Երբ ցավը թնդում է ավելի ուժգին, քան հրանոթները

Մարտունի

2 օր առաջ սեպտեմբերի 19-նն էր, օր, որ բոլոր արցախցիների համար հավերժ կմնա սգի օր՝ չհայտարարված սգի։  2 տարի առաջ մեզանից ոչ ոք դեռ չէր պատկերացնում, որ լռած թնդանոթներից հետո ցավից մենք ենք թնդալու եւ էլ ցավը լռեցնել չի լինի։

Վերջին օրերին կարդում եմ նոթերս, որ կատարել էի Մարտոնու նկուղում։

«Աշնանային տաքուկ արեւը ջերմացնում էր խոնավ նկուղում սառածներիս։ 9 ամիս թերսնումից հյուծվածներիս համար ռումբերի տակ հայտնվելը անասելի սարսափ էր։ Երեխաները, որ նախորդ օրը քնելուց առաջ կերել էին փոքրիկ կտորներով հաց, սկսեցին վազել դեպի կարալյոկի ծառերը։ Արդեն ընտանիք էինք դարձել եւ օրվա համար ուտելիք էին բերում։ Որոշները սննդի որոնման, որոշներն էլ լավ լուր գտնելու անցան։

Կեսգիշերին ռումբից փրկվածներիս համար մի տող մեխվեց ուղեղումս. «ԼՂ քաղաքացիական բնակչության համար ուղիղ սպառնալիք չկա»։ Նորից ու նորից էի կարդում եւ փորձում համոզվել, որ սա սահմանի մյուս կողմում կանգնածի ասած չէ։ Ի՞նչ տարբերություն կա ռումբը նետողի եւ ռումբի տակից հարազատին օգնության ձեռք չմեկնողի միջեւ։

Արկը ծակել էր խաղողի բիսեդկան, կոտրել երկաթները, խրվել ուղիղ ասֆալտի մեջ։ Նայում ես փոսին եւ չես կարող չնկատել հետեւի ֆոնում երեխների գույնզգույն ճոճանակները, երեկվանից լվացքի քողերին մնացած մանկական սավանները՝ վարդագույն փիսիկներով։ Բեկորները խրված են ամենուր, պատուհաները, դռները փշրված են, ամենուր փոշի ու ավերածություններ։ 15 երեխա վազվզում են, շատերի հարցերին դժվար է պատասխան գտնել՝ «ե՞րբ ենք գնալու տուն»։

Ասում էին, որ ամենուր են դադարել ռումբերը եւ վաղը Եվլախում պիտի բանակցեն։

Մաքուր օդը անհագորեն շնչում էինք, մեզնից խոնավության եւ հնության հոտ էր գալիս, բայց քանի որ ամեն ինչ անորոշ էր՝ որոշեցին երկրորդ գիշերն էլ անցկացնել նկուղում։ Երեխաների ճաշը մակարոն էր, որ մանկապարտեզի պահեստից էին բերել եւ լացելով պատմում էին, որ քաղաքապետը վերջերս էր Ստեփանակերտից հայթհայթել եւ ուրախությամբ բերել։ Հիմա արտասուքը խառնվել է ճաշի հետ։

Թեեւ լսվում էին խուլ կրակոցներ, բայց նկուղցիները շտապում էին կիսելու իրենց ծանոթ-բարեկամների ցավը, սփոփելու եւ որեւէ լուր իմանալու ողջերից ու կորածներից։

Նկուղում գիշերն ու ցերեկը տարբերվում են նրանով, որ մուտքը աղոտ լուսավորված է եւ ցերեկը երեխներն արթուն են։ Երեկոյան ընթրիքը եփած կես ձուն էր։

Երբ երեխաները քնեցին, սկսեցինք ամփոփել օրը։ Զրույցը զրույցի հետեւից խոսում էինք։ Ալինան, որ 40-ին մոտ երիտասարդ կին է, հիշել էր, թե ինչպես է արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ մայրն իրեն բարեկամին տվել, որ գոնե 4 երեխաներից մեկը փրկվի։ Ռուզանը պատմում էր, որ մայրը հղի էր եւ ռմբակոծությունների դադարի ժամանակ գորգեր էին լվանում 30 տարի առաջ։ Արմինեն ծնվել է 94 թ, հոր զոհվելուց հետո։

Պատերազմն անցել է բոլորիս տներով եւ 30 տարի շարունակ նրա ուրվականը հանգիստ չի տալիս։ Խավարում թանձրացած մթան հետ թանձրացած մտքեր են գալիս, հիշում եմ քրոջս լացը հեռախոսի մյուս կողմից՝ «Մար, արդեն Մարտունուն շատ մոտ են», եւ աչքերիս առաջ գալիս են տառեր, որ դառնում են չմարսված միտք. «Մենք միտված ենք, որ Արցախցիներն արժանապատվորեն ապրեն իրենց տներում»։

2020 թ.-ից հետո «արժանապատիվ» բառը կարելի՞ է գործածել, եթե այո, ապա միայն «մեռնել» բայի հետ»,- կարդում եմ եւ հեգնանքի ժպիտ է գալիս դեմքիս, եթե այն ժամանակ մեզ «ոչինչ չէր սպառնում», ապա, փաստորեն սա էր այն իսկական «սպասումը քույրերին ու եղբայրներին», որոնք մտածում էին, թե հարազատի մոտ են գալիս․․․

Անձրեւ է գալիս, ուժեղ անձրեւ, եւ Կոթիում մեր տան առաստաղից ջուրը կաթում է, հարեւանն ասում է․ «Կրակոցներից են վնասվել տանիքները, գյուղի տների մեծ մասը այսպես է»։

Այս գյուղում երեւի մեզ ամենաշատն են հասկանում, որովհետեւ քանի՜ անգամ էլ իրենք են երեխաներին գրկած փախել սարի մյուս կողմից եկող հրանոթների արկերից, բայց երջանիկ են, որովհետեւ իրենց տներն են վերադարձել։

Թերթում եմ լրահոսը եւ հանրության ուշադրությունը շեղող անհեթեթ նյութերի արանքում տեսնում նպատակային փախուստը՝ ոչինչ չի եղել, մեր կյանքը նույնն է, ինչ 3 տարի առաջ։

Արարատը հանե՞նք զինանշանից, Մաշտոցի նկարը ուղարկենք խորդանոց, «Հայոց պատմություն»-ը դառնա Հայաստանի պատմություն, իսկ Հայաստանն էլ՝ «իրական Հայաստան»՝ արժեքներից զուրկ, անարմատ, հավկուր։

Մարիամ Սարգսյան