Բաքուն և Մոսկվան պնդում են, որ հայերը Արցախը լքել են 2023 թվականի սեպտեմբերի վերջին իրենց կամքով, ոչ ոք նրանց չի սպառնացել, և Բաքվի հրթիռները մահաբեր կրակ չեն արձակել, այլ մանկական օշարակ։ Բաքվում ասում են, որ բռնություն չի եղել, իսկ ՌԴ ՊՆ-ն ամեն օր հայտնում է, որ վերջապես խաղաղություն է հաստատվել Արցախում, որը ռուսները եւ պաշտպանում են չափից դուրս ռազմատենչ հողերի տերերից։

Հայաստանի վարչապետը տեղահանությունից մի քանի օր առաջ հայտարարել էր, որ «Ղարաբաղի հայերին ոչինչ չի սպառնում»։ Բաքուն այս խոսքերին անդրադարձել է սեպտեմբերի 21-ին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի նիստում՝ հայտարարելով, որ Ադրբեջանի «հակաահաբեկչական գործողությունը» խաղաղ բնակչությանը վնաս չի պատճառել եւ չի սպառնում։ Տեղահանությունից հետո Երեւանը չի դիմել ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդին կամ միջազգային կառույցներին՝ Արցախից հայերի բռնի տեղահանումը ճանաչելու եւ հետեւանքները վերացնելու պահանջով։

Մի քանի օր առաջ միայն Հայաստանի քննչական կոմիտեն հայտարարեց 2023 թվականի սեպտեմբերին Արցախում մահացածների թիվը։ Նրա խոսքով՝ սեպտեմբերյան ագրեսիայի ժամանակ մարտերի ընթացքում զոհվել է 223 մարդ, այդ թվում՝ 25 խաղաղ բնակիչ, 244 մարդ վիրավորվել է, որոնցից մոտ 80-ը խաղաղ բնակիչներ են։ Ագրեսիայի զոհերի թվում հինգ երեխա կա։ Եվս 20 մարդ համարվում է անհետ կորած, իսկ 17-ը գերեվարվել է։ Հետաքննությունը բացահայտել է մահացածների մարմինների պղծման շուրջ 20 դեպք։

Ստեփանակերտի մերձակայքում գտնվող վառելիքի պահեստում տեղի ունեցած պայթյունի հետևանքով զոհվել է 218, վիրավորվել 120 մարդ։

Եվս մոտ 70 ղարաբաղցի մահացել է դեպի Հայաստան գաղթի ճանապարհին՝ բռնի տեղահանության ժամանակ։

Այս պահին Բաքվում դեռևս կա 23 հայ գերի, որից 17-ը հայտնվել են այնտեղ՝ Արցախում Ադրբեջանի սեպտեմբերյան ագրեսիայից հետո։ Այդ 17 անձանցից ութը Լեռնային Ղարաբաղի ռազմաքաղաքական ղեկավարության նախկին ներկայացուցիչներ են, այդ թվում՝ երեք նախկին նախագահներ։

Քննչական կոմիտեն փաստեր ունի նաև 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմի հետևանքով 32 քաղաքացու հարկադիր անհետացման վերաբերյալ։ Այս տեղեկությունը ներկայացվել է միջազգային կառույցներին, որոնցից 22-ի համար կա Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի որոշումը միջանկյալ միջոցներ կիրառելու մասին, սակայն Ադրբեջանը հերքում է այդ անձանց անհետացման փաստը։

Պարզվում է՝ 100000 բնակչություն ունեցող Արցախը միայն որպես սպանվածներ, վիրավորներ ու անհայտ կորածներ կորցրեց 1000-ից ավելի մարդ՝ բնակչության 1%-ը։ Չհաշված հսկայական ունեցվածքի կորուստը ու զրկանքները:

Նրանք, ովքեր խոսում են հայերի «կամավոր» գաղթի մասին, պետք է պատասխանեն մի պարզ հարցի. կամաձայնվե՞ն իրենք «սեփական կամքով» լքել իրենց նախնիների երկիրը, տունը, հարազատների գերեզմանները, բնությունը, հայրենիքը, այն հողը, որտեղ հարյուրավոր սերունդներ բողբոջել են իրենց արմատները։

Նաիրա Հայրումյան

«Նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը կամ պայմանագիրը հիմքն է եղել մոսկովյան բանակցությունների։ Հիմա չկա նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը, ԼՂ-ում հայ չկա, էթնիկ զտում է տեղի ունեցել, և Ռուսաստանը մեզ որևէ բացատրություն չի տվել այս առումով»,- «Առաջին ալիք»-ի եթերում հայտարարել է ԱԽ քարտուղար Արմեն Գրիգորյանը։ Լրագրողի դիտարկմանը, որ եռակողմ հայտարարության կողմերից որևէ մեկը ստորագրությունը հետ չի վերցրել, Արմեն Գրիգորյանը պատասխանել է․ «Ոչ ոք ստորագրությունը հետ չի վերցրել, բայց այլևս հայ չի մնացել ԼՂ-ում»։
Սա չափազանց պատասխանատու հայտարարություն է։ Այսինքն՝ Երևանը հրաժարվում է «մոսկովյան բանակցություններից» և Եռակողմ հայտարարությունից։ Թե՞ Արմեն Գրիգորյանը ընդամենը տանում է Նիկոլ Փաշինյանի արտաքին քաղաքական գործունեության իմիտացիոն գծերից մեկը։

Եռակողմ հայտարարությունն ի սկզբանե ոչ լեգիտիմ էր. պատահական չէ, որ այն կոչվում է «հայտարարություն», այլ ոչ թե զինադադարի մասին «համաձայնագիր» կամ «պայմանագիր», քանի որ պայմանագիրն ու համաձայնագիրը կպահանջեին վավերացում երկրների խորհրդարաններում։ Իսկ «հայտարարությունը» երեք անձանց հանցավոր դավադրություն է, եւ նրանք են պատասխանատու ամեն ինչի համար։

Ինչո՞ւ է Արմեն Գրիգորյանն ասում, որ «այլևս եռակողմ հայտարարություն չկա» միայն այն բանից հետո, երբ բնիկ բնակչությունը արտաքսվեց Արցախից։ Եռակողմ հայտարարություն չկար արդեն 2020 թվականի դեկտեմբերին, երբ Բաքվի զինվորականները փակեցին Հայաստան-Իրան միջպետական ​​ճանապարհը և գրավեցին նոր տարածքներ, թեև Եռակողմ հայտարարության համաձայն նրանք պետք է կանգ առնեին 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի շփման գծոի վրա։ Եռակողմ հայտարարությունը վերջնական «մեռավ» այն բանից հետո, երբ Մոսկվան և Բաքուն 2022 թվականի օգոստոսին վերացրեցին Բերձորի միջանցքի արտատարածքային կարգավիճակը, իսկ նույն թվականի դեկտեմբերին ամբողջությամբ փակեցին միջանցքը։

Այն ժամանակ Հայաստանը ոչ միայն հետ չվերցրեց իր ստորագրությունը, այլեւ ներկայացրեց հարցն այնպես, իբր միտումնավոր զոհաբերել է Արցախը՝ հանուն Հայաստանի պետականության պահպանման՝ կանխելով Մեղրիի միջանցքի բացումը և ադրբեջանցիների զանգվածային բնակեցումը Հայաստանում։

Այժմ, երբ Մեղրիի միջանցքի բացման մասին են խոսում, իբր Բաքուն համաձայնել է Նախիջեւանը բացել հայկական տրանսպորտի համար, երբ Արմեն Գրիգորյանն ասում է, որ եռակողմ հայտարարությունը չկա,  հարց է առաջանում. եթե ​​Արցախը «զոհաբերվել է», որպեսզի Մեղրիի միջանցք չլինի, արդյո՞ք միջանցքի բացումը կնշանակի, որ Արցախի գրավումը պետք է վերացվի:

Թե՞ այդ ամենը իմիտացիա էր, և Արցախը հանձնվեց, քանի որ նախապես համաձայնեցված ծրագրով այդպես պետք է լիներ։ Իմիտացիան էլ պարզապես անհրաժեշտ էր արցախցիների դիմադրությունը եւ հայ հասարակության զայրույթը զսպելու համար, դրա համար էլ հորինվեցին միջանցքի եւ այլ հնարքները:

Հիմա Փաշինյանն ասում է, որ ազգային փոքրամասնությունների համար նույնպես պետք է առանձին օրենք ընդունվի, որը թույլ կտա այն գյուղերը, որտեղ ազգային փոքրամասնություններ են ապրում, ընդգրկել խոշորացված համայնքներում։ Ճիշտ է, նա դա ասել է մոլոկանների գյուղերի համար, բայց չէ որ Հայաստանն ապրում է մեկ այլ «փոքրամասնության» սպասման ռեժիմում։

Հայ ժողովրդի համար բոլոր առումներով ծանր 2023 թվականն ավարտվեց, եկավ 2024 թվականը, որը, ըստ բոլոր կանխատեսումների, ոչ պակաս բարդ ու մարտահրավերներով լի է լինելու հենց «մայրցամաքային» Հայաստանի համար։ Եվ ամեն ինչ այն պատճառով, որ Հայաստանի իշխանությունների քաղաքականությունը վերջին 35 և ավելի տարիների ընթացքում համարժեք չի եղել այն մարտահրավերներին, որոնց բախվել և բախվում է ամբողջ հայ ժողովուրդը:

ՀՀ վարչապետի խոսքով, 30 տարի Հայաստանը ջանքեր ու ռեսուրսներ է ներդրել Հայաստանի և Արցախի վերամիավորման ի սկզբանե անիրագործելի ծրագրում։ «Հայաստանը կառուցելու փոխարեն՝ մենք մեր ողջ ռեսուրսները ծախսեցինք Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը ստեղծելու անիրագործելի ծրագրի վրա»,- ասել է ՀՀ կառավարության ղեկավարը։

Սակայն կյանքը շատ արագ ցույց տվեց բոլորին, որ Արցախի ամբողջական մերժումը և նրա մտացածին «լուծարումը» չի փրկել և չի փրկի Հայաստանին Թուրքիայի և Ռուսաստանի պահանջներից՝ ադրբեջան կոչվող ֆաշիստական ​​միավորման ձեռքով։

Այս սուբյեկտի բարձրաստիճան պաշտոնյաների շուրթերից բազմիցս ասվել և լսվում է, որ Հայաստանը «Արևմտյան ադրբեջան» է, և եթե Հայաստանը համարձակվի ակնարկել Արցախի բնակիչների՝ նախկին բնակության վայրեր վերադառնալու մասին, Ադրբեջանը կսկսի «արևմտյան ադրբեջանցիների» վերադարձի ծրագիր իրականացնել։ Ենթադրյալ անկլավների մասին հայտարարություններ են անում, իբր Հայաստանը պարտավոր է վերադարձնել ադրբեջանին։

Ադրբեջանի դիրքորոշումը բավականին հստակ է և չի փոխվել 30 տարվա ընթացքում։

Անհասկանալի և ծայրահեղ վտանգավոր է Հայաստանի դիրքորոշումը, որը նույն տարիների ընթացքում վարել է թե՛ Արցախից հրաժարվելու, թե՛ հայկական պետականությունը կործանելու ռուս-թուրքական ծրագրի համապատասխան կապիտուլյացիայի ենթարկվելու քաղաքականություն։ Հայաստանի ներկայիս իշխանությունը իրագործում է նախորդ իշխանությունների երկար ու բազմիցս զիջումների արդյունքը։

Շատերին հետաքրքրում է՝ կարո՞ղ է Հայաստանը հակադարձել Ադրբեջանի էքսպանսիոնիստական ​​քաղաքականությանը մի բանով, որը կարող է ստիպել այս երկրին հրաժարվել իր պահանջներից:

Պատասխան՝ այո, կարող է։ Իսկ Հայաստանի ձեռքին գլխավոր հաղթաթուղթը Ադրբեջանից փախստականների ներկայությունն է իր տարածքում շուրջ 36 տարի՝ սկսած 1988-ին Սումգայիթի ջարդից, վերջացրած Արցախի ցեղասպանությունով ու էթնիկ զտումով։

8 գյուղերի վերադարձի վերաբերյալ Ադրբեջանի պահանջներին Հայաստանը կարող է պատասխանել Շահումյանի շրջանի և Գետաշենի 20 գյուղերի վերադարձի պահանջով, իսկ Արցախի շուրջ 7 շրջանների պահանջներին՝ բոլոր փախստականների տարածքային կորուստների փոխհատուցման՝ այս տարածքներում նրանց բնակեցման պահանջով։ «Արևմտյան ադրբեջանցիների» վերադարձի վերաբերյալ Ադրբեջանի պահանջներին պետք է հակադրել Սումգայիթի, Բաքվի, Գանձակի (Կիրովաբադ) բնակիչների վերադարձի պահանջը։

Ինչո՞ւ Հայաստանի իշխանությունները անկախության բոլոր տարիներին վարեցին կապիտուլյացիոն քաղաքականություն, որը հասցրեց Հայաստանը պետականության կործանման եզրին։ Ինչո՞ւ չկարողացան օգտագործել ազգային-ազատագրական պայքար հռչակած Արցախի ներուժը, որի պատասխանը եղավ 6 ցեղասպանություն Ադրբեջանի և Թուրքիայի կողմից՝ Ռուսաստանի անմիջական աջակցությամբ և մասնակցությամբ։

Այն, ինչ այսօր Հայաստանի իշխանությունները չեն կարող բարձրաձայն ասել և անել, կարող են անել Արցախի իշխանություններն ու ժողովուրդը, ովքեր հայտնվել են նրա տարածքում։ Սակայն մենք տեսնում ենք տրամագծորեն հակառակ քաղաքականություն. Արցախի իշխանություններին և ժողովրդին արգելված է ձայն հանել իրենց իրավունքների մասին, ինչը, հայկական հզոր «էլիտայի» անհիմն կարծիքով, կարող է սպառնալ Հայաստանի տարածքային ամբողջականությանը և անվտանգությանը։

Սակայն լռությունն ու ստիպված ենթարկվելը Հայաստանի իշխանությունների անօրինական գործողություններին, փախստականների իրավունքների ոտնահարմանը, հասկանալի լուծումների ու ծրագրերի բացակայությունը, որոնք գոնե փոքր-ինչ կթեթևացնեն Արցախի բռնի տեղահանված բնակիչների վիճակը, չեն հանգեցնում որևէ դրական արդյունքների: Ադրբեջանը հավակնել է Հայաստանի տարածքին և շարունակում է հավակնել։ Ավելին, Ալիևին հաջողվեց «վտարել» միջազգային միջնորդներին և ստանալ Հայաստանի իշխանությունների համաձայնությունը «ուղիղ բանակցությունների համար»։

Հայաստանն ինքն իրեն թակարդ է գցում, և հիմա ոչ ոքի վրա հնարավոր չի լինելու բարդել մեղքը. Արցախը հանձնվել է, Արցախի ժողովուրդը հլու-հնազանդ ենթարկվում է հիմնականում  Հայաստանի ոչ ադեկվատ  իշխանության զավեշտալի պահանջներին։ Առայժմ ենթարկվում է, որպեսզի իրենց վրդովմունքը և, հնարավոր է, գործողությունները չօգտագործվեն տարբեր քաղաքական ուժերի մերկանտիլ քաղաքական խաղերում։

Մարգարիտա Քարամյան