Այվազովսկու հուշարձանը Ստեփանակերտում քանդվել է նկարչի ծննդյան օրը

Ստեփանակերտում քանդվել է Հովհաննես Այվազովսկու հուշարձանը, հաղորդում է Արցախի զբոսաշրջության և մշակույթի զարգացման գործակալությունը։

«Հուլիսի 29-ին, մեծ նկարչի ծննդյան օրը, ցավով հայտարարում ենք, որ Այվազովսկու 2021 թվականին կանգնեցված հուշարձանը քանդվել է Ադրբեջանի օկուպացիոն իշխանությունների կողմից։ Սա տեղի է ունեցել այն բանից հետո, երբ 2023 թվականին բռնի տեղահանման հետևանքով Արցախի ողջ հայ բնակչությունը ստիպված է եղել լքել իր հայրենիքը», – ասվում է հայտարարության մեջ։

Հուշարձանը տեղադրվել է 2021 թվականին ռուսական զորքերի ջանքերով։

Հայ մեծ ծովային և մարտական նկարիչը, որը ապրել և արարել է Ղրիմում և որին Ռուսաստանում անվանում են «ռուս նկարիչ», Օսմանյան կայսրությունում հայկական ջարդերի և կոտորածների բացահայտողներից մեկն է։

Նախկինում նա մի քանի նկարներ է նկարել օսմանյան սուլթանի համար։ Այս նկարները ներկայումս գտնվում են թուրքական թանգարաններում, և դրանց համար սուլթանը Այվազովսկուն շնորհել է ադամանդներով երկու շքանշան։

1894-1896 թվականներին Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցավ հայերի մի շարք կոտորածներ, որոնք, տարբեր գնահատականներով, խլեցին 50-ից 300 հազար մարդու կյանք: Այս ողբերգությունը պատմության մեջ մտավ որպես Համիդյան կոտորած: Այս արյունալի պատմությունը տեղի է ունեցել սուլթան Աբդուլ Համիդի գահակալության օրոք: Այս իրադարձությունները ցնցեցին նկարչին, և նա նկարեց մի շարք նկարներ՝ «Հայերի ջարդը Տրապիզոնում», «Հայերին բեռնում են նավերի վրա», «Հայերին կենդանի նետում են Մարմարա ծով» և մի շարք այլ նկարներ:

Սակայն այս իրադարձությունների գագաթնակետը Այվազովսկու կողմից Թեոդոսիայում իրականացված ակցիան էր: Նկարիչը բակի շան պարանոցից կախեց սուլթանյան թանկարժեք շքանշանները, այնուհետև ծովը նետեց «արյունոտ նշանները»:

Այվազովսկին շատ վշտացած էր 1890-ական թվականներին Թուրքիայում տեղի ունեցած հայկական ջարդերից: Թուրքերը կոտորեցին հայ բնակչությանը Կոստանդնուպոլսում, Տրապիզոնում, Էրզրումում, Մարաշում, Տիգրանակերտում: Ողբերգությունն ավելի սրվեց այն փաստով, որ հայերի կոտորածի հետ մեկտեղ ոչնչացվեց նաև ամբողջ հայկական ժառանգությունը՝ եկեղեցիներ, դպրոցներ, խանութներ: Այրվեցին բազմաթիվ հասարակական և մշակութային հաստատություններ, և այս ամենը տեղի ունեցավ 1894-1895 թվականների կարճ ժամանակահատվածում:

Նա բարեկամական և մտավորական նամակագրության մեջ էր Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյանի հետ։ Կենսագիրները գրում են, որ 1896 թվականի օգոստոսի վերջին Այվազովսկին կաթողիկոսից նամակ է ստացել, որում ամենայն հայոց հոգևորականը խոսում է արդիական իրադարձությունների մասին և խորհուրդ է տալիս նկարչին նկարել այս ողբերգական ջարդերի թեմայով մի շարք նկարներ։ Այս նամակը, ցավոք, մեր օրերը չի հասել, սակայն Այվազովսկու կաթողիկոսին ուղղված պատասխանում կան մեջբերումներ՝ Արևմտյան Հայաստանում հայերի նկատմամբ սաստկացած հալածանքների մասին ճշգրիտ տեղեկություններով։ Նամակում նաև դրական արձագանք է եղել Մկրտիչ Խրիմյանի՝ նկարելու առաջարկին։ Ահա նկարչի նամակը։

«Օրհնյալ Տեր։ Իմ սրտի վաղեմի երազանքն է եղել այցելել Ձեր Գերագույն Աթոռին, լինել Ձեր ոտքերի մոտ, և ես այրվում եմ այն ցանկությամբ, որ Տեր Աստված ապահովի միջոցներ իմ երազանքի հաջող իրականացման համար։ Աստծո օծյալ։ Դուք ինձ շատ հուզիչ և գեղեցիկ առաջարկ արեցիք՝ կարմիր գույներով նկարել հայկական կոտորածը՝ արյունով ծածկված լեռների և հովիտների ֆոնին, իսկ ավերակների վերևում՝ վշտահար Հայերի Տերը։ Եթե Ամենակարողը կամենա ինձ ավելի երկար կյանք շնորհել, կգա այն օրը, երբ ես կիրականացնեմ այս հուզիչ առաջարկը։ Այո՛, Նորին Սրբություն Պատրիարք, իմ սիրտը մթագնում է խորը ցավից հայերի դեմ կատարված աննախադեպ և անլսելի կոտորածի պատճառով։ Դուք, Ձերդ Սրբություն, այնտեղ եք, մենք՝ այստեղ և յուրաքանչյուրս իր տեղում, դառնորեն սգում ենք մեր դժբախտ ազգականների կործանված հոգիները և դիմում ենք Աստծո ողորմածությանը։ Ես և կինս խոնարհվում ենք Ձերդ Սրբության առջև, համբուրում ենք Ձեր սուրբ աջը՝ մաղթելով ավելի մխիթարական օրեր։

Ձերդ Սրբության խոնարհ ծառան և որդին՝ Հովհաննես Այվազովսկին։»

1985 թվականի սեպտեմբերի 8-ից

Այս շարքի ամենահայտնի նկարը «Հայերի կոտորածը Տրապզոնում 1895 թվականին» կտավն է։ Սա շատ ողբերգական կտավ է։ Նկարիչը պատկերել է Տրապզոնի ափամերձ տարածքը, որտեղ գտնվում էր հայկական թաղամասը, և թուրքերի կողմից հայերին յաթաղաններով սպանելը։ Սպանության գագաթնակետն է պատկերված։

Հայոց ցեղասպանության թեմայով այլ աշխատանքներն են՝ «Հայերին բեռնում են նավերի վրա» և «Ուղևորներին բեռնաթափում Մարմարա ծովում»։

Նրա նկարներից են՝ «Նոյը իջնում է Արարատից», «Խրիմյան Հայրիկը Էջմիածնում», «Հայ ժողովրդի մկրտությունը», «Հայ զինվորի երդումը» և այլն։

Նկարիչը մահացել է 1900 թվականի մայիսի 2-ին Թեոդոսիայում և թաղվել է Թեոդոսիայի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու բակում։ Նա չեր պատկերացնում, որ 2021-ին Արցախում հայտնված ռուս զինվորները կտեղադրեն իր արձանը, իսկ 4 տարի անց իրեն ժամանակներում թաթար անվանվող ազգը կհեռացնի արձանը՝ հայկական հետքի հետ միասին։