Հրաժեշտի հոտը․ սպիտակ վարդ և վառվող անցյալ

Արդեն պարզ էր, որ դուրս ենք գալիս։ Այն ժամանակ լիովին դա գիտակցելը հեշտ չէր՝ անորոշությունը շատ էր։ Խառնաշփոթը, որ ստեղծվել էր Եվլախում հայ-ադրբեջանական հանդիպումից հետո, արագացրել ու ավելի ծանր էր դարձրել տեղահանման ընթացքը։

Լուրերը բերնեբերան հասնում էին՝ «ասել են` հստակ թիվ կա, թողնելու են դուրս գան, հետո փակելու են ճանապարhը, գերի ենք ընկնելու», «մնացածները դուրս գալու հնարավորություն չեն ունենա», սրանք թերեւս այն չհաստատված լուրերն էին, որոնց պատճառով մարդիկ նույնիսկ առանց հասկանալու անում էին քայլեր, որոնց համար հիմա շատ են զղջում։

Արխիվներ ոչնչացնելը առաջին կարեւոր կետերից էր։ Պետական կառույցների կարեւոր փաստաթղթերը ոչնչացվում էին, դրա հետ մեկտեղ մարդկանց կարեւոր փաստաթղթեր են այրվել, հիմա դատական հայցերի մի մեծ մասն էլ փաստաթղթերի վերականգնման համար է։

Տանն էինք՝ Մարտունում, քաղաքում, որ նոր էր կորցրել քաղաքապետին։ Լռության հետ այդ օրերին օդում միայն լացի ու հառաչանքի ձայն էր՝ ո՞ւր ենք գնում, ինչո՞ւ ենք գնում, ինչո՞ւ այսպես ստացվեց։ Մարդիկ լավագույն դեպքում մարդատար մեքենաներում հավաքում էին իրենց ողջ կյանքը՝ կապոցներով․․․

Այրվող փաստաթղթերի հոտը համատարած էր՝ սա անցյալի ու ներկայի ոչնչացում էր, սա մեր կյանքի ոչնչացումն էր, մեր ապրած լավագույն կյանքի։

Ամուսնուս տնից, որը քաղաքի կենտրոնական մասում էր, բարձրանում էի մեր տուն, որը Մարտունու ծայրամասում էր։ Ճանապարհին արժեքներ եմ տեսնում, որոնք միայն հպարտություն էին առաջացնում, իսկ հիմա՝ աղբամաններում։

Քայլում էինք փողոցներով, որոնցով երեւի վերջին անգամ էինք քայլում, փոորձում ամեն ինչ հիշել, ամեն մի ծառն ու քարը, հարազատ դպրոցը, փողոցը, որ տուն էր տանում, թաղը, որտեղ երջանիկ էինք․․․

Հրապարակում մեր հերոսի՝ Ավոյի կողքին մարդիկ էին կարմրած ու արցունքոտ աչքերով, բոլորս մտքում հավանաբար նույնն էինք կրկնում՝ «կներես, որ շրջում ենք այդ էջը»․․․ Ավոյի կողքին տասնյակ նրա նկարներն էին՝ արձանի կողքին դրված, սրանք այն մասունքներն էին, որ մարդիկ չկարողացան կրակը նետել։

2020թ պատերազմից հետո քանի՜ անգամ է խոսակցություն գնացել Ավոյի ու Նժդեհի արձանները քաղաքից հանելու մասին, բայց չթողեցին իրենք՝ Մարտունու ուժեղ բնակչները։

Վերջին օրերի նկարներում միայն տեսա, որ Ավոյի արձանը մերոնք են հանել, որ չսրբապղծվի, իսկ արձանի կտորները որպես մասունք են մարդիկ տեղափոխել իրենց հետ՝ կյանքի կարեւոր կապոցներում։

Այդ օրերին նաեւ գետնին ջարդվող իրերի ձայնն էր շատ, մարդիկ անզորությունից ուզում էին ոչնչացնել ամեն ինչ․․․

Բենզինը վերջապես Մարտունի էր հասել, բայց վառելիքի սպասումը ուզում էինք երկարի, որ մի քիչ էլ մնայինք ՏԱՆԸ։ Մենք էլ երբեք ոչ մի տան՝ վարձով, թե տարիներ հետո գնվելիք, ստանալիք ինչ-որ կերպ ձեռք բերվելիք տան չեն կարող նույն հանգստությամբ ու համոզմունքով տուն կոչել։ Մենք էլ տանը չենք։

Լուսադեմին դուրս էինք գալիս Մարտունուց եւ ճանապարհվում Ստեփանակերտ։ Վերջին գիշերն էր, ամուսնուս հայրական տանն էինք։

Վերջին բանը, որ հիշում եմ Մարտունուց` սպիտակ վարդի հոտն էր, որ դուրս գալու պահին զգացի։ Չգիտեմ ով, բայց այդ պահին անզորությունից ծաղկամանում սպիտակ վարդեր էր դրել․․․հրաժեշտի վերջին բույրը մեր քաղաքից։

Մարիամ Սարգսյան