International Crisis Group. Բաքուն խաղաղություն է ուզում, բայց կարող է առանց դրա էլ ապրել
- 13:27 08.09.2025
Հայաստանն ու Ադրբեջանն ավարտել են խաղաղության համաձայնագրի տեքստը, սակայն Բաքուն հայտարարում է, որ չի ստորագրի այն, քանի դեռ Հայաստանը չի փոխել իր Սահմանադրությունը։ Երևանը նոր կանոնադրություն է մշակում, սակայն հայ ընտրողները կարող են այն մերժել հանրաքվեի ժամանակ, ինչը կարող է խափանել համաձայնագիրը։ Արտասահմանյան գործընկերները պետք է խրախուսեն պայմանագրի ստորագրումը, մասնավորապես՝ ներդրումներ կատարեն տրանսպորտային ենթակառուցվածքներում, որոնք անհրաժեշտ կլինեն սահմանները բացվելուց հետո։ Այս մասին ասվում է crisisgroup.org-ի վերլուծության մեջ։
Հայաստանի շատ քաղաքացիներ դեռ վաղուց են կարծում, որ Բաքուն մտադիր է մոտ ապագայում հարձակվել իրենց երկրի վրա։ Այս մտահոգություններն ուժեղացան Ադրբեջանի տարիների ռազմատենչ հռետորաբանության պատճառով, որը չմեղմացավ նույնիսկ այն բանից հետո, երբ 2023 թվականին Ադրբեջանը լիակատար վերահսկողություն հաստատեց Լեռնային Ղարաբաղի և հարակից շրջանների վրա։ Արդյունքում ավելի քան 100 000 էթնիկ հայեր ստիպված եղան լքել իրենց տները։
Թեև հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորման գործարքը չի երաշխավորում երկարատև խաղաղություն, այն թույլ կտա երկու կողմերին սկսել օգտվել դրա առավելություններից։ Սակայն հնարավորությունների պատուհանը բաց չի լինի հավերժ. Բաքուն և Երևանը պետք է փոխզիջում գտնեն, որպեսզի խուսափեն մի իրավիճակից, երբ համաձայնագիրը հնարավոր կդառնա միայն սահմանադրական հանրաքվեից հետո։ «Միջին դիրք» գտնելը կարող է նշանակել պայմանագրի ստորագրում, բայց վավերացման հետաձգում մինչև Հայաստանի Սահմանադրության փոփոխումը։
Ադրբեջանի համար նման փոխզիջումը ձեռնտու կլիներ՝ հաշվի առնելով հանրաքվեի անկանխատեսելի արդյունքը։ Ուժի դիրքերից ելնելով՝ Բաքուն շարունակում է պահանջներ ներկայացնել Հայաստանին ինչպես բանակցությունների շրջանակում, այնպես էլ դրանցից դուրս։ Ադրբեջանի պաշտոնյաները խաղաղության պայմանագրով շահագրգռվածություն են հայտնում, սակայն քիչ են պատրաստակամություն ցուցաբերում զիջումների գնալու համար։ Արդյունքում Հայաստանը համաձայնել է Բաքվի բոլոր պայմաններին, բացի մեկից։ Նա համաձայնվել է Մինսկի խմբի լուծարմանը, միակողմանի զիջումներ է կատարել սահմանազատման հարցում և փաստացի հրաժարվել է Ղարաբաղում փախստականների վերադարձից։ Երևանը նաև ակնարկել է (թեև ոչ միանշանակ), որ պատրաստ է սահմանադրական փոփոխությունների, սակայն ոչ 2026 թվականից շուտ, երբ ի սկզբանե նախատեսվում է հանրաքվե անցկացնել նոր Սահմանադրության վերաբերյալ։ Ազգային կանոնադրության ընդունումը մի զիջում է, որը վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը միանձնյա չի կարող կատարել. այն պետք է հավանության արժանանա ընտրողների կողմից»։
Փաստորեն, կառավարությունը քաղաքացիներին կխնդրի հաստատել երկրի պարտությունը այն ժամանակ, երբ 2020 և 2023 թվականների պարտությունների ցավը դեռ թարմ է։ Ընտրողների հիասթափությունն ուժեղացնում է այն զգացումը, որ Ադրբեջանը բանակցությունների սեղանին շարունակում է ինչ-որ բան «խլել» Հայաստանից՝ գրեթե ոչինչ չտալով փոխարենը։ Փաշինյանը նաև ձգտում է փոխել իր մասին պատկերացումները. վերջին երկու տարիների ընթացքում նա ելույթների, սոցիալական ցանցերի արշավների և ազգային խորհրդանիշների փոփոխությունների միջոցով փորձում է նոր «ազգային պատմություն» ստեղծել այսպես կոչված «իրական Հայաստանի» մասին։ Դա նշանակում է, օրինակ, այլևս չդիտարկել Արարատ լեռը որպես «կորցրած հողեր» և հրաժարվել Ղարաբաղը վերադարձնելու ծրագրերից։
Այս ջանքերը ներքին քաղաքական բնույթի են՝ հակադրվելով նախորդ կառավարությունների (և ներկայիս ընդդիմության) գաղափարախոսությանը, որը հիմնված է «պատմական Հայաստանի» հայեցակարգի վրա։ Բացի այդ, Փաշինյանը անտեսում է հայկական սփյուռքի այն խմբերին, որոնք քննադատում են իր փոխզիջման քաղաքականությունը։
Խաղաղության հեռանկարները մթագնում են նաև ռազմական գործողությունների վերսկսման մտավախություններով։ Շատ հայեր մտավախություն ունեն, որ Ադրբեջանը կօգտագործի իր ռազմական գերազանցությունը և ուժով կգրավի հայկական տարածքներ։ Նախագահ Ալիևը վերջին տարիներին Հայաստանն անվանել է «Արևմտյան Ադրբեջան»։ Հայկական մտավախությունների կենտրոնում է նաև «Զանգեզուրի միջանցքի» նախագիծը։
Հայաստանն ու Ադրբեջանը անհամբերությամբ սպասում էին Թրամփի նոր վարչակազմի իշխանության գալուն՝ հույս ունենալով ամրապնդել խաղաղությունը և հնարավորություն ստեղծել Վաշինգտոնի հետ հարաբերություններ կառուցելու համար։ «Թրամփի երթուղի» անվանումը ստացած տրանսպորտային համաձայնագիրը դեռևս անորոշ է, բայց, կարծես, բացառում է հայերի համար Զանգեզուրի միջանցքի վերաբերյալ ամենավատ սցենարը։ Սպիտակ տան անսպասելի միջամտությունը բանակցություններին հույս է ներշնչել երկու կողմերին, որ ԱՄՆ-ը հաշվի է առնում իրենց շահերը, ինչը պետք է թուլացնի լարվածությունը։ Սակայն փխրուն խաղաղությունը հեշտությամբ կարող է փոխարինվել նոր էսկալացիայով, եթե դիվանագիտական գործընթացը կանգ առնի
Համաձայնագիրը մի շարք հիմնական հարցեր անպատասխան է թողնում՝ ով և ինչպես է իրականացնելու մաքսային ստուգումները, ինչպես է ապահովվելու անվտանգությունը և ինչ վերաբերմունք է լինելու հայերի նկատմամբ Ադրբեջանում։ Գործարքը նաև չի անդրադառնում Ղարաբաղում նախկինում բնակվող ավելի քան 150,000 էթնիկ հայերի ճակատագրին։ Փախստականների ներկայացուցիչները շարունակում են պնդել տուն վերադառնալու հարցը, սակայն Հայաստանի ղեկավարությունը բանակցությունների օրակարգից բացառել է այս հարցը։ Եվրոպացի դիվանագետի խոսքով՝ սա հայ հասարակության «բաց վերքն» է։
Անկախ հանրաքվեի ժամկետներից, այն լուրջ ռիսկեր է պարունակում։ Չնայած իշխանությունների հայտարարություններին, որ սահմանադրական փոփոխությունները թելադրված են կառավարման արդիականացման ներքին կարիքներով, Հայաստանի շատ վերլուծաբաններ վստահ են, որ ընտրողները գործընթացը ընկալում են որպես Ալիևի կողմից ճնշման հետևանք։
Փաշինյանը հույս ունի աջակցություն ստանալ, սակայն նրա քաղաքական կապիտալը նվազում է. «Քաղաքացիական պայմանագիր» խմբակցությունը պարտվեց ապրիլին կայացած տեղական ընտրություններում, ինչը շատերը մեկնաբանեցին որպես նախազգուշացում համազգային ընտրություններից առաջ։ Եթե Փաշինյանը շարունակում է մնալ Հայաստանի ամենապահանջված քաղաքական գործիչը, ապա հիմնականում գրավիչ այլընտրանքների բացակայության պատճառով։
Ադրբեջանցի քաղաքական գործիչները պնդում են, որ խաղաղություն են ցանկանում, բայց միևնույն ժամանակ հայտարարում են, որ կարող են նաև առանց դրա ապրել։ Ի վերջո, Ադրբեջանն արդեն հասել է վերջին տասնամյակների իր գլխավոր ռազմավարական նպատակին։ Սակայն խաղաղությունը ռիսկեր է պարունակում նաև նրա ղեկավարության համար. կվերանա Հայաստանի հետ պայքարի միավորող գաղափարը, որը երեք տասնամյակ ծառայել է որպես իշխանության լեգիտիմության հիմք։ Լճացման վիճակի պահպանումը՝ լարվածության պարբերական բռնկումներով, կարող է ավելի շահավետ լինել կառավարության ներքին շահերի համար։
Օգոստոսին ԱՄՆ-ի միջնորդությամբ ձեռք բերված համաձայնագիրը որոշակի պատասխանատվություն է դրել Վաշինգտոնի վրա բանակցությունների համար։ Սակայն մնում են կասկածներ, որ ԱՄՆ-ը և անձամբ Դոնալդ Թրամփը երկար ժամանակ կպահպանեն միջնորդական շահը։ Միևնույն ժամանակ, ամերիկացի քաղաքական գործիչների համար կարևոր է խուսափել այնպիսի հռետորաբանությունից, որը կարող է ընկալվել որպես աշխարհաքաղաքական մրցակիցներին՝ Ռուսաստանին և/կամ Իրանին թուլացնելու փորձ՝ նրանց դիմադրությունը չառաջացնելու համար։