Հասարակական գործիչներ, տարբեր ոլորտների փորձագետներ և իրավապաշտպաններ բազմիցս հայտարարել են, որ Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղահանվածների համար բնակապահովման պետական ​​ծրագիրը ձախողված է և նույնիսկ վնասակար: Փախստականներն անընդհատ շեշտում են, որ ծրագրում առաջադրված պայմաններն անընդունելի են, իսկ ֆինանսական աջակցությունը չի համապատասխանում անշարժ գույքի շուկայում գներին։

Հայաստանի կառավարությունը չի ցանկանում լսել քննադատությունները՝ պնդելով ծրագրի մատչելիությունը։ Անգամ հայտարարեցին, որ ծրագրից արդեն օգտվել է 270 ընտանիք։ Գոնե մեկ «երջանիկ» ընտանիք գտնելու մեր փորձերն ապարդյուն անցան։ Անգամ սոցիալական ցանցերում ոչ ոք չարձագանքեց հայտարարությանը։ Որից երկու եզրակացություն է արվել՝ կա՛մ նման ընտանիքներ չկան, կա՛մ նրանք ստորագրել են «չբացահայտվելու» մասին փաստաթուղթ։

Եվ այս ամենի ֆոնին Հայաստանում հայտնվում են զարգացման ընկերություններ, որոնք ավելի լավ են գնահատել փախստականների հնարավորությունները՝ հաշվի առնելով նրանց սոցիալական ու կենցաղային դժվարությունները։ Առաջարկներ կան ձեռք բերել շարժական փայտե տներ այնպիսի գներով, որոնք ցածր են անշարժ գույքի շուկայում գոյություն ունեցողների համեմատ:

Այդպիսի նախագծերից է Երևանի Էրեբունի վարչական շրջանի Արին Բերդ էկո գյուղը։ Այն առաջարկում է շարժական փայտե տան կառուցում կարճ ժամանակում՝ ընդամենը երկու ամսում։ Քառակուսի մետրի արժեքը գնահատվում է 180 հազար դրամ։ Հողատարածքը, որտեղ գտնվում է տունը էկո-գյուղում, տրվում է վարձով, գումարած ամսական սպասարկման վճար։

Շինհրապարակ ամեն օր այցելում են տասնյակ հետաքրքրված ընտանիքներ։ Նրանց թվում կան բազմաթիվ ղարաբաղցի փախստականներ։ Ծրագրի ղեկավարները շրջայց են կատարում և խոսում ձեռքբերման պայմանների մասին: Եւ անօթևանների համար նման առաջարկը դիտվում է որպես վարձակալած բնակարանների շահավետ այլընտրանք:

Շինարարության ոլորտի երկարամյա փորձ ունեցող մասնագետների շրջանում թերահավատ վերաբերմունք կա փայտե տների նկատմամբ։ Կարծիք է հնչել, որ «քարերի երկրում փայտից տներ կառուցելը լուրջ չէ», ինչ-որ մեկը հիշեց «Երեք խոզուկների» մասին հեքիաթը։

Բայց Արին Բերդ էկո գյուղի կառուցապատողները խոստանում են որակ և անհատական ​​մոտեցում յուրաքանչյուր ծրագրին։ Մի քանի տներ արդեն ունեն բնակիչներ։ Նրանց թվում կան փախստականների ​​ընտանիքներ։ Կան այնպիսիք, ովքեր բրիգադներում աշխատանքի են անցել՝ էկո-գյուղում տուն գնելու հեռանկարով։

Ստեփանակերտից փախստական ​​Էդուարդ Նարիմանյանը փայտե տուն գնելը գրավիչ գաղափար համարեց. «Մենք սովոր ենք, որ տունը պետք է քարից լինի, մի քանի սերունդի համար։ Սակայն փախստականները չեն կարողանա հավերժ վճարել վարձակալած բնակարանների ամսական բարձր վարձավճարները. դա անտանելի բեռ է նույնիսկ աշխատող փախստականների համար: Ավելին, շատերի մոտ, ինչպես իմ ընտանիքի, այլեւս խնայողություններ չեն մնացել, ուստի ես սկսեցի մտածել փայտե տան մասին։ Ես կփորձեմ գումար հավաքել ընկերներից եւ հարազատներից: Հուսով եմ, որ կգտնեմ պահանջվող գումարը։ Թքած ունեմ ​​նյութի վրա, որից տունը կառուցված է, գլխավորն այն է, որ հնարավորություն կա սեփական տանիք ունենալ և չանհանգստանալ, որ չվճարելու պատճառով փոքր երեխաներ ունեցող ընտանիքը վտարվելու է վարձով տնից»։

Անժելա Սարգսյանի ընտանիքը փորձել է բնակություն հաստատել մարզերում, որտեղ բնակարանների վարձավճարն ավելի էժան է, սակայն գործազրկության պատճառով ստիպված են եղել վերադառնալ Երևանին ավելի մոտ։ Ամուսինները դիտարկում են էկո-գյուղում բնակություն հաստատելու տարբերակը. «Միայն սեփական տանիք ունենանք: Այս տարի մեր ամբողջ խնայողությունները ծախսեցինք։ Փայտե տունը, հավանաբար, իմ և ամուսնուս փրկությունն ու կարճատև ապագան է՝ հաշվի առնելով մեր տարիքը»։

Փախստականներին բնակարանով ապահովելու պետական ​​ծրագրի վերաբերյալ կինը միայն հույս հայտնեց, որ պայմանները կվերանայվեն հօգուտ փախստականների։

Օլեսյա Մանգասարյանն ամուսնու հետ գնել է էկո-տուն և վերջերս տեղափոխվել այնտեղ։ Նրանք պարտքով գումար են վերցրել այն գնելու համար։ Սա միակ հնարավորությունն էր։ «Ինչպես արցախցի ընտանիքների մեծ մասը, մենք էլ ենք կորցրել ամեն ինչ, իսկ վերականգնումը հոգեբանորեն և սոցիալապես ուղղակի անհնար է։ Աշխատանք գտնելու հետ կապված դժվարությունները և մեծ խնայողությունների սպառումը ավելի վատթարացրին իրավիճակը։ Ուստի ես ու ամուսինս որոշեցինք գոնե սեփական տուն գնել՝ հուսալով, որ դա մեզ կհանգստացնի»։

Նորապսակներին միայն վերջերս է հաջողվել աշխատանք գտնել։ Նրանք հույս ունեն, որ տունը թույլ կտա իրենց ձմեռը անցնեն առանց խնդիրների։ «Գյուղում ջուր, լույս կա։ Դեպի Երեւան տրանսպորտի խնդիր կա, սակայն ընկերությունը խոստացել է լուծել այս հարցը»։

Ալվարդ Գրիգորյան

2025 թվականի մայիսին ավարտվում է Արցախի Հանրապետության Ազգային ժողովի գործունեության ժամկետը։ Արցախի ԱԺ պատգամավոր Արամայիս Աղաբեկյանը step1.am-ի հետ զրույցում ասաց, որ լավագույն տարբերակը կլիներ այն, եթե ընտրական համակարգի միջոցով ընտրություններ տեղի ունենային։ Դա, նրա խոսքով, հավելյալ լեգիտիություն կտա ցանկացած մարմնի, որը պետք է շարունակի իր գործունեությունը։ «Լավ կլիներ, եթե ներկայիս իշխանությունները նման քաղաքական կամք ունենան եւ կարողանան դա իրականացնել, դա տեխնիկապես էլ հնարավոր է, այնպես չէ, որ հնարավոր է։ Ես չեմ տեսնում, որ նման քաղաքական կամք լինի՝ այդպիսի գործընթացների գնալու։ Եթե լինի, ավելի լավ»,- ասաց նա։

Արամայիս Աղաբեկյանի խոսքով՝ Արցախի պետական ինստիտուները պետք է ոչ միայն շարունակեն գործել, այլեւ իրենց առջեւ դրված խնդիրը պետք է լուծեն։ «Այս պահին երկու խնդիր կա՝ մեկը իրավական հարցն է, մյուսը՝ քաղաքական։ Այսինքն՝ քաղաքացիների իրավունքների պաշտպանության հնարավորությունը եւ քաղաքական դերակատարության՝ ցույց տալու համար, որ քաղաքական առումով դու գոյություն ունես։ Մենք հասկանում ենք, որ ամեն ինչ գետնի վրա է լուծվում, այդ աշխատանքը պետք է՝ հետագայում գետնի վրա լուծելու հնարավորության դեպքում իրավական եւ քաղաքական հիմքերը ունենալու համար»,- հավելեց նա։

Արամայիս Աղաբեկյանի խոսքով՝ ակնհայտ է, որ Արցախի իշխանությունները կաշկանդվածություն ունեն, այդ կաշկանդվածությունը ոչ թե այսօր է սկսվել, այլ անմիջապես տեղահանությունից հետո։ Հարցին, թե այս իրավիճակում հնարավո՞ր է արդյունավետ աշխատանք ակնկալել Արցախի իշխանություններից, պատգամավորը պատասխանեց․ «Ստացվում է մի իրավիճակ, որ ՀՀ ներկայիս իշխանությունների գոյության շարունակության պարագայում մնացած ամեն ինչ արհեստական օրակարգի մեջ է»։

Ռոզա Հովհաննիսյան

71-ամյա արցախցի Ալբերտ Առստամյանն այս տարվա ամռան մի օր հարազատներով նշել է հանգուցյալ մոր ծննդյան օրն ու հիշել նրա շիրիմը, որ մնացել է Արցախում, հետո աչքն ընկել է հեռուստացուցին, որտեղ խաշլամա էր ուտում Նիկոլ Փաշինյանը։ 

«Դուրս եկա, մի հատ ծխեմ, տեսա՝ այնտեղ կանգնած է», – այսօր դատարանում պատմեց տարեց արցախցին։

Նա չհերքեց՝ իններորդ հարկից խնձոր է նետել, ասաց, բայց ոչ թե հենց իրենց բակում գտնվող վարչապետի վրա, այլ այդ ուղղությամբ։ Դատավորին բացատրեց՝ բողոքի ակցիա է արել՝ օրինակ վերցնելով Հայաստանում անցկացված ակցիաներից։ Նույն այդ օրերին, օրինակ, եվրոպամետներն էին բողոքել Բելառուսի դեսպանատան առջև, կարտոֆիլ, ձու և լոլիկ նետել շենքի վրա։

«Մեր տանը բան չկա ուտելու, հեռուստացույցով նայում ես, ինքը խաշլամա է ուտում, հեծանիվ է քշում։ Ջղայնացել էի։ Ամեն ինչ թողել եմ, եկել այստեղ», – ասաց նա։

Այսօր դատարանում տարեց արցախցին պնդեց՝ Փաշինյանի քաղաքականության դեմ է եղել իր արարքը, բայց որևէ մեկը իր խնձորի թիրախը չէր։ Շեշտեց՝ ոչ ոք չի տուժել. – «Ինքն եկել է Ստեփանակերտ, ասել՝ Ղարաբաղը Հայաստան է ու վերջ, հետո եկել էստեղ, թե՝ Ղարաբաղը Ադրբեջան է <> Ինքը զգա, որ ճիշտ չի եղել մեր՝ ղարաբաղցիների հանդեպ, ես ուզում էի դա ասել»։

Մանրամասները Ազատությունում

Արցախցիների համար սահմանված պարտադիր պայմանը, որ ժամանակավոր պաշտպանության, այսինքն՝ փախստականի վկայական չստացած անձինք չենք կարողանում Հայաստանի Հանրապետության սահմանը հատել, Սահմանադրությամբ երաշխավորված ազատ տեղաշարժի իրավունքի խախտում է։ Այս մասին step1.am-ի հետ զրույցում ասաց արցախցի փաստաբան Դավիթ Հովհաննիսյանը։

«Այդ թուղթը ստանալը նշանակում է ամիսներով հերթ կանգնել։ Փախստականների վկայականների ժամկետները տարեվերջին լրանում են, Արցախի Հանրապետության քաղաքացիները, որպեսզի դուրս գան երկրից, պետք է գնան երակարաձգեն այդ վկայանաի ժամկետը։ Դա էլ ենթադրում է հերթեր, օնլայն գրանցման դեպքում միջինը երկու ամիս տեւում է, այսինքն՝ եթե մարդը շտապ տեղ ունի գնալու, երկու ամիսից հետո է կարողանալու գնալ»,- ասաց նա։

Դավիթ Հովհաննիսյանը ուշադրություն է հրավիրում այն հանգամանքի վրա, որ հենց ՀՀ տարածքում են պահանջում արցախցիներից ներկայացնել փախստականի վկայականը։ ՀՀ սահմանը հատելուց հետո այլ երկրներում չեն պահանջում ներկայանցել այն։ Հարցին, թե հնարավո՞ր է արցախցիների անունից կոլեկտիվ հայց ներկայացնեն դատարան՝ սա չեղարկելու պահանջով, փաստաբանը պատասխանեց, որ արցախցիներից որեւէ մեկն այդ պահանջով չի դիմել իրեն։

«Մեր քաղաքացիների հիմնական մասն այդքան իրավագիտակցություն չունեն, որ նման հարցեր բարձրացնեն։ Կոլեկտիվ հայցի համար քաղաքացիները պետք է գնան, իրենց արգելեն դուրս գալ երկրից, իրենք գրավոր դիմեն մեզ, այդ սահմանափակումը գրավոր արձանագրվի, հետո արդեն վարչական դատավարության ընթացակարգով փորձենք այդ արգելքն ստեղծող պետական մարմին պարտավորեցնել, որպեսզի թույլատրի անձանց դուրս գալը երկրից։ Դա գործըթնաց է ենթադրում, որը հնավաոր է՝ ավելի քան մեկ տարի ձգվի»,- ասաց նա։

Դավիթ Հովհաննիսյանի խոսքով՝ յուրաքանչյուր քաղաքացի ունի ազատ տեղաշարժի եւ բնակության վայրի ազատ ընտրության իրավունք։ Դա բնական իրավունք է, այդ իրավունքը խախտողը սահմանափակում է առաջացնում մարդու համար։ «Ընդհանրապես արտերկրում՝ կլինի Ռուսաստանը, Վրաստանը, թե այլ պետություն, տարբերություն չկա՝ ՀՀ քաղաքացու անձնագիրը 070 կոդով է, թե՞, օրինակ, 044 կոդով։ Այսինքն՝ արտասահմանում միատեսակ մոտեցում է բոլոր ՀՀ քաղաքացու անձնագիր ունեցողների հանդեպ։ Սակայն միայն ՀՀ-ում առկա է այդ տարբերությունը, որ Հայաստանի Հանրապետության կողմից օրինական եղանակով տրված 070 կոդով անձնագիր ունեցողը ՀՀ քաղաքացի չի համարվում, քանի որ կոդը 070 է։ Այստեղ որեւէ իրավական հիմք չկա, ինչ-որ հանգամանքներից ելնելով՝ ՀՀ կառավարությունն այդ դիրքորոշումն է որդեգրել։ ՀՀ քաղաքացիության մասին օրենքի երրորդ ու չորրորդ հոդվածներում հստակ նշված է, որ օրինական կարգով անձնագիր կամ նույնականացման քարտ ստացած անձը ՀՀ քաղաքացի է։ Իսկ Արցախի ցանկացած էթնիկ հայ բնակիչ օրինական կարգով ստացել է անձնագիր եւ նույնականացման քարտ, ստացել է վարորդական վկայական, որը Հայաստանի էլեկտրոնային բազայում երեւում է, ստացել է զինվորական գրքույկ եւ բոլոր անհրաժեշտ փաստաթղթերը, որոնք ստանում էին ՀՀ-ում»,- հավելեց նա։

Փաստաբանը նաեւ հարցադրում է անում, թե ինչո՞ւ 2020 թվականի պատերազմից հետո բռնի տեղահանվածների դեպքում փախստական ճանաչվելու պայման առաջ չէր քաշվում։ «Եթե սա իրավական ու օրինական գործընթաց է, ապա 2020 թվականին տասնյակ հազարավոր մարդիկ տեղահանվեցին Շուշիից, Հադրութից, Քաշաթաղից, Քարվաճառից, տեղափոխվեցին ՀՀ, այդ ժամանակ պետք է ընդունվեր ՀՀ կառավարության որոշումը, այդ անձինք պետք է փախստական դիտարկվեին, որպեսզի 2023 թվականի բռնի տեղահանությունից հետո ՀՀ կառավարության ընդունած որոշումը լիներ դրա տրամաբանական շարունակությունը։ Բայց քանի որ 2020 թվականի որոշում չկա, ստացվում է, որ երբ ինչ ուզում են, անում են»,- ընդգծեց նա։

Ռոզա Հովհաննիսյան