Երեկ մի քանի կարևոր իրադարձություններ տեղի ունեցան այն տարածաշրջանում, որը սովորաբար կոչվում է Հարավային Կովկաս, որպեսզի չհիշատակվի Հայկական լեռնաշխարհ անվանումը։

Մի շարք իսլամական պետությունների գագաթնաժողով տեղի ունեցավ օկուպացված Ստեփանակերտում, և կենտրոնականը՝  Իրանի նախագահի ներկայությունն էր։ Ի զարմանս շատերին, Պեզեշկիանը ընդունել է օկուպացված Արցախ այցելելու հրավերը, ևս մեկ անգամ գովաբանել Ալիևին «Ղարաբաղը ազատագրելու» համար, խոսել Էրդողանի հետ և ոչինչ չի ասել հայ-իրանական սահմանի, ինչպես նաև Իսրայելի կողմից Իրանի դեմ իրականացված գործողության մեջ Բաքվի ու Անկարայի դերի մասին։ Թեհրանը չիջավ այս մակարդակին։

Հիշեցնենք, որ Ստեփանակերտում գագաթնաժողովից մի քանի օր առաջ հայտնի դարձավ, որ Դոնալդ Թրամփի վարչակազմը առաջարկում է ամերիկյան (շվեյցարականի օրինակով) վերահսկողություն ենթադրյալ Զանգեզուրի միջանցքում, և որ բոլոր կողմերը ցանկանում են Ռուսաստանին դուրս մղել տարածաշրջանից։ Բացի այդ, մեդիայից հայտնի դարձավ, որ Կոստանդնուպոլիս կատարած այցի ժամանակ Փաշինյանը, Էրդողանը և Ալիևը համաձայնության եկան միջանցք բացելու որոշակի ծրագրի շուրջ՝ ևս «առանց Ռուսաստանի»։

Իրանը պաշտոնապես չի մեկնաբանել ԱՄՆ առաջարկը, չնայած նախկինում հայտարարել էր, որ միայն Իրանի շնորհիվ է, որ «Զանգեզուրի միջանցքը» չի բացվում, և հայ-իրանական սահմանը չի վերացվել: Այսինքն՝ միջանցքի շուրջ բանակցությունները պետք է վարվեն Իրանի, այլ ոչ թե Հայաստանի հետ, ասում է Թեհրանը: Իրանը նաև չի մեկնաբանել Ալիևի՝ Նախիջևանը Ադրբեջանին “կպցնելու” փորձերը, ինչը դեռևս ուժի մեջ գտնվող Կարսի պայմանագրի խախտում է: Թե՞ այդ պայմանագիրն ​​այլևս ուժի մեջ չէ, եթե Ռուսաստանը դուրս է մղվում:

Երբ պարզ դարձավ, որ Իրանը կանգուն է մնացել 12-օրյա պատերազմում, ռուս վերլուծաբանները հանկարծ հիշեցին 1813 թվականի Գյուլիստանի պայմանագրի մասին: Հիշեցնենք, որ այս պայմանագրի համաձայն՝ ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում Իրանը Ռուսաստանին զիջեց Արևելյան Հայաստանի ողջ տարածքը, այդ թվում՝ Ղարաբաղը, Նախիջևանը, Զանգեզուրը, և ներկայիս Ադրբեջանի տարածքները՝ մինչև Դերբենդ:

Սակայն 1921 թվականին Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև կնքված Կարսի պայմանագիրը փաստացի չեղարկել է Գյուլիստանի պայմանագիրը, և եթե այժմ Ռուսաստանն ու Թուրքիան ցանկանում են փոխել Կարսի պայմանագրի պայմանները, ապա Իրանը կարող է պահանջներ ներկայացնել մինչև 1813 թվականը իրեն պատկանող հողերի նկատմամբ։

Հայերի համար նման «փաստաթղթային վեճը» թվում է աբսուրդ, մասամբ այն պատճառով, որ վերջին դարերում հայերը չեն եղել իրենց հողերի տերը և եղել պայմանագրերի ոչ թե ստորագրողները, այլ դրանց օբյեկտը։ Այդ պատճառով հայերը 1994 թ․ չեն պարտադրել, որ Բաքուն փասրաթուղթ ստորագրի։

Սակայն նրանց համար, ովքեր հաղթում են պատերազմներում, նվաճում հողեր և կարողանում են դրանք քաղաքակրթական առումով յուրացնել, պայմանագրերն ու կարևոր փաստաթղթերը հիմնարար նշանակություն ունեն։

Ռուսաստանն ու Թուրքիան ի վիճակի չեն «յուրացնել» Մերձավոր Արևելքի հին քաղաքակրթությունները՝ չնայած զենքի ուժին և բարբարոսական լծին։ Գյուլիստանի և Կարսի պայմանագրերի փլուզումը դրա վկայությունն է։ Եվ հանկարծ հայտնվում է Իրանի նախագահը և սեփականատիրոջ իրավունքով նայում Շուշիի պարսկական մզկիթին՝ թեթևակի շոյելով շիական Ադրբեջանի նախագահի ուսը։

Ղարաբաղի պատկանելությունը հազարամյակներ շարունակ որոշել է տարածաշրջանում ուժերի հավասարակշռությունը, և հայկական պետականության ի հայտ գալը հնարավոր դարձավ 20-րդ դարում միայն այն պատճառով, որ Ղարաբաղում պահպանվել էր հայկական տոհմային հողային իրավունքը։

Եվ պատահական չէ, որ թուրքերը հիմա փորձում են համաձայնության գալ Իրանի հետ հենց Շուշիում։ Հայկական գործոնը ուժեղ էր, երբ Արցախը հայկական էր, և դրա մերժումը կանխորոշեց ներկայիս իրադարձությունները՝ Թուրքիան և Իրանը այլևս բանակցություններ են վարում Շուշիի բարձունքից՝ մնացած Հայաստանի բաժանման շուրջ։

Ստեփանակերտը օկուպացիայից առաջ

Օկուպացված Ստեփանակերտում սկսվել է տարածաշրջանի իսլամական երկրների հերթական գագաթնաժողովը, որին մասնակցում են մի շարք թյուրքական երկրների ղեկավարներ: Ազդարարվել է նաև Իրանի նախագահի մասնակցությունը: Ինչպես նշվում է, գագաթնաժողովում կքննարկվի տարածաշրջանային հաղորդակցությունների բացումը: «Ռուս-թուրքական հաջող գործողության» ընթացքում Արցախի օկուպացիայից հետո տարածաշրջանի հանձնումը Թուրքիային դառնում է տեխնիկայի հարց:

Մինչ հյուրերը նայում էին զբոսնում էին Ստեփանակերտում, շրթունքները քծծում և մտածում, թե ինչ լավ քարավանատուն ստացվեց հայկական քաղաքի տեղում, հնչեցին մի քանի ինսայդերական հաղորդագրություններ:

Նախ, փորձագետ Օլեսյա Վարդանյանը Քարնեգիի-ում հայտնեց, որ կան տեղեկություններ Դոնալդ Թրամփի՝ Հայաստանի տարածքով Ադրբեջանից Նախիջևան ճանապարհ բացելու առաջարկի մասին, և որ այս հարցում ճնշում կգործադրվի Հայաստանի վրա:

Միաժամանակ, CaucasusWarReport-ը գրել է. «Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի Թուրքիա կատարած վերջին այցի ժամանակ Հայաստանը, Թուրքիան և Ադրբեջանը համաձայնության են եկել «Զանգեզուրի միջանցքի» վերաբերյալ։ Ըստ այս համաձայնագրի՝ Ռուսաստանը զրոյական վերահսկողություն կունենա միջանցքի նկատմամբ՝ գրեթե ամբողջությամբ անջատված լինելով դրանից»։ Azeri Times-ը ևս գրում է. «Կան բազմաթիվ հաղորդագրություններ այն մասին, որ Թուրքիան, Ադրբեջանը և Հայաստանը մոտենում են «Զանգեզուրի միջանցքի» վերաբերյալ համաձայնագրի կնքմանը, որը պոտենցիալ կթուլացնի Ռուսաստանի ազդեցությունը Հարավային Կովկասում»։

Իր հերթին, Արարատ Միրզոյանը այցելել է Պեկին, որից հետո Հայաստանը հայտարարել է ՇՀԿ-ի անդամ դառնալու իր ցանկության մասին։ Իսկ «միջանցքի» հավանական բացման մասին տեղեկատվությունը մեկնաբանելով՝ Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը հայտարարել է, որ քննարկվում են տարբեր առաջարկներ, սակայն Հայաստանը պնդում է «խաչմերուկի» տրամաբանության վրա։ Արտաքին գործերի նախարարության հայտարարության մեջ չի նշվել Հայաստանի ինքնիշխանությունը ապագա ճանապարհների հանդեպ։

Այս գործընթացների ֆոնին ուշագրավ է Ռուսաստանի դերը, որը, ըստ 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հայտարարության, պետք է վերահսկի ապագա «Զանգեզուրի միջանցքը»։ Բաքվում, Երևանում, Անկարայում և այլ մայրաքաղաքներում բացահայտ խոսում են Ռուսաստանին տարածաշրջանային հաղորդակցություններից հեռացնելու մասին։ Թուրքիան մտադիր է միայնակ վերահսկել «միջանցքը» և պատրաստ է համոզել Իրանին լավ գնով «վաճառել» հայ-իրանական սահմանը։ ԱՄՆ-ն և ԵՄ-ն առաջարկում են ինչ-որ «շվեյցարական» վերահսկողություն, բայց ուրած կլինեն, եթե առանց դրան գործը գլուխ հանվի։ Հայաստանը, ըստ երևույթին, ձևի համար դիմել է Չինաստանի օգնությանը, որ հետո արդարանալու բան լինի։

Գրավված Ստեփանակերտում կարևոր որոշում կկայացվի. եթե Իրանն ու Թուրքիան համաձայնության գան, ապա «միջանցքի» բացման համար որևէ խոչընդոտ չի լինի, Չինաստանը միայն «կողմ» կլինի, ԱՄՆ-ն ու Եվրոպան ևս կծափահարեն։

Ռուսաստանը դեռ երկար կքորի իր «նոյեմբերի 9»-ը, և հնարավոր է, որ Ռուսաստանում ադրբեջանցիների անսպասելի ձերբակալությունները պայմանավորված են Պուտինի և Ալիևի միջև «թյուրըմբռնմամբ»․ Ալիևն այլևս չի պնդում 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հայտարարության վրա։ Հարավային Կովկասը Ռուսաստանից Թուրքիային փոխանցելու գործընթացը, համաձայն նոյեմբերի 9-ի հայտարարության, պետք է տեղի ունենար Ռուսաստանի ԱԴԾ-ի հսկողության ներքո, սակայն Պուտինին, ըստ երևույթին, “գցել են” այդ հարցով։ Եվ Թուրքիան տարածաշրջանի բաժանման նոր համաձայնագիր կստորագրի ոչ թե Ռուսաստանի հետ Կարսում, այլ Իրանի հետ Շուշիում։

Գործընթացն արդեն սկսվել է. ինչպես գրում են փորձագետները, Ադրբեջանը փաստացի չեղարկել կամ սառեցրել է Լենին-Աթաթուրքի որոշ համաձայնագրեր, որոնք վերաբերում էին Նախիջևանին, դրանով իսկ թուլացնելով Ռուսաստանի դիրքերը այս զգայուն տարածաշրջանում: Ալիևը փաստացիորեն վերացրել է Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունը, և Նախիջևանի տարածքում սկսում է ձևավորվել թուրքական զինված ուժերի ռոտացիոն մոդել:

Կարսի պայմանագիրը, որի համաձայն Նախիջևանի ռազմականացումը թույլատրելի չէ, փաստացիորեն դադարում է գործել, և պատահական չէ, որ ռուս-ադրբեջանական սկանդալի ֆոնին Բաքվում հնչեց հիմնական գաղափարը՝ եթե ՆԱՏՕ-ի անդամ Թուրքիայի ռազմական բազան հայտնվի Ադրբեջանում, ապա Ռուսաստանը այլևս ոչինչ չի կարողանա անել:

Այս պայմաններում Հայաստանին պետականությունը պահպանելու համար մնում է միայն մեկ ճանապարհ՝ միջազգային մակարդակով բարձրացնել հարցը, թե արդյո՞ք 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի հայտարարությունը և 1921 թվականի Կարսի պայմանագիրը վավեր են: Եթե Կարսի պայմանագիրը վավեր չէ, ապա Նախիջևանը, Արարատ լեռը, Կարսը և Արդահանը պետք է վերադարձվեն Հայաստանին: Եթե ​​Կարսի պայմանագիրը ուժի մեջ է, ապա Նախիջևանի հայկական ինքնավարությունը չի կարող վերացվել և ռազմականացվել։