս երկու ամիս ստանան 50 հազար դրամ, Հայաստանում Արցախի ներկայացուցչությունը կդառնա արցախցիների սոցիալական իրավունքների համար պայքարի ոչ ֆորմալ կենտրոն, այնտեղ կձևավորվեն հասարակական խմբեր, որոնք լիազորված կլինեն խոսել ՀՀ կառավարության, միջազգային կազմակերպությունների և շահագրգիռ կողմերի հետ՝ արցախցիների անունից։

Դժվար է ասել, թե որքանով սա կօգնի լուծել արցախցիների խնդիրները։ Սակայն այս որոշումը ՀՀ կառավարությանը թույլ կտա ժամանակ շահել այսպես կոչված «խաղաղության պայմանագիրը» ստորագրելու համար, որից հետո Արցախի ժողովրդին կարող են այլ առաջարկներ անել։ Օրինակ, նրանց կառաջարկվի «վերադառնալ» Ղարաբաղ՝ արդեն “հարևան” Ադրբեջանի իրավասության ներքո։

Նաիրա Հայրումյան

Արցախի Մարտունու շրջանի Բերդաշեն գյուղում էր ապրում Հերմինեն։ Փոքրիկ ընտանիքով, հարազատ հողում նա իրեն շատ երջանիկ էր զգում։ Ամուսինը՝ Գեղամը, զբաղվում էր հողագործությամբ։ Զուգահեռ՝ վարում էր համայնքի շտապ օգնության մեքենան։ Երիտասարդ ընտանիքը միայն հայրենի Բերդաշենում էր տեսնում իր արժանապատիվ կյանքը։ Հենց այդ՝ հերոսների արյամբ շաղախված հողում պետք է մեծանային նրանց երեխաները և իրենց ապուպապերի արժանի հետնորդները դառնային։ Սակայն 2023-ի սեպտեմբերը փոխեց ինչպես Թովմասյանների, այնպես էլ ողջ արցախահայության ճակատագիրը։

Հերմինեն առանց հուզվելու չի կարողանում խոսել ամուսնու մասին, ով իր թիկունքն ու հենարանն էր 

-Սեպտեմբերի 19-ին Գեղամը մարտական դիրքերում էր։ Ինչպես արցախցիներից շատերը՝ նա ևս անդամագրվել էր աշխարհազորում։ Իր պարտքն էր համարում պաշտպանել գյուղի սահմանները։ Երբ հիշում եմ այդ օրը, միանգամից սարսռում եմ։ Թշնամու հրետանին չէր լռում, ու մենք հասկանում էինք, որ այս պատերազմը տարբերվում է մնացածից։ Տևեց ընդամենը մեկ օր, սակայն, ցավոք, աղետալի հետևանքներ ունեցավ։ Արցախցիներս, որ հաղթահարել էինք 9-ամսյա շրջափակումը, դիմացանք նաև մեկ օրվա արհավիրքին, սակայն չգիտեինք, որ սարսափելին դեռ առջևում է։

Պատերազմից հետո արցախահայությունը հասկացել էր, որ Արցախում ապրելն արդեն վտանգավոր է․ ցեղասպանության սարսափը կախված էր յուրաքանչյուրի գլխավերևում։ Արցախն սկսվեց հայաթափվել։ Մենք Բերդաշենից դուրս եկանք սեպտեմբերի 25-ին՝ վերցնելով մի քանի հագուստ և փաստաթղթեր։ Ստեփանակերտ հասանք 9 ժամվա ընթացքում, քանի որ ողջ ճանապարհն արդեն վերահսկվում էր մինչև ատամները զինված ադրբեջանցի զինծառայողներով։ Նրանք հերթով ստուգում էին բոլոր մեքենաները և հետո միայն բաց թողնում։ Դժվար է խոսել այն ապրումների մասին, որ ունեցանք ստուգման պահերին։ Երեխաները վախից կուչ էին եկել, մեր ողջ մնալու ամեն մի րոպեն մազից էր կախված։ Մինչև այսօր փոքրիկներս հիշում են այդ պահերը, և կարծում եմ՝ երբեք չեն մոռանա։

Ոճրագործների միջով հասանք Ստեփանակերտ։ Ամուսինս ասաց, որ մեքենայի մեջ եղած վառելիքով չենք կարողանա հասնել Հայաստան։ Ի՞նչ իմանաս բռնագաղթի ճանապարհին ի՞նչ է սպասվում մեզ՝ ասաց նա։ Այդ պահին լուր տարածվեց, որ Ստեփանակերտ-Ասկերան ճանապարհին գտնվող վառելիքի պահեստում բենզին են տալիս։ Ամուսինս եղբոր հետ գնաց դեպի այդ տեղամասը, որ վառելիք բերի՝ ասելով, որ առավոտյան ճանապարհվելու ենք դեպի Հայաստան։ Չգիտեի, որ վերջին անգամ եմ տեսնում իմ կյանքի ամենահարազատ մարդուն։

Հանկարծ երկինքն սկսեց որոտալ, անձրևը դույլերով էր թափվում, որը թեժացնում էր առանց այն էլ խուճապահար իրավիճակը։ Երեխաներիս հետ անընդհատ պատուհանից նայում էինք ու սպասում Գեղամին։ Ցավոք, նա չեկավ։ 4 օր շարունակ ես փնտրում էի ամուսնուս բոլոր հիվանդանոցներում, սակայն ամեն ինչ անարդյունք էր։ Արցախում գրեթե մարդ չէր մնացել․ չէի կարող վտանգի տակ դնել փոքրիկներիս կյանքը։ Սեպտեմբերի 29-ին ճանապարհվեցինք դեպի Մայր Հայաստան։ Հասնելով Երևան՝ վերսկսեցի փնտրտուքներս։ Նորից՝ անարդյունք։ 42 օր հետո զանգեցին ու ասացին, որ հաստատվել է ամուսնուս մահը։ Նոյեմբերի 4-ին էր դա։

Հերմինեն իր երկու փոքրիկների հետ բնակություն է հաստատել Երևան քաղաքում։ Ապրում են վարձակալած բնակարանում։ Մինչև այսօր նա չի կարողացել աշխատանք գտնել։ ՀՀ կառավարության կողմից տրվող սոցիալական աջակցության 40+10 հազար դրամ գումարով տան վարձն է վճարում, իսկ 2 երեխաներին նշանակված 100000 դրամ նպաստով մի կերպ հոգում ընտանիքի կարիքները։

 -Տղաս 8 տարեկան է, իսկ աղջիկս՝ 7։ Փոքր են, բայց հասկանում են ամեն ինչ։ Ապրում ենք հիշողություններով, կարոտում մեր անցած ամեն մի օրը։ Սեպտեմբերի 25-ի պայթյունն Արցախի պատմության ամենաողբերգական ու ցավալի օրերից մեկն է, որը խլել է բազմաթիվ կյանքեր՝ ավելացնելով որբ մնացած երեխաների թիվը։ Ինձ նման հարյուրավոր կանայք կանգնած են մեծ դժվարության առաջ․ ինչպե՞ս ոտքի կանգնեցնել մեր զավակներին։ Դժվարությունները դեռ առջևում են, իսկ մեր ապագան՝ անորոշ։ Սարսափելի այդ դեպքի հետևանքով զոհվել է 219 մարդ, և այդ մարդկանց ընտանիքներին ու հարազատներին ոչ մի կարգավիճակ չի տրվում։ Իմ ամուսինը դիրքերից էր իջել, մահից փրկվել ու զոհ դարձել մինչև այսօր անհասկանալի պատճառներով տեղի ունեցած պայթյունին։ Գեղամի նման շատ-շատերն էին պատերազմում ողջ մնացել, սակայն ճակատագիրը շատ անգութ գտնվեց նրանց հանդեպ։

Ցավոք, մենք հայտնվել ենք Ֆինանսական, սոցիալական և հոգեբանական ծանր վիճակում,- ասում է Հերմինեն և ավելացնում, որ Արցախ վերադառնալու հույսը, միևնույն է, չի կորցնում։ Միայն հայրենի հողը կկարողանա փարատել իր մեծ ցավը։

Կարինե ԲԱԽՇԻՅԱՆ