Հայաստանի տարածքով հաղորդակցությունների բացումը դառնում է ապագա աշխարհաքաղաքական դասավորվածությունը պայմանավորող հիմնարար խնդիրներից մեկը։ Նրանք, ովքեր կվերահսկեն ճանապարհները, կվերահսկեն ողջ տարածաշրջանը։

Հայաստանի կառավարությունը վերջերս հրապարակեց «Խաղաղության խաչմերուկ» նախագիծը, որտեղ նշվում է, որ տարածաշրջանային հաղորդակցությունների բացման դեպքում Հայաստանը պետք է իր տարածքում սահմանային և մաքսային հսկողություն իրականացնի պետական ​​կառույցների միջոցով։ Այս մասին ասվում է ՀՀ ԱԳՆ մամուլի քարտուղարի մեկնաբանության մեջ՝ կապված ՌԴ ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցչի հայտարարության հետ։ Հիշեցնենք, որ նոյեմբերի 9-ին Մարիա Զախարովան հայտարարել էր, որ «Ռուսաստանի Դաշնության ԱԴԾ-ն կոչված է վերահսկողություն իրականացնել Ադրբեջանի և Նախիջևանի միջև տրանսպորտային հաղորդակցությունների վրա»։

«Վերջերս ՀՀ Ազգային անվտանգության ծառայությունում ստեղծվել է հատուկ վարչություն, որի խնդիրն է հաղորդակցությունների բացման դեպքում ապահովել այդ հաղորդակցությունների, ինչպես նաև ապրանքների, բեռների, տրանսպորտային միջոցների, մարդկանց անվտանգությունը: Հայաստանի Հանրապետությունը երբևէ ոչ մի փաստաթղթում համաձայնություն չի տվել իր ինքնիշխանության որևէ սահմանափակման, և երրորդ երկրի նկատմամբ վերահսկողություն չի կարող սահմանվել իր ինքնիշխան տարածքի որևէ մասում»,- ասված է ՀՀ ԱԳՆ մամուլի խոսնակի հայտարարության մեջ։

Մոսկվան Երևանի «Խաղաղության խաչմերուկ» նախաձեռնությունը համարում է կառուցողական և համահունչ այն նախագծերին, որոնք վերջին տարիներին քննարկվել են եռակողմ աշխատանքային խմբի շրջանակներում՝ Ռուսաստանի Դաշնության, Հայաստանի և Ադրբեջանի փոխվարչապետերի համանախագահությամբ, ասել է Մարիա Զախարովան։

Զախարովան ափսոսանքով նշել է, որ այս հարցերին դեռ չի հաջողվել վերջակետ դնել։ Նրա խոսքով, «որոշ մարդկանց մոտ պարզապես բացակայում է դա անելու քաղաքական կամքը, և դա Ռուսաստանը չէ»:

Նիկոլ Փաշինյանը, խոսելով Ոստիկանության Պարեկային ծառայության ստեղծման մասին, որը պետք է ապահովի նաեւ «ճանապարհների անվտանգությունը», հիշեցրեց, որ ՀՀ կառավարությունը այս գործում ներդրել է 20 միլիարդ դրամ, 6 միլիարդ ԱՄՆ, 3 միլիարդ՝ Եվրամիությունը։ Նա հիշեցրեց նաև, որ Ռուսաստանը նույնպես իր ներդրումն է ունեցել առափնյա պարեկային ծառայության ստեղծման գործում՝ ակնարկելով, որ պարեկային ծառայությունը ոչ թե ռուսական, այլ արևմտյան նախագիծ է։

«Քաղաքացիական պայմանագրի» պատգամավոր Գեւորգ Պապոյանի կարծիքով՝ միակ հարցը, որի շուրջ փոխըմբռնում չկար, այսպես կոչված միջանցքն էր. «Բայց Ադրբեջանն ու Թուրքիան ասում են, որ դա իրենց պետք չէ։ Ենթադրում եմ, որ հիմա մեզ ոչինչ չի խանգարում աշխատել համաձայնագրի վերջնական տեքստի վրա»։

Բաքվին անհրաժեշտ է սեփական վերահսկողության տակ գտնվող արտատարածքային միջանցք։ Իսկ Բաքվի «հետաքրքրության կորուստը» Մեղրիի միջանցքի նկատմամբ միայն նշանակում է, որ կոնկրետ հետաքրքրություն է առաջացել մեկ այլ միջանցքում, օրինակ՝ Ջերմուկ-Երասխ-Մարգարայի հանդեպ։

Իր հերթին Լեմկինի ինստիտուտը կարծում է, որ հայկական պետության համար չափազանց կարևոր է վերահսկողություն պահպանել իր տարածքով անցնող ցանկացած միջանցքի նկատմամբ։ Մինչ Ռուսաստանի կառավարությունը աճող աջակցություն է ցուցաբերում ինչպես ադրբեջանական, այնպես էլ թուրքական տարածաշրջանային հավակնություններին, Հայաստանը ստիպված է ավելի ու ավելի շատ հույս դնել Արևմուտքի վրա: Սակայն Եվրոպան և Ամերիկան ​​սեպտեմբերին ցույց տվեցին, որ արևմտյան տերությունները պատրաստ են զոհաբերել հայկական շահերը, նույնիսկ մինչև ցեղասպանության աստիճան, ապահովելու իրենց ռազմավարական հարաբերությունները Թուրքիայի և Իսրայելի հետ, ինչպես նաև Արևմուտքի մուտքը դեպի Թուրքիան Կենտրոնական Ասիայի հետ կապող ցանկացած առևտրային միջանցք, ասվում է Լեմկինի ինստիտուտի հայտարարության մեջ:

Հիշեցնենք, որ Էրդողանը գրեթե ամեն օր ասում է, որ «Հայաստանը պետք է կատարի իր պարտավորությունները և բացի մուտքը «Արևմտյան Ադրբեջանից դեպի Նախիջևան»։ Իր հերթին, Հայաստանի արտգործնախարար Արարատ Միրզոյանն ուրախ է, որ «երրորդ երկրների քաղաքացիների համար» հայ-թուրքական սահմանի բացման մասին «լավ նորություններ» կարող են լինել։ Պարզ չէ, թե ինչն է լավ այս նորության մեջ:

Step1.am-ը զրուցել է Արցախի պետական համալսարանի դասախոս, սոցիոլոգ Դավիթ Կարաբեկյանի հետ։

–Պարո՜ն Կարաբեկյան, բռնի տեղահանված արցախցիներից ահազանգեր կան, որ Հայաստանում՝ հատկապես պետական համակարգում աշխատանքի չեն կարողանում ընդունվել մարդիկ։ Ի՞նչ խնդիրներ եք արձանագրել։

-Մի կողմից ձեւական պահանջներ են դրվում, օրինակ՝ եթե դասախոս է, հարցնում են՝ պաշտպանած է, թե՞ ոչ։ Ես ինքս մասնակցել եմ աշխատանքի տոնավաճառի, մի քանի տեղ գրանցվել եմ աշխատանքի համար, նույնիսկ ֆինանսների նախարարությունում, բայց չեն զանգել ու պատասխան չեն տվել։ Շատերն ահազանգում են անձնագրի «070» կոդի հետ կապված խնդրի մասին (խոսքն արցախցիներին տվող անձնագրերում առկա համարի մասին է)։ Ընկերս բանվոր է, ասում է՝ սկզբում աշխատանք կար, բայց հետո խոչընդոտներ առաջացան։ Շատերը համարում են, որ դա պատահականություն չէ։ Օրինակ՝ դասախոսներն աշխատանքի համար են դիմում, կարծես թե գործն ընթացքի մեջ է, բայց հետո ընդհատվում է։ Նույնիսկ տեղեկություններ ունենք, որ ներքին կարգադրություն կա, որ պետական ապարատում աշխատանքի չընդունեն անձանց, ովքեր «070» կոդով անձնագիր ունեն։ Ովքեր աշխատանքի են ընդունվել, հիմնականում իրենց ծանոթների միջամտությամբ են աշխատանք գտել եւ այն ոլորտներում, որոնց վրա պետությունն ազդեցություն ունենալ չի կարող։

Բոլոր հարցերը օդում կախված են, այն մարդիկ, ովքեր գիտական աստիճան ունեն, եւ մտածում  էին՝ այստեղ աշխատանք կունենան, իրենց հարցն էլ է հիմա օդում կախված։ Ինչպես ասացի՝ Արցախի համալսարանի  դասախոսներից երեք հոգի են աշխատում, այն էլ ժամավճարով եւ նրանցից 2-ը՝ ոչ պետական համակարգում։ Այսինքն՝ պետական համակարգում այդ խոչընդոտը զգացվում է։ Մյուս հարցը մարդկանց թոշակներին է վերաբերում, կառավարությունից լղոզված պատասխան են տալիս, պարզ չէ՝ մարդիկ նորմալ թոշակ կստանան, թե՞ ոչ, կամ վերահաշվարկն ի՞նչ հիմունքներով է իրականացվելու։

Մյուս խնդիրն այն է, որ Արցախի նախագահ Սամվել Շահրամանյանի որոշումը պետք է բեկանվի։ Եթե Սամվել Շահրամանյանը ճիշտ է ասում, որ Արցախի պետական ինստիտուտները լուծարելու որոշում չկա, ապա ինչի՞ հիման վրա են մարդկանց ստիպում, որ իրենք կամավոր ազատվեն աշխատանքից կամ աշխատավարձը չեն տալիս։ Չէ՞ որ ֆորս մաժոր է եղել, մարդիկ չեն կարողացել իրենց բնականոն աշխատանքը կատարել։ Ես կարծում եմ, որ «070» համարի հետ կապված խնդիրը շինծու է։

–Ինչո՞ւ, ո՞րն է պատճառը։

-Երբ Արցախի Հանրապետությունը հաստատում էր մեր փոստային ինդեքսը, անձնագրի «070» կոդը,  փաստաթղթերն այնպես են կազմվել, որպեսզի որեւէ կերպ Հայաստանի տարածաշրջանային եւ կենտրոնական կառույցների աշխատանքին չխոչընդոտեն ու մաքսիմալ համատեղելի լինեն։ Եվ այն մեկնաբանությունները, որոնք տրվել են ֆինանսների եւ սոցապ փոխնախարարների կողմից, հանգեցնում են նրան, որ խնդիրը ոչ թե լուծվում է, ոչ թե օրինական դաշտ է բերվում, այլ ավելի է խճճվում։ Այսինքն՝ այն կառույցները, որոնք կան Արցախում, դրանք անգործության են մատնվում։ Այն մարդիկ, որոնք Արցախը պաշտպանում էին, հիմա մնացել են անպաշտպան, այն մարդիկ, որոնք ստեղծում էին, հիմա կոտրած տաշտակի առաջ են կանգնում։ Հիմա փաստորեն այս որոշումները բերում են նրան, որ մարդիկ առհասարակ չգիտեն՝ այս «070» կոդով կարո՞ղ են նպաստ ու թոշակ ստանալ, թե ոչ։

–Կառավարության նիստում աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարն ասաց, որ թոշակ ստանալու համար անհրաժեշտ է, որ արցախցիները գրանցված լինեն Հայաստանի որեւիցե հասցեում։ Ոչ թե հաշվառված, այլ գրանցված։

-Հաշվառման մասին են խոսում, բայց ես կրկնում եմ՝ այդ կոդն ու անձնագրի սերիան այնպես էր մշակված, որ նույնիսկ տեղահանման դեպքում հաշվառման համակարգը հեշտ լիներ իրականացնել։ Իրենք խոսում են հաշվառման մասին, բայց չէ՞ որ մենք բոլորս հաշվառված էինք, եւ վերագրանցվելով մենք մի քանի խոչընդոտ ենք ստեղծում։ Երկրորդ, հիմա ո՞վ կցանկանա իր տան վրա մարդ գրանցել։ Եվ հարց է՝ հաշվառումն ու գրանցումը նույնական են, թե՞ ոչ։ Օրինակ՝ եթե որեւէ մեկը գրանցվում է՝ մշտական կամ ժամանակավոր, դա ի՞նչ արտոնություն ու լիազորություն է տալիս։ Այսինքն՝ որոշակի իրավական ու կազմակերպչական քաոս է առաջանում։

Ռոզա Հովհաննիսյան

Forrights

Հայկական բանակը մի քանի տարի շարունակ բարեփոխվում է անհայտ հայեցակարգով. 44-օրյա պատերազմից հետո՝ 2021 թվականի փետրվարին, Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց, որ «Հայաստանը սկսում է Ռուսաստանի հետ համագործակցությամբ զինված ուժերի բարեփոխման հայեցակարգ մշակել»։ Դա տեղի ունեցավ «Գլխավոր շտաբի» հայտնի հայտարարությունից հետո, որը Փաշինյանը անվանեց «ռազմական հեղաշրջման փորձ»։ Սրանից հետո Փաշինյանը սկսեց բանակը «բարեփոխել Ռուսաստանի օգնությամբ», թեկուզ մինչ օրս չի ներկայացրել, թե ինչ էր փորձում «քանդակել» հայկական բանակից, որը 30 տարի ահեղ ռազմաքաղաքական գործոն էր տարածաշրջանում։

Հիմա Փաշինյանի կառավարությունը «դիվերսիֆիկացնում» է իր ռազմական դոկտրինը։ Մասնավորապես, ռազմական համագործակցություն է հաստատվում ԱՄՆ-ի հետ, հակաօդային պաշտպանության համակարգեր են գնում Հնդկաստանից և Ֆրանսիայից (թեև հայտնի չէ, թե ինչպես են դրանք մատակարարվելու Հայաստան)։ Երեւանը փորձում է չգնալ ռուսական անվտանգության միջոցառումներին, ու այժմ ԶՈՒ գլխավոր շտաբի պետ, գեներալ-լեյտենանտ Էդվարդ Ասրյանը հանդիպում է ԱՄՆ Եվրոպական հրամանատարության (EUCOM) հրամանատարի տեղակալ, գեներալ-լեյտենանտ Սթիվեն Բաշամի հետ։ Նա պատմել է նրան ՀՀ զինված ուժերում իրականացվող բարեփոխումների մանրամասները և քննարկել դրանց իրականացմանն ԱՄՆ աջակցությունը։

2023 թվականի հունվարի 28-ի՝ արդեն չնշվող Բանակի օրվան նվիրված ուղերձում Նիկոլ Փաշինյանն իրեն բնորոշ ձևով ասաց, որ «պաշտպանության ոլորտում 2018 թվականի համեմատ 2024 թվականին բյուջեի ծախսերը աճել են ավելի քան երկու անգամ՝ 125 տոկոսով»։ Բացարձակ թվերով դրանք այնքան էլ մեծ թվեր չեն, պարզ չէ նաև, թե ուր են գնում այդ գումարները։ Բարեփոխումների հայեցակարգը ոչ ոք չի տեսել, ինչը նշանակում է, որ հնարավոր չէ ասել, թե արդյոք այդ գումարները ծախսվում են դոկտրինի համաձայն։

Ամեն անգամ, խոսելով ծախսերի ավելացման մասին, Փաշինյանը հարկ է համարում վերապահում անել, որ «պաշտպանության ծախսերի դինամիկան ոչ մի կերպ չի հակասում մեր հայտարարված խաղաղության օրակարգին, քանի որ մարտունակ զինված ուժերի առկայությունը յուրաքանչյուր պետության օրինական իրավունքն է, ցանկացած պետության համար պարտադիր հատկանիշ»։

Դա հնչում է որպես խղճուկ արդարացում, հատկապես հաշվի առնելով Ադրբեջանի ղեկավարության պահանջները։

Դեռևս 2021 թվականին Ալիևն ասել էր. «Տեղեկություններ են հայտնվել, որ Հայաստանի դաշնակիցները (Ռուսաստանը) ցանկանում են թարմացնել հայկական բանակը, արդիականացնել այն։ Ինչի համար? Ո՞ւմ դեմ։ Հայկական բանակն այլեւս չկա ու չպետք է լինի»։

Օրերս հայտարարվեց նաև, որ անհրաժեշտ է լուծարել հայկական բանակը՝ որպես «խաղաղության պայմանագիր» կնքելու պայմաններից մեկը։ Առաջին պայմանը եղել է հայկական բանակի չմիջամտումը Արցախի օկուպացման ու տեղահանման գործընթացին։ Երեւանը կատարել է այս պայմանը՝ չի միջամտել։ Մնում է երկրորդ պայմանը` հայկական բանակի չեզոքացումը և անատամ կազմակերպության վերածումը, որի գործառույթները չեն ներառում դիմադրությունը եւ ռազմական գործողությունները։

«Պարզած ձեռքերի» քաղաքականությունը, որով Փաշինյանը եկավ իշխանության, վերաբերում է նաև բանակին. Փորձագետներն ասում են, որ «բանակի բարեփոխումը», որը սկսվեց զինվորների սննդակարգում «ելակով» և բարձրաստիճան սպաների դեմ այդպես էլ չբացահայտված կոռուպցիոն պատմություններով, կավարտվի բանակի զինաթափմամբ և «խաղաղ» սահմանապահ զորքերի վերածմամբ, որոնք կապահովեն ադրբեջանցիների անվտանգությունը «խաղաղության խաչմերուկում»։

Այսօր 168 ժամի հետ զրույցում Փաշինյանի կառավարության պաշտպանության նախկին նախարար Դավիթ Տոնոյանն ասել է. «Ինձ ձերբակալելու համար քաղաքական համաձայնություն է տրվել ՀՀ վարչապետի մոտ կայացած խորհրդակցության ժամանակ, որի բոլոր մասնակիցներն ինձ և հանրությանը հայտնի են: Բացի ինձնից, մոտ 10 գեներալ մեղադրվում են տարբեր քրեական գործերով, որոնցից 5-ն այս պահին կալանավորված են: Հարյուրավոր ավագ և կրտսեր սպայական կազմի զինվորականներ մեղադրվում են և տասնյակները կալանավորված են: Բանտախցերում զինծառայողներին զորատեսակներով են արդեն տեղավորում»:

Տոնոյանը, ըստ էության, հաստատում է հայկական բանակի կանխամտածված գլխատման և հայրենիքին ծառայել ցանկացող սպաներից զրկելու փաստը։ Ըստ ամենայնի, կատարվում է Ալիեւի հրամանը, ով ամեն օր ասում է, որ Հայաստանի ղեկավարությունը չպետք է թույլ տա ռևանշ եւ դիմադրություն։

«Խաղաղության դարաշրջանի» վերանայումը եւ ռևանշը կանխելու համար անհրաժեշտ է «բարեփոխել» բանակը, որպեսզի այնտեղ ծառայեն ոչ թե պրոֆեսիոնալ զինվորականներ, այլ տարեց պայմանագրայիններ ու կանայք։ Այժմ, մեր տվյալներով, դիրքապահների փոխարինման հետ կապված խնդիրներ կան, և դիրքերում արդեն բալզակյան տարիքի կանայք են կանգնած։

Բայց ներքին անվտանգությունը զարգանում է բուռն տեմպերով, որպեսզի Փաշինյանի նկատմամբ էլ «ռևանշ»  չլինի։ Ալիեւը կզայրանա։