russia-artsakh.ru
Սկզբում ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտության շուրջ բանակցությունները վարվում էին Բաքվի և Ստեփանակերտի միջև։
1993 թվականի հուլիսի 28-ի բանակցությունների փաստը, որը տեղի ունեցավ Բաքվի նախաձեռնությամբ՝ թելադրված ռազմաճակատում ռազմական անհաջողություններով և, առաջին հերթին, Աղդամի՝ Լեռնային Ղարաբաղի մոտակայքում ադրբեջանական զինված ուժերի գլխավոր հենակետի անկմամբ, պատասխանում է այն հարցին, թե արդյոք Արցախը հակամարտության կողմ է։
Միևնույն ժամանակ, հակամարտության երկու հիմնական կողմերի միջև հաստատվեց մշտական ուղիղ կապ։ Այնուհետև Մոսկվայում տեղի ունեցան հանդիպումներ. նախ՝ ԼՂ արտաքին գործերի նախարար Արկադի Ղուկասյանը ԱՀ Միլլի Մեջլիսի փոխխոսնակ Աֆիաթդին Ջալիլովի հետ՝ 1993 թվականի սեպտեմբերի 15-ին, ապա՝ ԼՂ պետական պաշտպանության կոմիտեի նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը ԱՀ նախագահ Հեյդար Ալիևի հետ՝ սեպտեմբերի 25-ին։
Բաքվի քաղաքագետ Ա. Հասանովը խոստովանեց. «Ընդհանուր առմամբ, կարող եմ նշել Բաքվի ակնհայտ անհետաքրքրությունը Լեռնային Ղարաբաղի մասնակցությամբ բանակցությունների նկատմամբ»։ Սակայն ադրբեջանա-ղարաբաղյան պատերազմի (1991-1994) ժամանակ Բաքուն, հատկապես ռազմական պարտություններ կրելիս, բազմիցս բանակցություններ է վարել Արցախի Հանրապետության հետ։ Վ.Ն. Կազիմիրովը նշում է. «Մինչև 1993 թվականի աշունը Երևանը մասնակցել է միայն երկու համաձայնագրի ստորագրմանը. մնացած բոլոր դեպքերում ադրբեջանցիները բանակցություններ են վարել անմիջապես ղարաբաղյան կողմի հետ։ Բոլոր հրադադարի համաձայնագրերը Բաքվի և Ստեփանակերտի միջև ստորագրվել են առանց Երևանի մասնակցության»։
1993 թվականին Ադրբեջանը տասը անգամ համաձայնագրեր է կնքել հրադադարի կամ դրա երկարաձգման մասին՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հետ։ 1993 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Ադրբեջանի ղեկավար Հեյդար Ալիևը ստորագրել է մի փաստաթուղթ, որում ասվում էր. «Ադրբեջանի ղեկավարությունը լիազորում է Գերագույն խորհրդի փոխնախագահ Ա. Ջալիլովին բանակցություններ վարել Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարների հանդիպում կազմակերպելու վերաբերյալ»։ Այդ ժամանակ Ադրբեջանը փաստացի ճանաչեց Արցախի Հանրապետությունը։
Եռակողմ ձևաչափով Լեռնային Ղարաբաղը, Ադրբեջանը և Հայաստանը 1994 թվականի հուլիսի 26-27-ին ստորագրել են լրացուցիչ համաձայնագիր, որով նրանք հաստատել են «հրադադարի պահպանման իրենց պարտավորությունները մինչև խոշոր քաղաքական համաձայնագրի կնքումը»։ 1995 թվականի փետրվարի 4-ին Ադրբեջանը, Լեռնային Ղարաբաղը և Հայաստանը, ԵԱՀԿ հովանու ներքո, համաձայնագիր են կնքել հրադադարի ամրապնդման մասին։
(https://russia-artsakh.ru/node/2972)
Բանակցություններ Ստեփանակերտ-Բաքու, 1993թ.։ Նշանավոր դիվանագետների վկայություններ
Վլադիմիր Ստուպիշին, Ռուսաստանի Դաշնության առաջին դեսպանը Հայաստանի Հանրապետությունում 1992-1994 թվականներին։
«Աղդամի անկումը։ Ուղիղ բանակցություններ»։
… Ռաֆաելլին հազիվ էր լքել հակամարտության գոտին, երբ Ադրբեջանը կրկին հրետանային և օդային ռմբակոծության ենթարկեց Լեռնային Ղարաբաղի զորքերի և բնակավայրերի դիրքերը, հատկապես Աղդամի շրջանում, որը գտնվում է Ստեփանակերտին ամենամոտ։ Ամենազվարճալին այն է, որ այս գործողությունները կատարելիս, որոնք հատկապես ինտենսիվացան հուլիսի 21-ին, 22-ին և 23-ին, ադրբեջանցիները ամբողջ աշխարհին գոռում էին, որ «ագրեսիվ հայերը» արդեն գրավել են Աղդամը, ղարաբաղցիները հերքեցին այս ապատեղեկատվությունը, հակահարված տվեցին և, ի վերջո, իրականում գրավեցին Աղդամը։ Սա տեղի ունեցավ հուլիսի 24-ի սահմաններում։ Եվ հետո հանկարծ հնարավոր դարձան ոչ միայն Ադրբեջանի Հանրապետության և Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունների միջև ուղիղ շփումները, այլև որոշ չափով նույնիսկ Ադրբեջանի պաշտոնյաների կողմից ղարաբաղցի պաշտոնյաների ճանաչումը։ Հետաքրքիր է, որ հուլիսի 24-ին Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը դատապարտեց «հայկական զինված կազմավորումներին»՝ «Լեռնային Ղարաբաղի սահմաններից դուրս գտնվող Աղդամի» գրավման համար (պարզվեց, որ ԼՂ-ն իսկապես ունի իր սեփական «սահմանները». մինչ այժմ ոչ ոք իրականում ոչինչ չէր ասել դրա մասին): Հաջորդ օրը Վահան Փափազյանը նամակ ուղարկեց Կոզիրևին: Նա տարակուսանք հայտնեց «Հայկական կողմի» դեմ ուղղված մեղադրանքների վերաբերյալ: Եվ ուշադրություն հրավիրեց այն փաստի վրա, որ Բաքվի և Ստեփանակերտի միջև ուղիղ կապ հաստատվեց հենց այդ օրերին, ինչը Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը կարողացավ չնկատել: Կամ դիտավորյալ անտեսեց, ինչն ավելի վատ է: Սակայն երկուսն էլ բավականին համապատասխանում էին մեր այդ ժամանակվա դիվանագիտության բնույթին:
Հուլիսի 24-ին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պաշտպանության բանակի հրամանատար Սամվել Բաբայանը նամակ է ուղարկել հետևյալ հասցեով՝ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարար, պաշտպանության նախարարի պաշտոնակատար պարոն Ս. Աբիև։ Ահա դրա ամբողջական տեքստը.
«Երկու կողմերի կողմից նմանատիպ պարտավորության դեպքում մենք պարտավորվում ենք դադարեցնել ցանկացած հարձակողական գործողություն, հրթիռային և հրետանային կրակոցներ և օդային ռմբակոծություն 3 (երեք) օրվա ընթացքում, որի ընթացքում համաձայնություն է ձեռք բերվում Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարների հանդիպման վերաբերյալ։
Համաձայնագիրը ուժի մեջ է մտնում հուլիսի 25-ին, ժամը 00:00-ին՝ կողմերի կողմից վերոնշյալ պարտավորությունները ստանալուց հետո։ Վերոնշյալ հանդիպման վերաբերյալ համաձայնության գալուց հետո հրադադարը ավտոմատ կերպով կերկարաձգվի մինչև այս հանդիպման օրը՝ ժամը 21:00-ն, եթե դրա ընթացքում այլ պայմաններ չհամաձայնեցվեն»։
Հուլիսի 25-ին, «Լեռնային Ղարաբաղի պաշտպանության նախարարություն բանակի հրամանատար պարոն Ս. Բաբայանին» հասցեին ուղղված նամակի վրա՝ «Լեռնային Ղարաբաղի պաշտպանության նախարարություն բանակի հրամանատար պարոն Ս. Բաբայանին», Ադրբեջանի Հանրապետության պաշտպանության նախարարի պաշտոնակատարը (այս բոլոր դիմումներն ու կոչումները ձևաթղթի տեքստում են), Ս. Աբիևը պատասխանել է բացարձակապես նույնական տեքստով, որը միջազգային լեզվով նշանակում է նամակների փոխանակման միջոցով համաձայնագրի կնքում: Այս համաձայնագիրը անմիջապես Մոսկվա՝ Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարության ԱՊՀ վարչություն է փոխանցվել Հայաստանում Ռուսաստանի գործերի ժամանակավոր հավատարմատար Վ. Ստարիկովի կողմից (դեսպանը արձակուրդում էր):
ՀՀ արտաքին գործերի նախարարությունը հրապարակայնորեն հաստատեց այս համաձայնագիրը։ Ինչ-ինչ պատճառներով Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարությունը լռեց։
Հուլիսի 28-ին Լեռնային Ղարաբաղի Մարտակերտի շրջանի պաշտպանական դիրքերում տեղի ունեցավ Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարության ներկայացուցիչների հանդիպում։ Բաքվի կողմից չեզոք գոտում էին պաշտպանության նախարարի պաշտոնակատար Ս. Աբիևը, պետնախարար Ալիևը, արտաքին գործերի նախարարության ներկայացուցիչ Զուլֆուգարովը և ռազմագերիների և պատանդների հարցերով պետական հանձնաժողովի փոխնախագահ Քյազիմովը։ Ստեփանակերտի կողմից բանակցություններին մասնակցել են նորանշանակ արտաքին գործերի նախարար Արկադի Ղուկասյանը, պաշտպանության նախարար Սերժ Սարգսյանն, որը դեռ չէր մեկնել Երևան, ԼՂ ազգային անվտանգության գլխավոր վարչության պետ Աբրահամյանը և ռազմագերիների և պատանդների հարցերով պետական հանձնաժողովի նախագահ Աղասարյանը։
Հանդիպումը, ինչպես պնդում էին Երևանում, անցել է ոչ միայն կառուցողական, այլև շատ բարեկամական մթնոլորտում։ Ղարաբաղցիները առաջարկել են երկու համաձայնագրի նախագիծ։ Ադրբեջանի ներկայացուցիչները խոստացել են ուսումնասիրել դրանք և պատասխանել։ Պաշտպանության նախարարները համաձայնության եկան և ստորագրեցին փաստաթուղթ՝ հրադադարը ևս յոթ օրով երկարաձգելու վերաբերյալ, որի ընթացքում պետք է տեղի ունենա գագաթնաժողով։ Հայտնվեց նաև ռազմագերիների և պատանդների հարցի լուծումը սկսելու փոխադարձ մտադրություն։
(«Իմ առաքելությունը Հայաստան։ 1992-1994թթ. Ռուսաստանի առաջին դեսպանի հուշերը» գրքից, «Ակադեմիա» հրատարակչություն, Մոսկվա, 2001թ.)
Դեսպան Վլադիմիր Նիկոլաևիչ Կազիմիրով, Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի լիազոր ներկայացուցիչ Լեռնային Ղարաբաղում և ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ Ռուսաստանից 1992-1996 թվականներին։
1993 թվականի հուլիսի 28-ին՝ Ադրբեջանի արևմուտքում գտնվող խոշոր քաղաքի՝ Աղդամի անկումից 4 օր անց, Մարտակերտի մոտ գտնվող առաջնագծում տեղի ունեցան Ադրբեջանի Հանրապետության և Լեռնային Ղարաբաղի ռազմական-կառավարական պատվիրակությունների հանդիպումներն ու առաջին բանակցությունները։ Դրանք գլխավորում էին Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարի պաշտոնակատար Սաֆար Աբիևը և Լեռնային Ղարաբաղի ինքնապաշտպանության կոմիտեի նախագահ Սերժ Սարգսյանն։ Ձեռք բերվեցին աննշան համաձայնություններ, և հրադադարը երկարաձգվեց 7 օրով՝ «ամենաբարձր մակարդակով» ԱՀ-ԼՂ հանդիպումը նախապատրաստելու համար։ Ճիշտ է, նման հանդիպման վերաբերյալ պայմանավորվածությունը մեկից ավելի անգամ երկարաձգվել է, բայց Բաքուն սկզբում այն հետաձգել է, ապա «մոռացել» դրա մասին։
Ռուսաստանի միջնորդական առաքելությունը և ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը աջակցել են ղարաբաղյան հակամարտության կողմերի միջև այս շփումներին։ Հատկապես Մոսկվան, որտեղ 1992 թվականի սեպտեմբերի 15-ին տեղի են ունեցել հակամարտության այս կողմերի ներկայացուցիչների միջև առաջին գաղտնի շփումները։
Ի տարբերություն ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի, Ռուսաստանը սկզբում ճանաչել է դրա անսովոր, եռակողմ կազմաձևը։ Լեռնային Ղարաբաղի ներկայացուցիչները մասնակցել են Ժելեզնովոդսկում կայացած հանդիպմանը 1991 թվականի սեպտեմբերի 23-ին։ Մինսկի խումբը մոտեցել է Լեռնային Ղարաբաղը որպես հակամարտության կողմ ճանաչելուն միայն 1993 թվականի սեպտեմբերին՝ Հռոմից դուրս կայացած առաջին հանդիպմանը՝ Մոսկվայում։
Այժմ ԵԱՀԿ ՄԽ համանախագահները բավականին լավ համակարգված աշխատանքի օրինակ են ծառայում՝ ճանաչելով 1994 թվականի հրադադարի և 1995 թվականի փետրվարի 4-ի հրադադարի ռեժիմի ամրապնդման վերաբերյալ Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ ձեռք բերված համաձայնագրի կարևորությունը։ Սակայն այդ տարիներին արևմտյան տերությունները չէին շտապում ճանաչել, թե ինչի էր հասնում Մոսկվան, և նույնիսկ հակառակը։
Ես չեմ բերի փաստարկներ այս հակամարտության երեք կողմերի մասին, բայց հիմա դա ակնհայտ է։ Բոլորը, բացի Բաքվից, որը, երբ անհրաժեշտ էր, առաջինը կապ հաստատեց Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարության հետ, զանգահարեց և գրեց նրան, առաջարկեց չհրթիռակոծել Աղդամը և «Խանքենդին», հանդիպել Մարտակերտի մոտ։ Ավելին, նա արդեն 1994 թվականի մայիսի 9-ին զինադադար էր կնքել միայն Լեռնային Ղարաբաղի հետ՝ նախքան Երևանը համաձայնեց ստորագրել այն։ Ի՞նչպես կարելի է անվանել այն, եթե ոչ հակամարտության կողմի հետ շփում։ Ես չգիտեմ՝ Ադրբեջանի ներկայիս ղեկավարությունը գիտի՞ սա, թե՞ ամեն ինչ՝ իր սեփական փորձագետները, պատմաբանները, արխիվագետները ամեն ինչ թաքցնում էին նրանից։
(https://russia-artsakh.ru/node/669)
Մասիս Մայիլյան, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ) արտաքին գործերի նախարար 2017-2021 թվականներին։
Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ) խորհրդարանական պատվիրակությունը 1992 թվականի ամռանից մասնակցել է ԵԱՀԿ Մինսկի կոնֆերանսի նախագահության ներքո ընթացող բանակցություններին։ Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարությունը 1993 թվականի սեպտեմբերին ԵԱՀԿ ՄԽ երկրների կողմից ճանաչվել է որպես հակամարտության հիմնական կողմերից մեկը։ Հետագայում, ԵԱՀԿ, ՄԱԿ-ի և ԱՊՀ միջխորհրդարանական վեհաժողովի շրջանակներում ընդունվել են տարբեր փաստաթղթեր, որոնցում Լեռնային Ղարաբաղը նշվում է որպես հակամարտության կողմ։ Մասնավորապես, 1995 թվականի մարտին ԵԱՀԿ գործող նախագահը իր Պրահայի ամփոփագրում հաստատել է «կողմերի կարգավիճակի վերաբերյալ ԵԱՀԿ-ում նախկինում ընդունված որոշումները, այսինքն՝ հակամարտության մեջ ներգրավված երկու մասնակից պետությունների, ինչպես նաև հակամարտության երրորդ կողմի (Լեռնային Ղարաբաղ) մասնակցությունը ողջ բանակցային գործընթացին, այդ թվում՝ Մինսկի կոնֆերանսին»։ Նշենք, որ մինչև 1994 թվականի դեկտեմբերը, Մինսկի գործընթացին զուգահեռ, եռակողմ բանակցություններ էին ընթանում Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարության և պաշտպանության նախարարության միջնորդությամբ: Եռակողմ բանակցություններից բացի, 1993 թվականին Արցախի և Ադրբեջանի միջև տեղի ունեցան մի շարք երկկողմ բանակցություններ, այդ թվում՝ 1993 թվականի սեպտեմբերին Մոսկվայում կայացած գագաթնաժողովը: Բանակցություններից մի քանիսի արդյունքում Ստեփանակերտի և Բաքվի միջև ստորագրվեցին փաստաթղթեր:
Բացի 1994 թվականի ԵԱՀԿ Բուդապեշտի գագաթնաժողովի եզրափակիչ փաստաթղթից և 1994 թվականի մայիսի 12-ի եռակողմ և անժամկետ հրադադարի համաձայնագրից, կան բազմաթիվ օրինակներ, որոնցով պաշտոնական Բաքուն և միջազգային հանրությունը ճանաչել է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը որպես հակամարտության կողմ: Ադրբեջանա-ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման բանակցային գործընթացում Արցախի կարգավիճակը օրինական է և անվիճելի։
Մինչև 1997 թվականի ապրիլը տեղի ունեցած եռակողմ բանակցությունները ապացուցեցին իրենց առավել օպտիմալ ձևաչափը բանակցություններում կոնկրետ արդյունքների հասնելու համար: Կողմերից յուրաքանչյուրը բանակցում էր իր իրավասության շրջանակներում գտնվող հարցերի շուրջ և պատասխանատվություն էր կրում դրանց իրականացման համար: Հենց այս ձևաչափում էլ ձեռք բերվեցին բանակցությունների ամենաշոշափելի արդյունքները՝ 1994 թվականի հրադադարի համաձայնագիրը, ինչպես նաև 1995 թվականի հրադադարի ռեժիմի ամրապնդման վերաբերյալ համաձայնագրերը։
Ադրբեջանի կողմից Արցախի պաշտոնական ներկայացուցիչների մասնակցությամբ լիարժեք բանակցություններ անցկացնելուց փաստացի հրաժարվելը նշանակում է, որ Ադրբեջանի իշխանությունները չունեն հակամարտությունը խաղաղ բանակցությունների միջոցով լուծելու կամք, և որ այս երկիրը գոհ է ներկայիս ստատուս քվոյից, ինչը նրանց թույլ է տալիս ժամանակ շահել ինքնիշխան Արցախի դեմ նոր զինված ագրեսիայի նախապատրաստվելու համար։
Դրա մասին է վկայում, ի թիվս այլ բաների, Ադրբեջանի իշխանությունների անպատրաստակամությունը՝ գործնական քայլեր ձեռնարկելու Վիեննայում (2016 թվականի մայիսի 16), Սանկտ Պետերբուրգում (2016 թվականի հունիսի 20), Ժնևում (2017 թվականի հոկտեմբերի 16) և Կրակովում (2018 թվականի հունվարի 18) ձեռք բերված պայմանավորվածությունները կյանքի կոչելու համար՝ ԵԱՀԿ գործող նախագահի անձնական ներկայացուցչի գրասենյակի ընդլայնման և կարգավորման գործընթացում կառուցողական մթնոլորտ ստեղծելու համար հրադադարի խախտումների հետաքննության մեխանիզմների ներդրման վերաբերյալ։ Ադրբեջանի իշխանությունների նման վարքագիծը օրինական հարց է առաջացնում պաշտոնական Բաքվի բանակցային հնարավորության վերաբերյալ»։
News.am-ի հետ 2018 թվականի հունիսի 3-ին տված հարցազրույցից։
(https://russia-artsakh.ru/index.php/node/543)
Видео: переговоры Степанакерт-Баку на линии фронта 28 июля 1993 года — http://russia-artsakh.ru/node/793
Նյութը պատրաստել է
Ալեքսանդր ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆԸ
