Նոր «աշխարհի բաժանման» ֆոնին Ռուսաստանը և Թուրքիան, ինչպես 100 տարի առաջ, հանդես են գալիս որպես նույն վիշապի գլուխները՝ ընդդեմ Եվրոպայի, Իրանի և Եվրասիայի բնիկ ժողովուրդների:
Թուրքիայի արտգործնախարար Հաքան Ֆիդանը կոչ է արել «հաշվի առնել» ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի հայտարարությունները։ Թուրքիան «վախեցնում է» Արևմուտքին՝ ստիպելով նրան զիջումների գնալ Ուկրաինայի հարցում։
«Բոլոր սովորական զինատեսակները, որոնք կարող են օգտագործվել, արդեն օգտագործվել են, բայց պատերազմն Ուկրաինայում ավարտված չէ։ Այս գործընթացում կա՛մ խաղաղություն կտիրի, կա՛մ պատերազմը դուրս կգա վերահսկողությունից: Պուտինն այս խոսքերով արդեն արտահայտել է. Այն կհասնի նրան, որ կվառի շրջակա բոլոր երկրները, կամ ինչ-որ կերպ խաղաղություն կտիրի»,- Ֆիդանի խոսքը մեջբերում է Türkiye թերթը։
Լսվեցին Թուրքիայի խոսքերը. Զելենսկին արդեն խոսում է ներկայիս ճակատային գծի երկայնքով պատերազմը սառեցնելու հավանականության մասին, եթե Կիևի կողմից վերահսկվող երկրի տարածքն անցնի «ՆԱՏՕ-ի հովանու ներքո»։ ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու հնարավորությունը՝ տարածքային զիջումներով, դիտարկվել է Թրամփի առաջարկներից մեկում։
Զելենսկու խոսքով՝ ՆԱՏՕ-ն պետք է Ուկրաինային հրավիրի իր միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններով, որոնք ներառում են բռնակցված Ղրիմը։ Այնուհետեւ, նրա խոսքով, օկուպացված տարածքները կարող են հետագայում «դիվանագիտական ճանապարհով» վերադարձվել։
Ինչպե՞ս կարձագանքի Թուրքիան այս հեռանկարին: Դատելով Կիպրոսում տեղի ունեցողից՝ Թուրքիան կարգելափակի Ուկրաինայի մուտքը ՆԱՏՕ, ինչպես որ մտադիր է արգելափակել Կիրոայի մուտքը ՆԱՏՕ։
Կիպրոսի Հանրապետության նախագահ Նիկոս Խրիստոդուլիդեսը հաստատել է ՆԱՏՕ-ի անդամ դառնալու իր երկրի մտադրությունը։ Նիկոսիան բանակցություններ է վարում Վաշինգտոնի հետ դաշինքին միանալու ուղիների շուրջ։ Նրա խոսքով, Կիպրոսը չի կարող ՆԱՏՕ-ի անդամ լինել Թուրքիայի առարկությունների պատճառով։
Թուրքիայի պաշտպանության նախարարությունը հայտարարել է, որ «Նիկոսիան հիմք չունի ՆԱՏՕ-ին անդամակցելու հայտ ներկայացնելու համար, սակայն նույնիսկ նրա փորձերն անընդունելի զարգացում են Թուրքիայի համար»։
«Այս փորձը կխախտի նուրբ հավասարակշռությունը Կիպրոսի հարցում և բացասաբար կանդրադառնա դրա լուծմանն ուղղված բանակցային գործընթացների վրա», – ավելացրել են նախարարության աղբյուրները՝ նկատի ունենալով միջերկրածովյան բաժանված կղզում խաղաղության համաձայնագրի հասնելու շարունակական միջազգային ջանքերը։
Թուրքիան, նույնպես Ռուսաստանի հետ միասին, փորձում է զավթել Սիրիայի հյուսիսը․ թուրքամետ զորքերը երկու օրում արդեն գրավել են Հալեպը (նշում փորձագետներին, ովքեր ծիծաղում էին 2023-ին մեկ օր կռված Արցախի վրա)։ Միլիոնանոց քաղաքը գրավել են 2 օրում, Ռուսաստանը, ինչպես Արցախում, կրակում է ճնճղուկների վրա՝ չխանգարելով Հալեպի նախապես պայմանավորված օկուպացմանը։
Երբ սկսվեց Արցախի շրջափակումը, Մելինեն հղիության 8-րդ ամսում էր։ Պիտի ծնվեր դուստրը, որին շատ էին սպասում երկու որդիներից հետո։ 2020 թվականի պատերազմից հետո է որոշել՝ անպայման երրորդ բալիկ պիտի ունենա․ աղջիկ էր ուզում։ Երազանքն իրականություն էր արդեն, և Մելինեն պատրաստվում էր բալիկի ծնվելուն։ Հղիության ընթացքում արդեն ձեռք էր բերել բոլոր անհրաժեշտ իրերը, հագուստն ու հիգիենայի պարագաները։
Պատրաստվել է, չպատկերացնելով անգամ, թե ինչ դժվարություններ են սպասվում իրեն ու Արցախի բոլոր մայրիկներին ընդամենը մեկ ամիս հետո, և իր գնումները ինչքան տեղին ու անհրաժեշտ են լինելու։
Լինել սպայի կին
Մելինեն Լեռնային Ղարաբաղի Մարտունու շրջանից է։ Ամուսինը՝ Մարտակերտից։ Ռազմական բժիշկ է։ Աշխատանքի բերումով աշխատել է տարբեր վայրերում՝ ըստ նշանակման։ Մելինեն էլ ամուսնու հետ ժամանակ առ ժամանակ փոխել է հասցեն՝ երազելով մշտական բնակության վայրի ու սեփական օջախը ունենալու մասին։
2022 թվականին այդ հնարավորությունը կարծես տրվեց։ Նրանք Մարտակերտում տուն ստացան։ Ամուսինն էլ Մարտակերտի հոսպիտալը ղեկավարելու առաջարկ։ Դեկտեմբերի 7-ին եկան Գորիս՝ նոր տան համար կահույք ընտրելու։ 2020 թվականի պատերազմի հրադադարից հետո առաջին անգամ էր դուրս գալիս Արցախից։
Ասում է՝ սթրես է ապրել, որ պիտի ադրբեջանական զինված զինվորների կողքով անցներ։ Հոգեբանորեն պատրաստ չէր։ Կահույքը պատվիրեցին, իսկ հետդարձի ճանապարհին զանգ ստացավ, որ զգույշ լինեն, ճանապարհին ինչ որ միջադեպեր են տեղի ունենում։
Այդ միջադեպերը Լաչինի միջանցքը փակելու և Արցախի շրջափակման նախերգանքն էին։ Կահույքն առաքել, իսկ իրենք՝ նոր տուն տեղափոխվել այդպես էլ չհասցրին։ Լաչինի միջանցքը փակվել էր։ Իհարկե, հույս կար, որ կարճ ժամանակով, դրա համար սկզբնական շրջանում շատ ուշադրություն չդարձրեց։ Հունվարին ծնվեց Սյուդեն, մեծ ուրախության հետ նոր մտահոգություններ, վախեր ու դժվարություններ բերելով երիտասարդ մայրիկին։
Շրջափակման դրական կողմը․ ինքնաճանաչում
Ցուրտ ձմեռ էր, Ստեփանակերտում անցան էլեկտրաէներգիայի հովհարային անջատումների, և Մելինեի առաջնայինն խնդիրը երեք բալիկներին ու հատկապես նորածին դստերը չհիվանդացնելն էր։
Ամուսինը տանը չէր լինում, ծնողները հեռու էին, ինքը ստիպված էր երեք երեխաների հետ միայնակ մտածել և սնունդ հայթայթելու, և կենցաղը վարելու մասին։ Չէր կարողանում հասցնել։ Հատկապես դժվար էր հերթերում կանգնելը։
Հետծննդաբերական սթրես, վախեր ուներ, իրեն անպաշտպան էր զգում, միայնակ։ Հոգեբանական ծանր վիճակը բերեց կաթնարտադրության նվազման․ կրծքով կերակրելը խնդիր դարձավ, իսկ մանկական սնունդ գտնելը Ստեփանակերտում հեշտ չէր։ Նույնիսկ եթե բարեգործական ինչ որ խողովակներով այն տրամադրում էին, ինքը հաճախ չէր կարողանում ձեռք բերել՝ երեխաներին մենակ թողնելու, հերթերի ու բազմաթիվ այլ պատճառներով։
Սթրեսը հաղթահարելու, սթափվելու կոչ արեց ինքն իրեն, հանուն երեխայի պետք է վերականգնել կրծքով կերակրումը։
Բլոկադան խորանում էր։ Տակդիրների, դեղերի, անհրաժեշտ այլ մանկական պարագաների համար Արցախի հեռավոր բնակավայրերի ծանոթներին էր գրում, հույսով, որ «կորած որևէ անկյունում», խանութներում կամ պահեստներում կարող է անհրաժեշտ պարագաներ գտնել։ Մանկահասակ երեխաներին սնունդ, քաղցրավենիք էր պետք, իսկ խանութները դատարկ էին։
Քաղցրավենիքի հարցում օգնության եկան գյուղի հարազատները, հիշեց մայրիկի հալվան, դոշաբով կոնֆետի բաղադրատոմսը։
Դոշաբով կոնֆետ
Սկսեց պատրաստել։
Մի օր լվացք փռելուց տեսավ, որ բակում մի կին մոշ է վաճառում, իսկ տանը մածուն կար։ Ինչ որ դեսերտ պատրաստեց, սառեցրեց, տվեց երեխաներին, որպես պաղպաղակի այլընտրանք։ Հետո սկսեց ձեռքի տակ եղած մթերքներից ինչ որ քաղցրավենիք պատրաստել երեխաների համար․ նուտելլա պատրաստեց, գյուղից արդեն չի էլ հիշում երբ ուղարկած պնդուկով, կես տուփ կակաոյով և մի քիչ կարագով, որ մնացել էր մինչբլոկադային կյանքից։
Պաղպաղակ մածունից
Շրջափակման խորացմանը զուգահեռ սոցցանցերի արցախյան տիրույթում ակտիվացավ ապրանքափոխանակումների պրակտիկան։ Հույժ անհրաժեշտ ինչ որ ապրանք գտնելու հույսով մարդիկ դիմում էին ծանոթ անծանոթների՝ օգտագործելով համացանցի հնարավորությունները՝ եթե կապ լինում էր։ Այնտեղ էլ Մելինեն տեսավ, որ լվացքի հեղուկի խիստ կարիք կա․ հատկապես հղի կամ նորածին ունեցող մայրիկների շրջանում։ Իսկ ինքը օճառի որոշ պաշար հավաքել էր մինչ շրջափակումը։
Մելինեի բալիկի վերջին օճառն ու իր նմաններին օգնելու ցանկությունը
Լվացող միջոցների իր պահուստը սահմանափակ էր, կարիքը՝ շատ։ Պետք էր ելք գտնել՝ մայրիկներին այն օդ ու ջրի պես անհրաժեշտ էր։ Սկսեց բաղադրատոմսեր փնտրել։ Գտավ, սկսեց եփել ու նվիրել։
Լվացքի հեղուկ
Ներքին բավարարվածություն էր զգում, որ այդ դժվարին պահին կարողացել է շատ մայրիկների օգտակար լինել։
Հիմա, երբ հետ է նայում, ինքն իր վրա, իր ուժի վրա զարմանում է, ապա անմիջապես տալիս է պատասխանը՝ երևի հողն էր ուժ տալիս, չգիտեմ, հիմա չունեմ այդ ուժը։
Ստեփանակերտում գազամատակարարումը խափանված էր, ստիպված էր լվացող հեղուկը եփել էլեկտրական փոքրիկ օջախի վրա, հովհարային անջատումների պայմաններում։ 4 լիտր ջուր, 4 թեյի գդալ սոդա, կես քերած օճառ, կոնդիցիաներ՝ և մի քանի մայրիկ այդ օրը լվացող հեղուկ կունենան։ Յուրաքանչյուրին կես լիտր։ Առաջին անգամ հինգ տարա ստացավ, և ուրախությանը չափ չկար, որ 5 մարդ կուրախանա։
ՉՆայած նվիրում էր, առանց սպասելու փոխադարձ վերաբերմունքի, մայրիկները դատարկաձեռն չէին գալիս․ մեկն ինչ որ անհրաժեշտ իր էր բերում, մյուսը՝ ինչ ոչ միրգ կամ կոնֆետ։
Առաջին նվիրատվությունից հետո արձագանքները շատ դրական էին, և Մելինեն շարունակեց պատրաստել։
Այդ ամենը հաղթահարելուց հետո նա չէր պատկերացնում, որ պետք է թողներ Արցախը։ Բայց Մելինեն էլ իր ընտանիքի հետ բռնեց գաղթի ճամփան։
Վերջին օճառը հիշատակ էր բերել Արցախից։ Պահում էր որպես իր դժվար, բայց հիշարժան օրերի հուշ։ Հենց դրանով էլ եփեց վերջին լվացող հեղուկը Էջմիածնի իր վարձակալած բնակարանում՝ պրոցեսը մեզ ցույց տալու համար, հույսով, որ այս բաղադրատոմսը էլ երբեք պետք չի գա։ Ոչ մի մայրիկի։
Սրբուհի Վանյան
Այս շարքում պատմում եմ չորս տարբեր կանանց՝ այդ թվում՝ իմ պատմությունը եւ Կարինեյի՝ կրկնվող բլոկադայի և 1990-ականներից 2020-ականներ հասած կենցաղային փորձառությունների ու դրանց հաղթահարման մեր հնարների մասին։
Նյութը պատրաստված է Եվրոպական միության ֆինանսական աջակցությամբ։ Այս հրապարակման բովանդակությունը բացառապես հեղինակի պատասխանատվությունն է, եւ այն չի կարող ընկալվել որպես Եվրոպական միության տեսակետների արտացոլոում։
Արցախի Հանրապետության արդարադատության նախարար Սրբուհի Արզումանյանն առաջարկում է, որ արցախցիները կարող են երկկաղաքացի լինել՝ ունենալով եւ ՀՀ, եւ Արցախի քաղաքացիություն։
«Երբ Արցախի քաղաքացիության հարցը երկու երկրների քաղաքացիության մասին օրենքներից դուրս է մնում, կարծում եմ՝ սա շատ ավելի շահեկան իրավիճակ է հենց արցախցիներիս համար, նախ ինքնորոշման իրավունքի կոնտեքստում»,- երեկ ԱԺ-ում քննարկման ժամանակ ասաց նա։
Սրբուհի Արզումանյանը հավելեց, որ քաղաքացիության հարցը, իր կարծիքով, հետեւյալ լուծումն ունի․ «Մենք Արցախի Հանրապետությունում ունենք քաղաքացիության հիմնական սկզբունքների մասին օրենք, որում շատ կարեւոր երկքաղաքացիության մասին դրույթ կա ամրագրված։ Ինչ-որ ձեւաչափով դա քննարկման թեմա կարող է լինել՝ ՀՀ քաղաքացիություն ընդունելու պարագայում Արցախի Հանրապետության քաղաքացիության ինստիտուտը չի վերանում, Արցախի Հանրապետության՝ որպես պետության գոյությունը մնում է իրավական առումով ճիշտ, վերադարձի իրավունքը՝ դրանից բխող։ Մենք խնդիր ունենք անցած այս ամբողջ ուղին լեգիտիմացված ու համակարգված ներկայացնելու։ Լուծումը կարող է մեկը լինի՝ ՀՀ լիարժեք քաղաքացիության ինստիտուտի կիրառումն ապահովելու համար 070 կոդի ներքո գտնվող քաղաքացիներին համարել ՀՀ քաղաքացի այդ թվում, այսինքն՝ Արցախի Հանրապետության քաղաքացիությունը մնալով։ Դրա բոլոր իրավական հետեւանքները նորմալ կլինեն՝ եւ դատարանների հետ կապված, եւ զինծառայության հետ կապված»։
Իրավաբան Սիրանուշ Սահակյան․ “ՀՀ քաղաքացիություն ձեռք բերած անձինք չեն զրկվում գույքային իրավունքներից, վերադառնալու, իրենց գույքը տիրապետելու իրավունքը պահպանելու է, եւ այստեղ մենք շարունակական իրավունքի խախտման հետ գործ ունենք, ինչը նշանակում է, որ վաղեմության ժամկետներն այլ կանոններով են գործում։ Բայց քաղաքացիության ձեռք բերումը նշանակում է, որ նրանք կորցնում են փախստականի կարգավիճակը, եւ եթե վերադառնան Արցախ որպես ՀՀ քաղաքացիներ, հասկանալի է, որ քաղաքական իրավունքների կրող չեն կարող լինել։ Իսկ ինքնորոշման իրավունքը պահանջում է, որ այն իրացվի բնիկ, այլ ոչ թե օտարերկրյա ժողովրդի կողմից։ Այս առումով եթե ՀՀ քաղաքացիները վերադառնանան Արցախ, պետք է գիտակցեն, որ նրանք ինքնորոշման իրավունքի կոլեկտիվ իրացման մասնիկներ չեն եւ բացառապես օգտվելու են իրենց քաղաքացիական իրավունքներից, ինչպիսին է, օրինակ, սեփականության իրավունքը”։
Հարցին, որ ՀՀ քաղաքացիություն ձեռք բերելու դեպքում արցախցիները կզրկվե՞ն վերադարձի իրավունքից, ՆԳ փոխնախարար Արմեն Ղազարյանը պատասխանեց այլ կերպ․ «Քաղաքացիության ձեռքբերումն արդյոք որեւէ կերպ անդրադառնո՞ւմ է վերադարձի իրավունքի վրա՝ ես հակված եմ այն մտքին, որ, ոչ, որեւէ կերպ չի անդրադառնում։ Նաեւ գոյություն ունի Արդարադատության միջազգային դատարանի միջանկյալ վճիռը, որտեղ դրա մասին խոսվում է»։
Ամեն ինչ պարզ է․ ՀՀ կառավարությունը միանգամից չի ճանաչել արցախցիներին որպես ՀՀ քաղաքացիներ, աջակցությունից զրկելու սպառնալիքի տակ ստիպելով փախստականի կարգավիճակ ստանալ եւ «քաղաքացիություն չունենալու» մասին թուղթ ստորագրել։ Հիմա, երբ արցախցիները իրենք են ստորագրել, որ «որեւէ երկրի քաղաքացի չեն», կարելի է արդեն «ինտեգրել» կարգավիճակ չունեցող անձանց՝ հիմա էլ բնակապահովման ծրագրին չմասնակցելու սպառնալիքի տակ։
Մեկ տարի առաջ ցեղասպանությունից եւ տարհանումից փրկված եւ Հայաստանում ապաստանած արցախցիները ամենաքիչը Հայաստանի կառավարությունից էին սպասում իրավական խարդախություն։ Բայց պարզվեց, որ իզուր։
Սիրիայում թուրքամետ ուժերը վերահսկողության տակ են վերցրել մի քանի շրջաններ երկրի մեծությամբ երկրորդ քաղաքում՝ Հալեպում, հայտնում է բրիտանական մոնիթորինգային խումբը:
Սիրիական իշխանությունները շաբաթ օրը փակել են Հալեպի օդանավակայանը, ինչպես նաև քաղաք տանող բոլոր ճանապարհները, Reuters-ին հայտնել են երեք ռազմական աղբյուրներ, մինչդեռ նախագահ Բաշար ալ-Ասադի դեմ ապստամբները հայտնել են, որ հասել են Հալեպի կենտրոն:
Նրանք քաղաք են վերադառնում 2016 թվականից ի վեր առաջին անգամ, երբ Ասադը և նրա դաշնակիցները՝ Ռուսաստանը և Իրանը, հետ գրավեցին Հալեպը, իսկ ապստամբները համաձայնեցին նահանջել ամիսներ շարունակ ռմբակոծություններից և պաշարումից հետո:
2020 թվականին Թուրքիան և Ռուսաստանը համաձայնության են եկել հրադադարի մասին՝ դադարեցնելու Իդլիբը վերադարձնելու Սիրիայի կառավարության փորձերը: Սա հանգեցրեց ռազմական գործողությունների երկարատև դադարեցման: Ապստամբների հարձակումը ամենախոշոր հարձակումն է 2020 թվականի մարտից ի վեր, երբ Ռուսաստանը և Թուրքիան պայմանավորվեցին հակամարտությունը թուլացնել, նշում է Reuters-ը։
Իսրայելը եւս ուժեղացրել է իր ավիահարվածները Սիրիայի ներսում Իրանի, Հեզբոլլահի և Թեհրանի կողմից աջակցվող այլ խմբավորումների հետ կապված թիրախների վրա:
Սիրիայի Հալեպում առաքելություն իրականացնող Հայաստանի հումանիտար ականազերծման և բուժաշխատողների ողջ անձնակազմը նոյեմբերի 29-ի երեկոյան ՊՆ ռազմատրանսպորտային ինքնաթիռով վերադարձել է Հայաստան։
Պաշտպանության նախարարությունը հայտնում է, որ հաշվի առնելով տեղում ստեղծված իրավիճակը՝ որոշում է կայացվել ժամանակավորապես կասեցնել խմբի գործունեությունը Հալեպում։
Հայաստանի մասնագիտական խումբն իր առաքելությունը Սիրիայի երկրորդ խոշորագույն քաղաքում իրականացնում է 2019 թվականից։
Ռուսաստանը, աշխարհի նոր բաժանման նախապատրաստման ֆոնին, փորձում է Հայաստանը ներկայացնել որպես իր կայսերական սեփականություն. Լավրովը բացահայտորեն հիշում է Թուրքմենչայի պայմանագրի 200-ամյակը՝ ասելով, որ մենք գրավել ենք Հայաստանը Իրանի հետ պատերազմում, օդիոզ պատգամավոր Պյոտր Տոլստոյը կրկին հայտարարում է, որ «առանց Ռուսաստանի Հայաստան չի լինի»։ Լավրովի տեղակալ Գալուզինը իր հերթին պնդում է, որ Ռուսաստանը պատրաստ է շարունակել ապահովել Հայաստանի “ռազմաքաղաքական անվտանգությունը”։
Այս ամենը հիշեցնում է ռուսական կայսրության փլուզումից հետո 30-ամյա ֆարսի ավարտը։ Հատկապես Վրաստանում տեղի ունեցող իրադարձությունների ֆոնին, որը շուտով «կցվելու» է Աբխազիային, և Պուտինի՝ Ղազախստան կատարած «հայրապետական» այցի ֆոնին։
Հենց Ղազախստանում Պուտինն ասաց, որ ՀԱՊԿ-ը պարտավոր չէր պայքարել Ղարաբաղի համար, մանավանդ որ «Հայաստանն ինքը չի ճանաչել այն»։ Միաժամանակ Պուտինը չի ասում, թե ինչ էին անում ռուսական զորքերը Արցախում 2020 թվականի նոյեմբերից։
«Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների տեղակայումից հետո բոլորը կարծում էին, որ այնտեղ կարգուկանոն է լինելու։ Եվ հետո հանկարծ ադրբեջանական կողմը գրավում է Լաչինը և ստեղծում Լենինգրադի շրջափակումը։ Ո՞ւր էր նայում բրիգադը (խաղաղապահները – խմբ.): Ժողովուրդների նկատմամբ նման անհարգալից գործողությունները բերում են պատերազմների»,- Մոսկվայում կայացած քննարկումների ժամանակ նշել է գեներալ Նորատ Տեր-Գրիգորյանցը։
Հենց «խաղաղապահներն» ապահովեցին շրջափակումը, իսկ հետո Արցախի օկուպացիան և արցախցիների տեղահանությունը։ Այժմ Մոսկվան ակտիվորեն պատրաստվում է Հայաստանի վերացմանը՝ հենվելով «արևմտամետ» իշխանության և ռուսամետ «ընդդիմության» վրա։
Այս ամենը չակերտների մեջ է, քանի որ Մոսկվան չի թաքցնում, որ խորհրդային հանրապետությունների «անկախության» վերջին 30 տարիները հորինված էին, որ ռուս սահմանապահները մինչ օրս պահպանում են Հայաստանի սահմանները Իրանի և Թուրքիայի հետ՝ որպես «ԽՍՀՄ արտաքին սահմաններ»։
«Մեծ վերաբաժանումը» թեւակոխում է վճռական փուլ, և Մոսկվան այս անգամ նույնիսկ մարտի 1 կամ հոկտեմբերի 27 կազմակերպելու կարիք չի ունենա։ Հայաստանը վաղուց ծածկված է գործակալների խիտ ցանցով, որոնք ամեն ինչ իրենք են անում։
«Դուք ասում եք, որ Արցախն իր օրենքներով Հայաստանը նույնպես դիտարկում էր որպես օտարերկրա պետություն, ես մի մեջբերում անեմ․ Արցախի Հանրապետության Գերագույն դատարանը 2023 թվականի մայիսի 31-ի որոշմամբ արձանագրում է, որ 01․12․1989 թվականին Հայկական ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդը եւ ԼՂ Ազգային խորհուրդն ընդունել են Հայկական ԽՍՀ-ի եւ ԼՂ վերամիավորման մասին համատեղ որոշումը, որի 3-րդ կետի 2-րդ նախադասությամբ ամրագրված է, որ ԼՂ բնակչության վրա տարածվում են ՀԽՍՀ քաղաքացիության իրավունքները, ինչից էլ բխում է, որ Արցախի Հանրապետության եւ Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի եզրույթներն ըստ էության նույնական են։
Հետեւաբար, ըստ Գերագույն դատարանի, Հայաստանի Հանրապետությունն Արցախի Հանրապետության համար չի կարող ընկալվել որպես օտարերկրյա պետություն, իսկ Հայաստանի քաղաքացիները՝ որպես օտարերկրյա քաղաքացիներ։ Սրանով ես ցանկանում եմ ուղղակի նկատել, որ Արցախի Հանրապետության օրենսդրական համակարգում ՀՀ-ն որպես օտարերկրյա պետություն չէր դիտարկվում»,- Ազգային ժողովում արցախցիների քաղաքացիության վերաբերյալ քննարկման ժամանակ ՆԳ նախարարի տեղակալ Արմեն Ղազարյանին դիմեց արցախցի փաստաբան Ռոման Երիցյանը։
Արմեն Ղազարյանը նշեց․ «Վերամիավորման մասին որոշմամբ ՀԽՍՀ քաղաքացիությունը կտարածվեր ԼՂ բնակչության վրա, եթե չլինեին հաջորդական իրադարձությունները։ Վերամիավորման մասին որոշումից հետո տեղի են ունեցել մի քանի իրադարձություններ, օրինակ, Հայաստանի Հանրապետությունը հռչակել է անկախություն, օրինակ, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը հռչակել է անկախություն, օրինակ, Հայաստանի Հանրապետության հռչակած անկախությունն ամրագրվել է սեպտեմբերի 21-ի հանրաքվեով, որին չի մասնակցել Լեռնային Ղարաբաղի բնակչությունը։ Հիմա, որ ԼՂ Գերագույն դատարանը նման որոշում է կայացրել, դրանից չի բխում այն հանգամանքը, որ չեն եղել նշածս իրադարձությունները։ Այսինքն՝ դե ֆակտո այդ որոշման այդ կետը երբեւէ չի գործել»։
ՀՀ քաղաքացիության մասին օրենքն ի սկզբանե չի տարածվել ԼՂ բնակչության վրա, նրանց վրա չի տարածվել նաեւ Ադրբեջանի քաղաքացիության մասին օրենքը։ Այս մասին Ազգային ժողովում արցախցիների քաղաքացիության հարցի վերաբերյալ քննարկման ժամանակ ասաց ՆԳ նախարարի տեղակալ Արմեն Ղազարյանը։
«Հարց է առաջանում՝ ո՞ր երկրի քաղաքացիներ են Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչները, եթե քաղաքացիության մասին երկու օրենքներն էլ չեն տարածվել Լեռնային Ղարաբաղի բնակչության վրա։ Հարցի պատասխանը մեկն է՝ նրանք Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքացիներ են, որը թեկուզ եղել է չճանաչված պետություն, բայց եղել է պետական միավորում»,- ասաց նա»:
Անդրադառնալով արցախցիների այն մտահոգությանը, որ ՀՀ քաղաքացիություն ձեռք բերելու դեպքում իրենք կզրկվեն վերադարձի իրավունքից, Արմեն Ղազարյանը պատասխանեց․ «Քաղաքացիության ձեռքբերումն արդյոք որեւէ կերպ անդրադառնո՞ւմ է վերադարձի իրավունքի վրա՝ ես հակված եմ այն մտքին, որ, ոչ, որեւէ կերպ չի անդրադառնում։ Նաեւ գոյություն ունի Արդարադատության միջազգային դատարանի միջանկյալ վճիռը, որտեղ դրա մասին խոսվում է»։
Ըստ նրա՝ ՀՀ կառավարության՝ արցախցիներին ժամանակավոր պաշտպանության տարամադրման մասին 2023 թվականի որոշմամբ հստակ արձանագրվում է, որ ԼՂ բնակչության նկատմամբ տեղի է ունեցել հանցագործություն, քանի որ բռնի տեղահանությունը կոլեկտիվ հանցագործություն է։
«Հայաստանը դա ֆիքսել է եւ օգտագործել է նաեւ կոլեկտիվ պաշտպանության գործիք՝ ժամակավոր պաշտպանությունը կոլեկտիվ պաշտպանության գործիք է, այն կիրառվել է նաեւ մի շարք այլ երկրներում, վերջերս կիրառվել է նաեւ ԵՄ կողմից՝ Ուկրաինայում տեղի ունեցած ռազմական գործողությունների հետեւանքով Եվրոպական միությունում հայտնված Ուկրաինայի քաղաքացիների հանդեպ։ Եթե մենք դիտարկենք, որ ԼՂ-ից բռնի տեղահանված անձինք միմիայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներ են, ապա Հայաստանի Հանրապետությունը չէր կարող նրանց ճանաչել փախստական։ Ժամանակավոր պաշտպանության կարգավիճակը որեւէ կերպ չպետք է խառնել վերադարձի իրավունքի արգելքի կամ վերադարձի իրավունքի հանդեպ որեւէ խոչընդոտի հետ։ Խոսքն այն մասին է, որ եթե անձի կյանքին վտանգ է սպառնում, ընդունող երկիրը որեւէ կերպ չի առաջացնի այնպիսի իրավիճակ, որ անձը վերադառնա այն տարածք, որտեղ նրա կյանքին վտանգ կարող է սպառնալ»,- հավելեց Արմեն Ղազարյանը։
ՌԴ ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովը Մոսկվայում «Ռուսաստան-Հայաստան» II հանրային ֆորումի մասնակիցներին ուղղված ողջույնի ուղերձում հիշեցրել է “երկու ժողովուրդների համար ընդհանուր պատմական տարեթվերը”՝ Հաղթանակի 80-ամյակը և Թուրքմանչայի խաղաղության պայմանագրի 200-ամյակը։ Ռուս նախարարի ուղերձը ընթերցել է նրա տեղակալ Միխայիլ Գալուզինը։
Հիշեցնենք, որ Թուրքմենչայի պայմանագիրը կնքվել է Պարսկաստանի հետ պատերազմում Ռուսաստանի հաղթանակից հետո (1826-1828 թթ.): Թուրքմանչայի պայմանագրով Արևելյան Հայաստանի տարածքները՝ Էրիվանի և Նախիջևանի խանությունները, հանձնվեցին Ռուսաստանին։ Պայմանագրով հաստատվեցին նաև Ռուսաստանի տարածքային ձեռքբերումները 1813 թվականի Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրով (այս պայմանագրով Պարսկաստանը ճանաչեց Դաղստանի, ներկայիս Վրաստանի տարածքների, Արևելյան Հայաստանի կեսի, Բաքվի, Ղարաբաղի, Գյանջայի, Շիրվանի, Շեքիի, Դերբենտի, Կուբայի և Թալիշի խանությունների անցումը Ռուսաստանին):
Պատահական չէր, որ Լավրովը հիշեց Թուրքմենչայի պայմանագիրը. Մոսկվայի և Թեհրանի միջև մեծ տարաձայնությունների ֆոնին սիրիական և լիբանանյան ճակատներում, որտեղ Ռուսաստանը հերթական անգամ «գցեց» Իրանին հօգուտ Թուրքիայի և Իսրայելի, Մոսկվան հիշեցնում է, որ գրավել է Արևելյան Հայաստանը Իրանից, և Թեհրանը այստեղ ոչինչ չունի փնտրելու։
Դա նաեւ հիշեցում է Հայաստանին, որ պայմանագիրն անժամկետ է, եւ անկախությունն ու մնացած բաները՝ ուղղակի մանկական խաղեր են։
«Այս խառնիճաղանջը դուք եք ստեղծել, ձեր որոշմամբ է ստեղծվել։ Հիմա այս խառնիճաղանջի միջից ուզում եք դուրս գալ, ինքներդ էլ չեք իմանում ինչպես դուրս գալ։ Եվ շահառուներին գցել եք նույն խառնիճաղանջ իրավական ոլորապտույտի ու անպտուղ քննարկումների մեջ»,- Ազգային ժողովում արցախցիների քաղաքացիության հարցի վերաբերյալ քննարկման ժամանակ ասաց ՀՅԴ Արցախի ԿԿ ներկայացուցիչ Արա Պուլուզյանը։
Նրա խոսքով՝ մինչ այս նորմալ գործընթաց էր՝ թե քաղաքացիության, թե գույքի, թե ընտրությունների հարցերը կարգավորվում են սահուն։
«Ես ինքս հանդիսացել եմ ՀՀ քաղաքացի, բայց քվեարկել եմ Արցախում՝ հաշվառման սկզբունքով։ Այսինքն՝ հակառակն էլ է եղել»,- ասաց նա։
Ըստ Պուլուզյանի՝ այս իրավիճակն է ստեղծվել, որովհետեւ սկզբունքը փոխվել է․ ազգային գաղափարախոսությունն իշխանությունների կողմից փոխվել է ապազգային գաղափարախոսության։ «Երբ որ ապազգային լինի գաղափարախոսությունը, անձնագիրն էլ ես ուրանալու, քաղաքացիությունն էլ ես ուրանալու։ Իրականությունը սա է, ինչքան ուզում եք իրավական նորմեր բերեք, դա չի արդարացնելու այն, ինչ տեղի է ունեցել»։
Հայաստանում գրանցված է 101848 տեղահանված անձ Արցախից։ Մարզերում բնակվում է 72626 տեղահանված, մնացածը՝ Երևանում։
Տեղեկատվություն նրանց համար է, ովքեր ակտիվորեն լուրեր են տարածում, թե արցախցիների մեծ մասը նախընտրում է ապրել մայրաքաղաքում և նույնիսկ ուրախ է, որ կարողացել է դուրս գալ «գավառից»։ Այո, այս նարատիվը նույնպես տարածվում է։
