Երիտասարդ կնոջ փխրուն ուսերին են մնացել երեք երեխաների հոգսն ու դաստիարակությունը

 Արցախից տեղահանվելուց հետո Ռուզաննա Գասպարյանը երեք երեխաների հետ բնակություն է հաստատել Օշական գյուղում։ 2023-ի սեպտեմբերի 19-ի պատերազմն իր անողոք կնիքն է թողել նրա ընտանիքի վրա՝ մահվան ճիրանների մեջ առնելով ամուսնուն, եղբորը, հորեղբոր տղային։ Սեպտեմբերի 25-ի պայթյունին զոհ է դարձել նաև քրոջ ամուսինը։ Երիտասարդ կնոջ փխրուն ուսերին են մնացել երեք երեխաների հոգսն ու դաստիարակությունը։

2023-ի սեպտեմբեր, Սարուշեն․․․ Ռուզաննան պատմում է

-Սեպտեմբերի 18-ի լույս 19-ի գիշերը պայթյունի ուժեղ ձայն լսեցինք, ինչը թերևս նորություն չէր 2020-ից հետո սահմանամերձ դարձած Սարուշենի համար։ Ամուսինս հանգստացրեց՝ ասելով, որ հերթական պայթյուն է։ Առավոտյան երեխաները գնացին դպրոց, ես էլ ճաշ էի պատրաստում։ Այդ պահին հորեղբորս կինը զանգեց ու ասաց, որ չվախենամ, բայց ադրբեջանցիները մտել են գյուղ՝ հարևան Սարգսաշենի կողմից։ Հասցրի վերցնել միայն փաստաթղթերս ու վազել մորս տուն, որը գյուղի վերևի մասում էր գտնվում։ Որոշ ժամանակ անց ամուսինս զանգեց ու ասաց, որ գնամ տուն՝ մի քանի հագուստ վերցնելու։ Քրոջս հետ իջա մեր տուն։ Գյուղում խուճապ էր, տղամարդիկ արդեն գնացել էին դիրքերը, այդ թվում նաև եղբայրս՝ Արտակը։ Ամուսինս ասաց, որ տղաները սոված են և պետք է ուտելիք տանի իր հետ։ Վերցրեց՝ ինչ կար և պատրաստվեց միանալու դիրքապահներին։ Դարպասի մոտ կանգնեց, հետ նայեց, և, հանելով ոսկյա վզնոցը, տվեց ինձ։ “Եթե չվերադառնամ, կտաս մեր տղային”,- ասաց ու համարյա վազելով հեռացավ։

Այդ պահին սկսեցին հրետակոծել գյուղի շուրջբոլորը՝ առանց մեկ րոպե անգամ դադար առնելու։ Մեր համայնքի ղեկավարը կազմակերպեց բնակչության տարհանումը Մարտունու շրջանի Մսմնա գյուղ։ Բոլորս միասին ոտքով ճանապարհվեցինք ու երեկոյան հասանք Մսմնա։ Այդտեղ մեկ գիշեր մնալուց հետո համայնքի ղեկավարի ուղարկած ավտոբուսներով ճանապարհվեցինք Ստեփանակերտի օդանավակայան։

Երեխաներիս հետ ես մեկ օր մնացի այդտեղ։ Ոչ ոքի հետ չէի կարողանում կապվել, օդնավակայանում քաոսային վիճակ էր։ Տարբեր շրջաններից մարդիկ գալիս ու այդտեղ էին ապաստան գտնում։ Դիրքերից ոչ մի լուր չկար։

Հաջորդ օրն ինձ հետ կապվեց ամուսնուս ընկերը և մեզ տեղափոխեց Հովսեփավան, որտեղ մնացինք մի քանի օր։ Հետո հասկացա, որ բոլորը գիտեին, որ ամուսինս, եղբայրս, հորեղբորս տղան զոհվել են, սակայն չէին համարձակվում ասել։

Զանգեցի համայնքի ղեկավարին, չպատասխանեց։ Զանգեցի նրա հորը և լսեցի գույժը՝ մերոնք չկան․․․ Ոչինչ չէի հասկանում, չէի ցանկանում հավատալ։ Մտածում էի՝ գուցե շփոթմունք է։ Հոգուս խորքում շարունակում էի հույս պահել։ Հետո լսեցի, որ ռուս խաղաղապահների միջոցով համայնքի ղեկավարը գնացել է դիրքեր և բերել ամուսնուս ու հորեղբորս տղայի աճյունները, սակայն չի կարողացել գտնել եղբորս մարմինը։

Մեզ հնարավորություն տրվեց մարմինները տեղափոխել Հայաստան։ Սեպտեմբերի 25-ին դուրս եկանք Արցախից և, անցնելով այդ դժոխային ճանապարհը, օրեր հետո հասանք Երևան։ Հոկտեմբերի 1-ին Եռաբլուրում հողին հանձնեցինք Վալերիին ու Անդրեյին, իսկ 40 օր հետո՝ եղբորս, երբ նույնականացվեց ԴՆԹ-ն։

Ռուզաննան կարողանում է իր մեջ ուժ հավաքել, փորձում է անել հնարավորը, որ երեխաներին պատշաճ դաստիարակություն տա։ Սակայն չի հարմարվում առանց Արցախի ու հարազատ գյուղի․ կարոտով սպասում է հետվերադարձին

 -Արցախից տեղահանվելուց հետո նախ հաստատվեցինք Կոտայքի մարզի Հանքավան գյուղում, իսկ հետո տեղափոխվեցինք Արագածոտնի մարզի Օշական գյուղը։ Այստեղ մեզ լավ են ընդունել։ Մարդիկ հոգատար ու սրտացավ են։ Սարուշենից շուրջ 10 ընտանիք է այստեղ ապրում։ Դա ևս կարևոր հանգամանք է՝ դժվարությունները մի փոքր հեշտությամբ հաղթահարելու։ Սակայն միևնույն է՝ ես չեմ կարողանում հարմարվել իրականությանը, ապրում եմ կարոտով և երբեք չեմ կորցնում հույսս, որ տուն եմ վերադառնալու։

Երեխաներս հաճախում են դպրոց, ացելում են խմբակներ, մասնակցում են տարբեր պարապմունքների։ Շատ են կարոտում հորը, հիշում մեր ընտանեկան կյանքի ամեն մի դրվագը։ Չկա մի օր, որ մենք հիշողություններով չգնանք Արցախ։ Ինչքան էլ դժվար է, սակայն ես փորձում եմ ուժ հավաքել, որ կարողանամ ոտքի կանգնեցնել բալիկներիս։

Ռուզաննան պատմում է, թե ինչպես են 2020-ից հետո Սարուշենի իրենց տանը 2 տարի հյուրընկալել կամավորական Վաչե Վարդանյանին։ Այն ժամանակ Գասպարյանները չգիտեին, որ տարիներ հետո Վաչեն է լինելու իրենց թիկունքը

 -Վաչեն 2020-ի պատերազմի կամավորականներից է։ Նրա հետ մենք ծանոթացել էինք 2020-ին, Հայաստանում։ 25-ամյա երիտասարդը պատերազմից հետո որոշել է տեղափոխվել ու բնակություն հաստատել Արցախում։ Եկավ մեր գյուղ, մի քանի օր մնաց մեր տանը, հետո ասաց, որ ցանկանում է վարձավճարով տուն գտնել Ստեփանակերտում ու տեղափոխվել։ Վալերին ու ես կտրականապես դեմ եղանք և առաջարկեցինք նրան ապրել մեր տանը։ Վաչեն դարձավ մեր ընտանիքի անդամը։ Երկու տարի ապրեց մեզ հետ, հետո վերադարձավ Հայաստան։ Ապրում է Երևանում՝ վարձակալած բնակարանում։

2023-ին, երբ հասանք Գորիս, Վաչեն արդեն այնտեղ էր։ Դիմավորեց մեզ և շուրջ 70 ընտանիքի տեղավորեց Հանքավան գյուղում, ապահովեց սննդով ու գիշերակացով։ Որոշ ժամանակ անց բոլորս բնակություն հաստատեցինք տարբեր բնակավայրերում։ Վաչեն իր բարեգթությունը շարունակում է առայսօր՝ լինելով իմ ընտանիքի կողքին։ Ամեն անգամ ասում է՝ ես Վալերիի արածը երբեք չեմ մոռանա․․․

Վերջերս Վաչեն Երևանում համալիր աջակցության կենտրոն է բացել ու անվանել “Խոխա”։ Կենտրոնում ընդգրկված են 2020-ի և 2023-ի պատերազմներում զոհվածների 3-6 տարեկան շուրջ 60 երեխա։ Գործում է շաբաթ և կիրակի օրերին։ Երեխաների հետ աշխատում են զոհվածների կանայք։ Կենտրոնում գործում են տարբեր խմբակներ։ Ամենակարևորն այն է, որ երեխաները հնարավորություն ունեն խոսելու արցախյան բարբառով, շփվել իրար հետ, պահպանել արցախյան կոլորիտը։ Նրանք կարողանում են անկաշկանդ ու լիաթոք մանկություն վայելել։ Ըստ կարիքի՝ երեխաներին տրամադրվում է նաև աջակցություն։ Երեխաների համար ամառային շրջանում կազմակերպվել է ճամբար Հանքավան գյուղում։ Արցախցի երեխաների համար նման ճամբարներ Վաչեն կազմակերպում էր 2020-ից հետո։ Բարեգործությունները կատարվում են Վաչեի ընկերական շրջապատի աջակցությամբ։

Զոհվածի կինը կարևորում է, որ Սարուշեն համայնքի ղեկավար Կարեն Գասպարյանն ուշադրության կենտրոնում է պահում համագյուղացիներին

 -Արցախից տեղահանվելուց ի վեր՝ մեր համայնքի ղեկավարը մշտական կապի մեջ է բնակչության հետ։ Թեև ցրված ենք տարբեր երկրներում ու Հայաստանի տարբեր բնակավայրերում, սակայն մենք մեզ համայնք ենք զգում, ու դա համայնքի ղեկավարի շնորհքն է։ Արցախում մեր համայնքը համերաշխ, միասնական ու գիտակից էր և շարունակում է այդպիսին մնալ։ Ցավոք, ծանր կորուստներ ունեցանք և դեռ երկար ժամանակ չենք կարողանա ուշքի գալ ու մեր տեղը գտնել։ Թեթևություն ենք զգում, որ մենակ չենք, և մեր ցավը կիսում է ողջ համայնքը։ Լավ կլիներ, որ արցախցիներին հնարավորություն տրվեր ապրել իրար կողքի։ Միասին հեշտ կհաղթահարենք դժվարությունները։

Կարինե ԲԱԽՇԻՅԱՆ

2023-ի սեպտեմբերի 25-ին Արցախում, Ստեփանակերտին մոտ գտնվող բենզինի պահեստում տեղի ունեցած պայթյունի հետեւանքով անհայտ կորած անձանց 7 ընտանիք դիմել էր փաստաբան Անուշ Շահրամանյանին անվճար իրավաբանական աջակցության համար՝ դատական կարգով անհայտ կորած հարազատին անհայտ բացակայող ճանաչելու հարցով։

Բոլոր գործերով կազմվել է դիմում եւ ուղարկվել դատարան առանց պետական տուրք վճարելու։ 6 գործից 4-ը առանց որեւէ խոչընդոտի վարույթ է ընդունվել ու բավարարվել՝ տվյալ անձինք 2023-ի սեպտեմբերի 25-ից ճանաչվել են անհայտ բացակայող, երկուսը դեռ ընթացքի մեջ են։

«Պետական տուրքի մասին» ՀՀ օրենքի 22-րդ հոդվածի 1-ին մասի 29-րդ կետի համաձայն՝ «Դատարաններում պետական տուրքի վճարումից ազատվում են դիմողները՝ ռազմական գործողությունների հետևանքով անհայտ կորած զինծառայողին կամ այլ քաղաքացուն անհայտ բացակայող կամ մահացած ճանաչելու վերաբերյալ գործերով»,- նշում է փաստաբանն ու ավելացնում, որ բոլոր գործերով հիմնավորվել է, որ սեպտեմբերի 25-ը ռազմական գործողության հետեւանք է, ու դիմողները ազատված են պետական տուրք վճարելուց։

«Մեծամասամբ դատավորները ընդունում էին դա ու առանց պետական տուրք վճարելու դիմումը վարույթ ընդունում եւ բավարարում։ Սակայն եզակի դեպքերում առաջին ատյանի դատարանը վերադարձնում է դիմումը այն պատճառաբանությամբ, թե դիմողը պետք է վճարեր պետական տուրքը, քանի որ սեպտեմբերի 25-ի պայթյունը դժբախտ պատահար էր, ոչ թե ռազմական գործողությունների հետեւանք։ Ուստի դիմողը ազատված չէ պետական տուրք վճարելուց։ Այդ որոշումների դեմ ներկայացվել է վերաքննիչ բողոք, որոնցից մեկը բավարարվել է, իսկ մյուսը ընթացքի մեջ է»,- տեղեկացնում է Անուշ Շահրամանյանը։

ՀՀ Վերաքննիչ դատարանը հստակ դիրքորոշում է հայտնել. «2023 թվականի սեպտեմբերի 25-ի պայթյունը ռազմական գործողություների հետևանք է, և անձը անհայտ կորել է ռազմական գործողությունների պատճառով, ուստի դիմողը օրենքով ազատված է պետական տուրք վճարելուց»։ Հայցադիմումը վերադարձնելու մասին որոշումը վերացվել է։

«Այս դատական պրակտիկան ունի առանցքային նշանակություն ոչ միայն պետական տուրքից ազատման տեսանկյունից, այլև պայթյունի զոհերի և նրանց ընտանիքների իրավական կարգավիճակի հստակեցման առումով։ Վերաքննիչ դատարանի որոշումը փաստացի հաստատում է, որ սեպտեմբերի 25-ի զոհերը պետք է դիտարկվեն որպես ռազմական գործողությունների հետևանքով տուժածներ»,- ասում է փաստաբանը։

Մարիամ Սարգսյան

Արցախի տեղահանությունից հետո՝ գրեթե մեկուկես տարի է, ինչ «Ղողանջ» կենտրոնը, որը Երևանում գործում է 2001 թվականից, իր հովանու տակ է վերցրել ինչպես արցախցի երեխաների, այնպես էլ արցախցի մի խումբ մանկավարժների։ ԱՀ ԿԳՄՍ նախկին նախարարի խորհրդական, երկարամյա մանկավարժ, հոգեբան Աիդա Գյանջումյանը Դիանա Գրիգորյանի առաջարկությամբ ստանձնեց կենտրոնում կյանքի կոչված «Մենք Արցախի մշակույթի պահապաններն ենք» ծրագրի ղեկավարի պաշտոնը։

Կենտրոնում գործում է 8 խմբակ՝ հայրենաճանաչություն, մարաշի ասեղնագործություն, ազգային երգ, ազգային պար, կերպարվեստ, կավագործություն, ծրագրավորում, հոգեբանություն։ Այս խմբակները ծառայում են մեկ ընդհանուր նպատակի՝ երեխաների մեջ պահել սերը դեպի հայրենիքը, մշակույթը, մեր արմատները և, իհարկե, առաջ շարժվել հայեցի դաստիարակությամբ։

Կենտրոնի աշխատանքների մասին է պատմում Աիդա Գյանջումյանը։

-Մինչև 2022-ի դեկտեմբերի 12-ի շրջափակումը ես Արցախից մի խումբ երեխաներ էի բերել Երևան՝ Եվրատեսիլին մասնակցելու համար, ու շրջափակման պատճառով չկարողացանք վերադառնալ տուն։ 38 օր մնացինք Գորիսում։ Այդտեղ ես հանդիպեցի երկու հրաշալի մարդու՝ Դիանա Գրիգորյանին և Նունա Ալեքյանին։ Այդ հանդիպումը մեծ նշանակություն ունեցավ իմ կյանքում։

Արցախից տեղահանվելուց հետո՝ երբ հասանք Երևան, Դիանա Գրիգորյանի հրավերով աշխատանքի մտա «Ղողանջ» կենտրոնում, որտեղ աշխատում եմ մինչև հիմա։ Կենտրոնում Դիանա Գրիգորյանի  նախաձեռնությամբ կյանքի կոչվեց «Մենք Արցախի մշակույթի պահապաններն ենք» ծրագիրը, որը հովանավորվում է «Սյուն» հիմնադրամի կողմից։

Կենտրոնն իր հարկի տակ է ընդունել արցախցի երեխաների ու մանկավարժների։ Այստեղ են աշխատում ազգային երգ առարկայից Արմինե Յախշիյանը, դաշնակահարուհի Ինգա Լալայանը, ազգային պար առարկայից՝ Լարա Սաֆարյանը, ասեղնագործությունից՝ Նորա Գաբրիելյանը։ Նվիրված, թիմային աշխատանք ենք տանում, որպեսզի կարողանանք մեր ազգային մշակույթը երեխաների միջոցով հարատև պահել։

Սկզբնական շրջանում որոշել էինք արցախցի երեխաների հետ հոգեբանություն առարկան առանձին պարապել հատուկ մոտեցում ցուցաբերելու համար։ Այժմ բոլոր երեխաները միասին են պարապմունքներ անում, որովհետև սահուն ինտեգրում է կատարվել։ Ղողանջի բոլոր երեխաները լավ հասկանում են արցախյան բարբառը, երբեմն էլ բարբառով են խոսում իրար հետ։ Ուրախությամբ եմ ասում, որ կենտրոնում տիրում է լույսի, բարու և ջերմության մթնոլորտ։

Անհոգ մանկություն տալու փոխարեն մենք մեծ բեռ ենք թողել մեր երեխաների ուսերին, և միայն ու միայն ճիշտ դաստիարակելու դեպքում կարող ենք աջակցել նրանց ու հասցնել իրենց նպատակներին։ Մենք անում ենք հնարավորը, որ առողջ, հայրենասեր և ուժեղ սերունդ մեծանա։ Մեր կենտրոնում երեխաների մեջ սերմանվում է սեր դեպի մեր հարուստ ազգային արժեքները, դրանց ծագումնաբանությունը։ Ցանկանում ենք նրանց ցույց տալ, թե ով ենք, որտեղից ենք եկել և ուր ենք գնում։

Կազմակերպվում են էքսկուրսիաներ, հյուրընկալվում են տարբեր մշակութային գործիչներ։ Վերջին մեր հանդիպումը ՀՀ վաստակավոր գործիչ, երգիչ, երգահան Էդգար Գյանջումյանի հետ էր։ Երեխաներն իրոք զգացին՝ ինչ է բարությունը, մարդկային ջերմ փոխհարաբերությունը։ Նրանք իրենց աչքերով տեսան և ծանոթացան հայտնի երգահանի հետ և միասին երգեցին նրա երգերից։

2024-ի հուլիսի 17-ին է կայացել կենտրոնի հաշվետու համերգը, որին ներկա էին նաև հովանավորները։ Տեսնելով մեր կատարած աշխատանքները՝ նրանք առայսօր շարունակում են հովանավորել ծրագիրը։

Յուրաքանչյուր նախաձեռնություն ի կատար է ածվում Դիանա Գրիգորյանի շնորհիվ։ Բոլոր մանկավարժների անունից շնորհակալություն եմ հայտնում նրան արցախցի երեխաներին ու մանկավարժներին իր թևերի տակ առնելու համար։ «Ղողանջ» կենտրոնը մի օջախ է, որտեղ մենք մեզ զգում ենք՝ ինչպես մեր տանը։ Համոզված եմ, որ տիկին Դիանայի գլխավորությամբ հնարավորություններ կլինեն կյանքի կոչել նոր ծրագրեր ու մտահղացումներ։

Ղողանջի դռները բաց են բոլոր երեխաների առաջ։ Կենտրոնում սիրով սպասում են նրանց, ովքեր կցանկանան նույնպես ընդգրկվել այդ ջերմ ու համերաշխ օջախում։ Ցանկացողները կարող են դիմել «Մենք Արցախի մշակույթի պահապաններն ենք» ծրագրի ղեկավար Աիդա Գյանջումյանին՝ զանգահարելով 097207017 հեռախոսահամարին։ Կենտրոնը գտնվում է Նոր Նորքի 5-րդ մասիվի Արտեմ Միկոյան 1 հասցեում։

Կարինե ԲԱԽՇԻՅԱՆ