Այստեղից նույնիսկ մտովի եմ քայլերս արագացնում, պապ, այստեղից վազելու ցանկություն եմ ունենում դեպի գյուղ

Պապ, արդեն երկրորդ տարին է, ինչ քեզ այցելելու հնար չկա։ Նորից պատեպատ եմ զարկվու մտքից, որ գուցե էլ երբեք քեզ մոտ գալու ճամփա չի լինի։

Ոչինչ չի սփոփում։ Ոչ մի եկեղեցի մաքրման ու հույսի ուղի ցույց չի տալիս այս օրը։

Մի քանի օր առաջ խոսում էինք 3 երիտասարդ կանանցով, որ թողել ենք մեր հայրերի գերեզմաներն Արցախում։ Սփոփանքի խոսքեր այս զրույցներում չեն լինում, որովհետեւ կորստի զգացումը միայն կրկնապատկվում է։

Այս երկու տարվա ընթացքում այնքան շատ եմ մտովի եկել քեզ մոտ, պապ, ոչ թե մեքենայով, այլ ոտքով, հիշու՞մ ես իմ մանկության օրերին, որքան շատ էինք ոտքով գյուղ բարձրանում։ Ես քայլում եմ մտովի Մարտունունուց դեպի Մուշկապատ։

Տոթը, Մարտունու կանգնած օդը, փոշին կամաց կամաց հեռանում են, երբ քայլերս դեպի գյուղ են գնում։ Աքասիաների այս երկար ճանապարհով քայլում եմ, հասնում Գիշվա խաչմերուկ, այստեղից ուղիները տարբեր գյուղեր են տանում, բայց իմ մանկության գյուղը միակն է պապ, այնտեղ ուր անցել են իմ կյանքի երջանիկ 5 տարիները։

Ճանապարհի ձախ հատվածում թթենիներ են, մարդիկ ամառվա սկզբին հաճախ են այստեղ լինում՝ թութ հավաքելու։ Թթի թափը միայն գործողություն չէ, այլ արարողակարգ՝ ողջ գերդաստանով հավաքվելու առիթ, պարտականությունների կիսման յուրահատուկ արարողկարգ, որտեղ բոլորը կարեւոր են՝ թթի շալը ավելի ամուր է, երբ բոլորը միասին են բռնել։

Ճանապարհի այս ձախ հատվածում լքված ֆերմա է, փայտյա տնակներ, որ գուցե հին օրերին մարդաշատ էին։ Ես սովետի մասին գրեթե ոչինչ չգիտեմ, բայց տեսնելով այս տարածքն ու ամեն անգամ այստեղով անցնելով, մարդիկ այնքան ուրախ հուշեր էին պատմում․․․

Այս նեղլիկ փողոցներից որքա՜ն մանուշակ ենք քաղել, պապ։ Մուշկապատի համառությունը երեւում էր ձմռանը, երբ ցեխի ու սառույցի մեջ էին մնում մեքենաները, երբ իրար կողքով անցնել չէր լինում, վարորդներից մեկը միշտ պիտի զիջեր։

Հասանք աղբյուրին, որի մոտ դեդոն իր բոստանն ուներ, փոքրիկ կապույտ դռնակը, որի մյուս կողմում ինձ համար միշտ կախարդական աշխարհ էր։

Շատ տարիներ հետո, երբ դեդոն էլ չկար, համարձակվեցի բացել այդ դուռը․․․ կախարդանքը կորավ․․․ ոչինչ արտասովոր չկար, միայն հողե մի մեծ վիհ, երեւի սրա համար չէր թողնում, որ մտնենք՝ մտածելով, որ կգլորվենք։

Այստեղից նույնիսկ մտովի եմ քայլերս արագացնում, պապ, այստեղից վազելու ցանկություն եմ ունենում, որ հասնեմ գյուղ։ Վերջին ոլորանն եմ բարձրանում, Համեստ տոտայենց տան կողքով եմ անցնում, որտեղ մեծ ծառն այնքան էլ մեծ չի թվում էլ, բայց «սուրբ» լինելու կոչումը հավերժ իրենն է, ճյուղերից կախված են մատաղի կարգը հիշեցնող հավի գլուխներ ու ոտքեր, իսկ արմատին մոտ մոմի հետքեր են։

Հասա մեր մյուս այգին՝ Սալի արտ, այս անվան բացատրությունը մինչեւ հիմա չգիտեմ, բայց թանկ հուշերը դրանից միայն ավելի են թնդանում։ Մեր բոլոր երջանիկ ամառներն այստեղ են անցել։ Հիշում եմ դեդոն ոնց էր գրպաններում մրգեր բերում՝ ամառային տանձ, խնձոր, հոնի հասած հատիկներ, չգիտես որտեղից ՝ վայրի մորու փոքրիկ փնջեր․․․

Այգում դեդոյին եմ շատ կարոտում, որովհետեւ ինձ համար նա միշտ այստեղ է։

Պապ, բարձրանում եմ Զարո տոտայենց տան մոտով, որտեղ էլեկտրականության մատակարար տրանսֆորմատորը տարիներով իր նույն ձայնն է արձակում, այս ձանն էլ է ինձ համար գյուղի կարեւոր ձայներից։

Թոնրին հասա, կանայք մեծ ոգեւորվածությամբ, կատակներով ու ծիծաղով հաց են թխում, անցնող գնացողին հյուրասիրում։ Նոր թխված հացի բույրը կրակի բոցի հետ երկինք է բարձրանում։ Թոնրում, միշտ ծիծաղ կա եւ հացը շիկացած քարին խփելու թմփոց։

Քայլում եմ առաջ այն փողոցով, որտեղ անցել է մանկությունս, մեծ ընկուզենու տակ։ Նայում եմ տանը, որտեղ ապրել ենք եւ հուշերի ժապավենը կադրեր է բերում՝ երջանիկ, անչափ երջանիկ մանկության։ Բարձրանում եմ դեպի գյուղամեջ, որտեղ միշտ տղամարդիկ էին եւ գյուղի՝ այն ժամանակվա միակ խանութը։

Պապ, ես վախենում եմ պատկերացնել հիման, որովհետեւ Արցախում ամեն կետ կարելի է պատկերացնել դատարկված, բայց Մուշկապատի դատարկվելը ոչ մի կերպ չեմ կարողանում պատկերացնել։

Մի քանի օր առաջ տաքսի էի նստել, դեդոյենց հարեւանի՝ Ռաֆենի տղան էր, չգիտեմ՝ իր համար էլ էր այդքան տարօրինակ մեր՝ Երեւանում հանդիպելը, որովհետե այդ պահին հիշեցի իր մայրիկի՝ որդիներին հերթով կանչելը․․․

Այնքան անսովոր է մարդկանց իրենց հետ կապ չունեցող վայրերում հանդիպել։

Քայլում եմ եկեցեղու կողքով, որ հիմա երեւի կրակի ճիրաններում է հայտնվել, որովհետեւ մեր հարեւաններն ամեն ինչ անում են մեր դարավոր հետքն այդտեղից վերացնելու համար։

Հասնում ճանապարհին, որ տանում է դեպի դպրոց եւ գերեզմանոց։ Միշտ տարօրինակ էր այս «հարեւանությունը»։ Այդ դպրոց ես այդպես էլ չգնացի, բայց միայն իմանաս, թե դպրոցի որքա՜ն շրջանավարտնե են դժբախտացել․․․

Քայլերս արագացրած հասնում եմ մեծ սեւ դարպասին, որի մյուս կողմում մեր ամենաթանկ մարդիկ են՝ հող դարձած։ Ինձ համար հարազատ 4 գերեզմանաքար։ Ամեն անգամ Տոնյա բաբոյին էի մտքում պատգամում քեզ լավ նայի, պապ։ Մտովի քանդում եմ ակացիները, որ հաստատ քարից էլ վեր են բարձրացել, հավաքում չորացած ծաղիկներն ու գրկում արեւից շիկացած գերեզմանաքարը։

Քեզ ավելի մոտ լինելու հնար չկա, պապ․․․

Նստում եմ գերեզմանաքարիդ դիմաց՝ նայելով այնքան թանկ դիմագծեիդ, գտնելով նմանություններ մեր միջեւ, հիշում այն վարդագույն ակնոցները, որ հաճախ էիր հիշեցնում։ Հիմա չկան այդ ակնոցները, որոնցով՝ ըստ քեզ աշխարհին էի նայում, հիմա գորշությունը շատ է, խնդիրները ռեալ, անդունդները՝ ցավոտ, կարոտները՝ անեզր․․․

Այսօր 6-րդ տարին է, ինչ դու չկաս եւ երկրորդ տարին, որ քեզ այցի գալու հնարավորություն չունենք։ Գուցե դու ավելի երջանիկ ես, որ հող ես դարձել քո հողում․․․ ներիր ինձ պապ։

Մարիամ Սարգսյան