Մարինե Մկրտչյան, 44 տարեկան, ԼՂՀ Ասկերանի շրջանի Պատարա գյուղի նախկին բնակիչ, չորս երեխաների մայր։ Ներկայումս ընտանիքի և մտերիմների հետ բնակվում է ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Ազատ գյուղում և հաճախ է կարոտով հիշում նախկին կյանքը։

«Ես ծնվել եմ Ասկերանի շրջանի Աստաշեն գյուղում, ամուսնացել եմ նույն շրջանի Պատարա գյուղում։ Ամուսնուս՝ Վարդանի հետ ունենք չորս երեխա՝ Սնեժանա, 22 տարեկան, ամուսնացած, Օլեգը՝ 20 տարեկան, Անիտան՝ 19 տարեկան, Արմանդը՝ 10 տարեկան։ Ամուսինս «Դրուժբա» բենզասղոց ուներ, զբաղվում էր հատուկ նշանակված վայրերում ծառահատումներով, վառելափայտի համար ծառեր էր կտրում ու վաճառում: Իսկ ես տնային տնտեսուհի էի, տուն էի պահում ու երեխաներ մեծացնում։ Ունեինք մեր սեփական այգին, անասունները, մեզ ոչինչ պետք չէր, մենք մեզ համար շատ լավ էինք ապրում։ Ավագ դուստրս ամուսնացել է Ղարաբաղում, իսկ այժմ ընտանիքով Հոկտեմբերյանում են ապրում։

Երբ 90-ականների սկզբին սկսվեց Ղարաբաղյան առաջին պատերազմը, ես տասը տարեկան էի, և ամեն ինչ հիանալի հիշում եմ։ Պերթի տարածքից՝ Պատարայից վեր, ադրբեջանցիները գնդակոծում էին մեր գյուղը, և մենք ստիպված եղանք թողնել մեր տները և գնալ հարևան գյուղ, որտեղ համեմատաբար հանգիստ էր։ Իսկ հետո, երբ իրավիճակը նորմալացավ, վերադարձանք հայրենի գյուղ։

2016 թվականի ապրիլին՝ քառօրյա պատերազմի ժամանակ, ամուսինս զինկոմիսարիատի միջոցով զորակոչվել է բանակ։ 2020 թվականի սեպտեմբերին նա կրկին զորակոչվեց։ Ես երեխաներիս հետ գնացի Երևան, և այնտեղ ապրեցինք գրեթե երկու ամիս։ Իսկ հետո, երբ ռուսները որպես խաղաղապահներ մտան Ղարաբաղ և բոլորին հրավիրեցին վերադառնալ՝ երաշխավորելով անվտանգությունը, ես արցախցիների մեծ մասի հետ վերադարձա հայրենի գյուղ։ Բայց ժամանակը ցույց տվեց, որ մենք իզուր վերադարձանք, քանի որ անվտանգության մասին խոսք չկար, իսկ իրենք՝ ռուսները, նույնիսկ մինչև 2025 թվականը չմնացին, ինչպես նախատեսված էր…

Մինչ Արցախից մեր գաղթը իննամսյա շրջափակում էր։ Մեզ՝ գյուղացիներիս համար ավելի հեշտ էր հաղթահարել շրջափակումը, քան քաղաքի բնակիչների համար։ Մենք ունեինք մեր սեփական ֆերման, բանջարանոցը մեզ կերակրում էր։ Ճիշտ է, շաքարավազի և աղի հետ կապված խնդիրներ կային, գրեթե անհնար էր դրանք ստանալ։ Մենք ինքներս էինք թխում հացը, և մեզ նաև օրական երեք հաց էին տալիս մեր ամբողջ վեց հոգանոց ընտանիքի համար։ Հացահատիկ ունեինք, տարանք Նորագյուղի ալրաղացում աղացինք։

Տղամարդկանց համար ծխախոտը մեծ խնդիր էր։ Մեր հայերից մարդիկ գալիս էին գյուղ և մեկ արկղ ծխախոտը վաճառում 45000-50000 դրամով ($1 – 385 դրամ – Ա․Ո․: Երբ սիգարետ չկար, Ասկերանում ծխախոտ էին գնում։ Բենզինն ընդհանրապես անհնար էր ձեռք բերել. վաճառողներն ասում էին, որ ռուսներից են ծխախոտ ու բենզին գնում, որ մեզ վերավաճառեն։ Շրջափակման վերջում մենք ինքներս գնեցինք 20 լիտրը 150.000 դրամով։

Մենք արդեն տեսել ենք, որ մարդիկ հավաքվում են և սկսում հեռանալ գյուղից, և 2023 թվականի սեպտեմբերի 25-ին, ժամը 12-ին, չորս մեքենայով իմ ընտանիքը և մեր հարազատները՝ քսանհինգ հոգի, հեռացել են գյուղից։

Դժվար ենք հասնել՝ երկու օրից ավելի։

Այնտեղ մենք թողեցինք մեր հայրենիքը, մեր տունը, մեր հարազատների գերեզմանները, մեծ ֆերման, անասունները։ Նույնիսկ չհասցրինք գնալ գերեզմանատուն՝ այնտեղ թաղված մեր հարազատներին հրաժեշտ տալու։

Ուշ գիշերով հայտնվեցինք Վայքում (Հայաստանի մարզկենտրոն՝ Ա.Ո.) և պատահաբար հանդիպեցինք մեզ ծանոթ մարդու։ Նա տեսավ, թե ինչ վիճակում ենք մենք՝ քսանհինգ հոգի չորս մեքենայով, և զանգահարեց Ազատ գյուղի իր ընկերներին, որ բոլորիս համար գիշերելու կացարան գտնի։ Գյուղը գտնվում է Վայքից յոթ կիլոմետր հեռավորության վրա։ Մենք գիշերեցինք ինչ-որ դատարկ գյուղական տանը։ Հաջորդ օրը եկավ Ազատի գյուղապետարանը և օգնեց տեղավորվել տներում։ Այսպիսով, մենք մնացինք ապրելու այս գյուղում։

Նոր վայրում աշխատանք գտնելու խնդիր ունենք. ո՛չ ամուսինս, ո՛չ ես, ո՛չ էլ մեր երեխաները չենք աշխատում։ Պետությունից նպաստ ենք ստանում, իսկ այն տան համար, որտեղ ապրում ենք, վճարում ենք 20 հազար դրամ։ Ապրում ենք, թեև երբեք նույնը չի լինի, ինչ ապրել ենք մեր հայրենիքում՝ Ղարաբաղում։

Տուն վերադառնալու հույս ունեմ։ Եթե ​​վաղը ասեն, որ ցանկացողները կարող են վերադառնալ, իմ ընտանիքը պատրաստ է վերադառնալ։ Բայց մենք չենք ուզում, որ ադրբեջանցիներն ու ռուսները ապահովեն մեր անվտանգությունը։ Մենք վստահ չենք, որ նրանք կարող են մեզ ապահով պահել: Մեզ համար միակ անվտանգությունը միջազգային երաշխիքն է։ Իհարկե, այնտեղ խաղաղապահ զորքեր պետք է լինեն, բայց առանց ռուսների։ Անձամբ ես նրանց այլեւս չեմ հավատում, չեմ վստահում…»:

Ալբերտ ՈՍԿԱՆՅԱՆ

Նյութը պատրաստվել է “Ստեփանակերտ” մեդիա ակումբի նախագծի շրջանակներում

Արցախի ՄԻՊ գրասենյակի տվյալներով՝ 2023 թվականի սեպտեմբերյան ագրեսիայի հետևանքով զոհվել է 223 մարդ, որից 21-ը քաղաքացիական անձ, 6-ը՝ երեխա, ևս 21-ը համարվում է անհետ կորած։ Բենզալցակայանում տեղի ունեցած պայթյունի հետևանքով 238 մարդ է մահացել, 20 մարդու ճակատագիրն անհատ է։

2020 թ․ 44-օրյա պատերազմի ընթացքում, ըստ Հայաստանի քննչական կոմիտեի, զոհված զինծառայողների և քաղաքացիական անձանց թիվը 3822 է, իսկ 187 զինծառայող և 21 քաղաքացիական անձ անհայտ կորել է։

«Ղարաբաղյան պատերազմներում անհայտ կորածների հարազատների միություն» հասարակական կազմակերպության տվյալներով՝ 90-ականների առաջին Ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ անհայտ կորել է Արցախի 710 քաղաքացի, այդ թվում՝ 239 զինվորական և հինգ կին։

1992 թվականից հունիսի 29-ին Արցախում նշվում է Անհայտ կորածների օրը։ Ստեփանակերտի հուշահամալիրի Խաչքարի մոտ տեղի էր ունենում հիշատակի արարողություն։ Պաշտոնյաներն ասումէին, որ անհետ կորածների ճակատագիրը պարզելու փորձերը շարունակվում են, իսկ հարազատները խոսում էին իրենց սիրելիների վերադարձի հույսի մասին։

Այս ամենը տեղի չի ունենում 2024 թվականին։

«Ղարաբաղյան պատերազմներում անհայտ կորածների հարազատների միության» նախագահ Վերա Գրիգորյանն ասաց. «Այս տարի մեծ ցավով եմ ապրել Արցախյան պատերազմներում անհայտ կորած ազատամարտիկների հիշատակի օրը։ Ոչ միայն անհայտ է մնում իմ միակ որդու ճակատագիրը, այլ նաև զրկվել եմ իմ հայրենիքից, ինչպես բոլորս։ Հուսով եմ, որ աշխարհով մեկ սփռված հայերը՝ մայրեր ու երեխաներ, ինչ-որ կերպ կիմանան մեր անհայտ կորած հարազատների ճակատագրի մասին։ Հունիսի 29-ը հույսի փարոս ու գործի կոչ էր:

Հարցումների միջոցով, նյութեր հավաքելով կամ սոցցանցեր դիտելով՝ մենք պարզել ենք, որ Ադրբեջանում գերության մեջ ավելի շատ հայեր կան, քան ադրբեջանական կողմը պաշտոնապես հայտարարում, այդ թվում՝ Ղարաբաղյան առաջին պատերազմում անհայտ կորածների մասին է խոսքը։ Ցավոք, Ադրբեջանը, ինչպես անցյալ տասնամյակներում, այնպես էլ այսօր, քաղաքական սակարկությունների մեջ օգտագործում է պատանդների, գերիների և անհայտ կորածների վերադարձի հարցը»։

Ասկերանի շրջանի Այգեստան համայնքից Դավթյանների ընտանիքը տեղահանման ծանր փորձությունը հաղթահարելուց հետո չէր էլ կարող պատկերացնել, որ նոր՝ ավելի մեծ փորձության առջև կարող է կանգնել։ Արամն ու Ծովինարն իրենց երկու երեխաների և նորածնի հետ Հայաստան եկան ու ժամանակավոր ապաստանեցին Արամի ծնողների տանը, ովքեր 2020 թվականին Քարվաճառից տեղահանվել ու Չարենցավանի իրենց տանն էին ապաստանել։Երկսենյականոց այդ տանը մնացին մինչև նորածնի 40 օրը կլրանար։ Հետո տեղափոխվեցին Աբովյանի «Փարվանա» հյուրանոց, որտեղ սկզբնական շրջանում արցախցիներին անվճար հիմունքներով ընդունել էին։ Հետո հյուրանոցում սկսեցին վարձով բնակվել։

«Հյուրանոցի տնօրենն ասաց, որ չեն կարողնանում անվճար պահել մեզ, ասաց, որ պիտի յուրաքանչյուր անձի համար 50000 դրամ վճարենք։ Մենք 5 հոգի ենք, նորածին երեխայի գումարը չվերցրեց։ Նոյեմբերից մինչև մարտ ամիսը 200000 էինք տալիս ամեն ամիս ու բնակվում։ Մարտ ամսին ասացին, որ մեզ էլ չեն կարող պահել, մենք էլ մի կերպ 2 սենյականոց տուն ճարեցինք, 170000-ով, մի կերպ ապրում ենք»․ -պատմում է Ծովինարը։

Գոնե տան ամենամսյա վարձը վճարելու համար Դավթյանները հույսը դրել էին պետության կողմից տրվող աջակցությունների վրա։ Չստացան։ 40+10 հազարի ծրագրից մինչև հիմա չեն օգտվում, որովհետև Արամի ծնողները Հայաստանում տուն ունեն։ Արամն ինքնաբերաբար այդ տան համասեփականատերն է համարվում, իր հետ միասին տանը գրանցվում են նաև երեխաներն ու կինը։ Բայց նրանք այնտեղ մեկ ամիս էլ չեն ապրել։

Ծովինարի խոսքով՝ այնտեղ անհնար էր ապրել. «Դրա համար ենք դուրս եկել, շատ փոքր երկսենյականոց տուն է, անգամ երեխային լողացնելու համար «վաննա» չէինք կարողանում դնել»։

Դավթյանները չեն օգտվել նաև նոյեմբեր և դեկտեմբեր ամիսների համար միանվագ սոցիալական աջակցությունից։ Միայն ընտանիքի հայրն է աշխատում, աշխատանքն էլ հիմնական չէ՝ տաքսի է քշում։ Նրանք շատ ծանր ֆինանսական ու հոգեբանական վիճակում են գտնվում։

Ծովինարն ասում է․ «Դիմել ենք սոցապ նախարարության Աբովյանի մասնաճյուղ, ասում են, որ սոցիալական աջակցություն չենք ստանում, որովհետև Աբովյանում հյուրանոցում ենք բնակվել, բայց մենք ասացինք, որ հյուրանոցում անվճար չենք բնակվել, վարձով ենք բնակվել։ Հյուրանոցից տեղեկանք տարանք, որ այնտեղ վճարով ենք մնացել, բայց մինչև այսօր պատասխան չկա»։

Իրենց ամբողջ կյանքը Այգեստանում ապրած մարդկանց այսօր ասում են, որ Հայաստանում տուն ունեն և չեն կարող օգտվել պետության աջակցությունից, որն իրենց օդուջրի պես անհրաժեշտ է։  Բացի այդ, նրանք, հնարավոր է, նաև չկարողանան օգտվել բնակապահովման ծրագրից։

Դավթյանների օրինակն առանձին մոտեցման կարիք ունի և մշակված պետական հայեցակարգերի մեջ չի տեղավորվում։ Նրանք նույնպես բռնի տեղահանված են, նրանք առանձին ընտանիք են, նրանք 3 անչափահաս երեխա ունեն, ապրում են վարձով և ամենաշատն ունեն պետության աջակցության կարիքը։

Ասպրամ ԱՎԱՆԵՍՅԱՆ

Նյութը պատրաստված է “Ստեփանակերտ” մեդիա-ակումբի ծրագրի շրջանակներում